|
9a dasarani vahag@ geya
[[Պատկեր:Black hole - Messier 87 crop max res.jpg|մինի|M87 (Messier 87) գալակտիկայի սև խոռոչի առաջին լուսանկարը ''Event Horizon Telescope''-ի կողմից, 10 ապրիլի, 2019|alt=]]
{{Աուդիո հոդված|Hy-Սև խոռոչ (Black hole).ogg|մարտի 14, 2017|5026696}}
[[Պատկեր:M87 jet.jpg|thumb|250px| [[Ակտիվ գալակտիկա]] {{iw|M 87 (գալակտիկա)|M87|ru|M 87 (галактика)}}-ի պատկերը՝ ստացված «[[Հաբլ (աստղադիտակ)|Հաբլի]]» հեռադիտակի օգնությամբ: Գալակտիկայի միջուկում, ենթադրվում է, կա սև խոռոչ: Նկարում երևում է մոտ 5 հազար [[Լուսատարի]] երկարությամբ {{iw|ռեյլատիվիստիկ շիթ||en|Astrophysical jet}}]]
'''Սև խոռոչ՝''' տարածաժամանակային բնագավառ<ref>''Дымникова И. Г.'' Чёрные дыры // Физическая энциклопедия. Т. 5. Стробоскопические приборы — Яркость / Гл. ред. А. М. Прохоров. Ред. кол.: Д. М. Алексеев, А. М. Балдин, А. М. Бонