«Առյուծ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Ամերիկյան առյուծներն առաջացել են մեզանից մոտ 370 հազար տարի առաջ՝ Հյուսիսամերիկյան մայրցամաքային սառցաշերտի հարավում բերինգյան առյուծների տեսակային մեկուսացման արդյունքում<ref name=Barnett/>։ Կարճ ժամանակահատվածում այս կատուները կարողանում են տարածվել ամբողջ [[Հյուսիսային Ամերիկա|Հյուսիսային Ամերիկայով]], բացառությամբ՝ մայրցամաքի հյուսիսարևմտյան շրջանների։ Բանն այն է, որ այդ տեղանքը հարուստ է եղել [[Տայգա|բարեխառն գոտու փշատերև անտառներով]], որն էլ ոչ բարենպաստ կենսատեղի է կատվազգիների ընտանիքի այս գիշատիչների համար<ref name="Database">{{cite web|url=http://fossilworks.org/bridge.pl?a=taxonInfo&taxon_no=162281|title=''Panthera leo atrox''|last=|first=|date=|work=Paleobiology Database|publisher=|format=|accessdate=2012-03-11}}</ref><ref name="Harrington1996">{{Cite web|url=http://www.tc.gov.yk.ca/publications/Lion_1996.pdf|title=American Lion|last=Harrington|first=C. R.|date=March 1996|website=Yukon Beringia Interpretive Centre|archive-url=https://web.archive.org/web/20171030054134/http://www.tc.gov.yk.ca/publications/Lion_1996.pdf|archive-date=2017-10-30|dead-url=|access-date=2017-10-30}}</ref>։ Մինչ օրս էլ շատ գիտնականներ հակված են այն համոզմունքին, որ առյուծները [[Կենսաբազմազանություն|կենսաբազմազանությունների]] ամերիկյան մեծ փոխատեղման արդյունքում տարածվել են նաև [[Ամերիկա|Ամերիկա աշխարհամասի]] հարավային հատվածում՝ [[Լատինական Ամերիկա|Լատինական Ամերիկայի]] հյուսիսարևմտյան տարածություններում։ [[Պերու|Պերուում]] հայտնաբերված [[Ոսկոր|կենդանական ոսկրերի]] ուսումնասիրությունները սկզբնական շրջանում հանգում են այն համոզմունքին, որ դա պատկանել է ամերիկյան առյուծին և այդ գիշատիչները բնակվել են նաև [[Հարավային Ամերիկա|Ամերիկայի հարավում]]։ Սակայն հետագա հետազոտությունների արդյունքում պարզ է դառնում, որ դա ոչ թե առյուծի, այլ անհամեմատ մեծ չափի [[Յագուար|յագուարի]] ոսկր է<ref name="Yamaguchietal2004Mane"/><ref>{{Cite journal |last=Seymour |first=Kevin L. |date=2015 |title=Perusing Talara: Overview of the Late Pleistocene fossils from the tar seeps of Peru |url=http://www.tarpits.org/sites/default/files/pdfs/Scott%20et%20al%202015.%20LACM%20SS%2042.pdf#page=107 |journal=Science Series 42 |pages=97–109}}</ref>։ Եվրոպական քարանձավային և ամերիկյան առյուծները վերանում են [[Սառցադաշտային ժամանակաշրջան|Ուշ սառցադաշտային դարաշրջանում]]՝ առանց այլ մայրցամաքներում [[Միտոքոնդրիումներ|միտոքոնդրիալ]] ժառանգներ թողնելու<ref name = "Chimento2017">{{Cite journal|last1= Chimento|first1= N. R. |last2= Agnolin|first2=F. L. |year=2017 |title=The fossil American lion (''Panthera atrox'') in South America: Palaeobiogeographical implications |journal=Comptes Rendus Palevol 16|issue= 8 |pages= 850–864 |doi=10.1016/j.crpv.2017.06.009 |url=https://www.researchgate.net/profile/Federico_Agnolin/publication/321056731_The_fossil_American_lion_Panthera_atrox_in_South_America_Palaeobiogeographical_implications/links/5a1d8c570f7e9b2a53176830/The-fossil-American-lion-Panthera-atrox-in-South-America-Palaeobiogeographical-implications.pdf}}</ref><ref name=Barnett>{{Cite journal |last1=Barnett |first1=R. |last2=Shapiro |first2=B. |authorlink2=Beth Shapiro |last3=Barnes |first3=I. |last4=Ho |first4=S. Y. W. |last5=Burger |first5=J. |authorlink5=Joachim Burger |last6=Yamaguchi |first6=N. |last7=Higham |first7=T. F. G. |last8=Wheeler |first8=H. T. |title=Phylogeography of lions (''Panthera leo'' ssp.) reveals three distinct taxa and a late Pleistocene reduction in genetic diversity |journal=Molecular Ecology |date=2009 |issue=8 |pages=1668–1677 |pmid=19302360 |doi=10.1111/j.1365-294X.2009.04134.x |url=http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Barnett%20et%20al.%202009.pdf |first9=W. |last9=Rosendahl |last10=Sher |first10=A. V. |last11=Sotnikova |first11=M. |last12=Kuznetsova |first12=T. |last13=Baryshnikov |first13=G. F. |last14=Martin |first14=L. D. |last15=Harington |first15=C. R. |last16=Burns |first16=J. A. |last17=Cooper |first17=A. |accessdate=23 November 2011 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120121153712/http://www.uni-mainz.de/FB/Biologie/Anthropologie/MolA/Download/Barnett%20et%20al.%202009.pdf |archivedate=21 January 2012 |df=dmy-all }}</ref><ref name="BurgerJ-Molecular-phylogeny"/><ref name=Barnett2016/>։ ԱռյուծներիԱռյուծները եղել են [[Արևելյան Աֆրիկա|Արևելյան]] և [[Հարավային Աֆրիկա|Հարավային Աֆրիկայի]] ռեֆուգիում բնակիչները, որոնք ոչ ավելի քան 100 հազար տարի առաջ ընդարձակել են իրենց արեալները և հաստատվել [[Աֆրիկա|«սև մայրցամաք»-ի այլ շրջաններում]] և [[Ասիա|Ասիայում]]։ [[Հյուսիսային Աֆրիկա|Աֆրիկայի հյուսիսային]], [[Արևմտյան Աֆրիկա|արևմտյան]] և [[Կենտրոնական Աֆրիկա|կենտրոնական շրջանների]] առյուծները վերացել են 40-18 հազար տարի առաջ՝ [[Անապատային կլիմա|չոր և խիստ անապատային կլիմայական պայմանների]] ձևավորման արդյունքում<ref name=Bertola2011/><ref name="Barnett2006"/>։ <!-- {{clade|{{clade

[[Առյուծներ|Առյուծների]] և [[Ժառանգականություն|ժառանգականորեն]] տարբեր այլ [[Օրգանիզմներ|օրգանիզմների]] [[Խաչասերում|խաչասերումից]] ստացվել են նոր տեսակի բազմաթիվ սեռականբեղուն [[Սերունդ|սերունդներ]]<ref name=Carnivores>{{Cite book |last1=Rafferty|first1=J. P. |title=Carnivores |date=2011 |location=New York |publisher=The Rosen Publishing Group |isbn=978-1-61530-340-3 |page=120 |url=https://books.google.com/?id=EMui7zVOqeUC&pg=PA120#v=onepage&f=false|accessdate=4 July 2014}}</ref><ref name=shi>{{cite book |last=Shi |first=W. |year=2005 |title=Growth and Behaviour: Epigenetic and Genetic Factors Involved in Hybrid Dysgenesis |work=Digital Comprehensive Summaries of Uppsala Dissertations from the Faculty of Science and Technology |page=9 |isbn=978-91-554-6147-8|url=http://urn.kb.se/resolve?urn=urn:nbn:se:uu:diva-4784|publisher=Acta Universitatis Upsaliensis|location=Uppsala}}</ref>։ Այս տեսակի [[Հիբրիդ|առաջացրած հիբրիդներից]] ամենահայտնին [[Վագրառյուծ|վագրառյուծն]] է (միջազգային եզրույթով՝ լիգր), որը հիմնականում [[Ամուրյան վագր|ամուրյան]] կամ [[Բենգալյան վագր|բենգալյան վագրի]] և առյուծի խաչասերման արդյունքում ձևավորված գենետիկորեն անկախ (այսինքն ամբողջությամբ չունի ծնողներից մեկի [[Ժառանգականություն|ժառանգական հատկանիշները]], սակայն այնուամենայնիվ դրանք արտահայտված են [[Դոմինանտություն|դոմինանտ]] և [[Ռեցեսիվություն|ռեցեսիվ]] հարաբերակցությամբ)<ref>{{Cite book |last=Doi |first=H |last2=Reynolds |first2=B |title=The Story of Leopons |year=1967 |publisher=Putnam |location=New York |oclc=469041}}</ref> տեսակ է: Լիգրն արտաքին տեսքով հիշեցնում է շերտավոր մեծ առյուծի և ինքնին համարվում է ներկայումս գոյություն ունեցող ամենամեծ կատվազգին։ [[Գինեսի ռեկորդների գիրք|Գինեսի ռեկորդների գրքում]] գրանցված Հերկուլես անունով վագրառյուծը (ծնվել է [[Մայամի|Մայամիում]]) մոտ երկու անգամ գերազանցում է նույն տարիքի առյուծի զանգավծին՝ կազմելով շուրջ 300 կիլոգրամ։

Արտաքին կամ ներքին միջավայրի ազդեցության տակ գենոտիպի կայուն փոփոխությունները, որոնք տեղի են ունենում [[ԴՆԹ-ի կրկնապատկում|ԴՆԹ-ի կրկնապատկման]] և [[Ռեկոմբինացիա|գենետիկական ռեկոմբինացիայի]] արդյունքում, առյուծների մոտ առաջացնում են գունանյութի մուտացիաներ։ Մուտացիաներով էլ պայմանավորված, առյուծների տեսակում առաջանում են [[Երկձևություն|երկձևություններ]]։ Ազատ բնության մեջ հանդիպում են սպիտակ առյուծներ, որոնք սակայն չեն համարում [[ալբինոս]], քանի որ վերջիններիս աչքերն ունեն նորմալ [[Պիգմենտ|պիգմենտացիա]]։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ սպիտակ առյուծների ճերմակությունը պայմանավորված է լեյկիզմով, որն էլ ինքնին ալբինիզմի մեղմ տարբերակն է<ref>{{Cite book|title=Mystery of the White Lions—Children of the Sun God|last=Tucker|first=L.|publisher=Npenvu Press|year=2003|isbn=978-0-620-31409-1|location=Mapumulanga}}</ref>։

Ինքնին, լեյկիզմը հազվադեպ հանդիպող բնածին դրսևորում է, որն արտահայտվում է մաշկի շրջանում գունանյութի մասամբ բացակայությամբ։ Ներկայումս սպիտակ առյուծները հանդիպում են [[Հարավաֆրիկյան Հանրապետություն|Հարավաֆրիկյան Հանրապետության]] [[Կրյուգերի ազգային պարկ|Կրյուգերի ազգային պարկում]], ինչպես նաև Տիմբավատի արգելավայրում<ref>{{Cite book|title=The White Lions of Timbavati|last=McBride|first=C.|publisher=E. Stanton|year=1977|isbn=978-0-949997-32-6|location=Johannesburg}}</ref>։ [[1970-ականներ|1970-ական թվականներից]] ի վեր սպիտակ առյուծները գտնվում են հատուկ վերահսկողության տակ և ազատ բնությունում չեն հանդիպում, որի արդյունքում էլ վերջիններիս [[Պոպուլյացիոն գենետիկա|պոպուլյացիաների գենային վարիացիան]] նվազում է։ Այնուամենայնիվ, 2007-2015 թվականների ընթացքում գրանցվել է 17 սպիտակ առյուծի ծնունդ<ref>{{cite journal|last=Turner|first1=J. A.|last2=Vasicek|first2=C. A.|last3=Somers|first3=M. J.|year=2015|title=Effects of a colour variant on hunting ability: the white lion in South Africa|journal=Open Science Repository Biology|page=e45011830}}</ref>։ Առյուծների շրջանում մաշկի գույնի մուտացիոն դրսևորում է նաև [[Մելանիզմ|մելանիզմը]]։ Սա ևս առաջանում է այն պարագայում, երբ երկու ծնողական գեննգեներն էլ լինում էեն ռեցեսիվ։ Մելանոս առյուծները լինում են բացառապես սև պիգմենտացիայով։ Վերջին տարիներին նմանօրինակ առյուծներ չեն հանդիպել։ 19-րդ դարում ապրած անգլիացի հնագետ [[Օստին Հենրի Լայարդ|Օստին Հենրի Լայարդը]] նկարագրել է [[Իրան|Իրանի]] հարավ-արևմուտքում գտնվող [[Խուզիստան|Խուզիստանի երկրամասում]] հանդիպած մի առյուծի, որն ամբողջությամբ ունեցել է սև գունավորում<ref name="Kinnear1920">{{cite journal|author=Kinnear, N. B.|first=|date=|year=1920|title=The past and present distribution of the lion in south eastern Asia|url=https://archive.org/stream/journalofbombayn27192022bomb#page/32/mode/2up|journal=Journal of the Bombay Natural History Society|volume=|pages=v. 23, 34–39|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

Առյուծը բոլոր [[Կատվազգիներ|կատվազգիներից]] [[Հասարակություն|ամենահասարակականն]] է, որն իր հարազատների հետ ապրում եմէ մի խմբում, որտեղ հետագայում պետք է ներառվեն նաև սեփական սերունդները։ Առյուծների կողմից ստեղծված նմանօրինակ խմբերը կոչվում են «փրայդեր», սակայն գոյություն ունեն նաև այլ տեսակի խմբեր (որոնք էլ իրենց հերթին կոչվում են «կոալիցիա»), որտեղ ներառված են գլխավորապես արու առանյակները, որոնք որպես կանոն միմյանց հետ չունեն արյունակցական առնչություններ և կապեր։ Էգերը դասական փրայդի կարևոր անդամներ են, ովքեր չեն հանդուրժում խմբի հետ անուղղակի կապ չունեցող որևէ այլ էգի անդամակցությունը։ Փրայդի անդամների թիվը կարող է փոփոխվել ծնելիության և մահացության արդյունքում, ինչպես նաև որոշ էգերի կամովի հեռանալու պատճառով (վերջիններս խմբից դուրս գալով դառնում են վաչկատուն և սկսում վարել քոչվորքոչվորական կյանքկենսակերպ)<ref>{{Cite journal|last=Milius|first=S.|date=2002|title=Biology: Maneless lions live one guy per pride|url=|journal=Society for Science & the Public|volume=|issue=161-16|page=253|doi=|pmid=|access-date=}}</ref>։

Դասական փրայդը միջինում բաղկացած է 15 առյուծներից՝ մի քանի սեռահասուն էգերից, չորս արուներից և կորյուններից։ Հազվադեպ հանդիպում են նաև չափազանց մեծ փրայդեր, որոնք կազմված են շուրջ 30 անդամներից։ Բացառություն են կազմում միայն կատանգյան առյուծները (''Panthera leo melanochaita''), որոնց ձևավորած փրայդն ունի ընդամենը մեկ որձ անդամ, որն էլ ինքնին խմբի առաջնորդն է։ Արուներն իրենց հարազատ փրայդից դուրս են մնում երկուսից երեք տարեկան հասակում և ստիպված են լինում ձևավորել սեփականը։ Որոշ առյուծներ վարում են քոչվորական կենսակերպ և պարբերաբար միայնակ կամ զույգով շարժվում են մի տեղանքից մյուսը։ Զույգերը սովորաբար կազմված են լինում երկու արյունակից արուներից, ովքեր հասունությանը զուգընթաց դուրս են մնում հարազատ փրայդից։ Ցանկացած առյուծ կարող է փոխել իր ապրելակերպը, ուստի քոչվորները կարող են դառնալ խմբանդամ և հակառակը։ Փրայդերի և քոչվոր առանձնյակները միմյանց նկատմամբ ունեն ոխակալ վերաբերմունք և հակված են թշնամանքի, թեպետ էստրուսի շրջանում խմբակյաց էգերը քոչվոր արուներին թույլ են տալիս մոտենալ իրենց։ Խմբից հեռացած արուներըարուները՝ նախքան նոր խումբ ձևավորելը, բավականին երկար ժամանակահատված վարում են վաչկատուն կյանք<ref>{{cite book|title=Serengeti: dynamics of an ecosystem|author=Hanby, J. P., Bygott, J. D.|publisher=The University of Chicago Press|year=1979|editor=Sinclair, A. R. E.; Norton-Griffiths, M.|location=Chicago|pages=249−262|chapter=Population changes in lions and other predators}}</ref>։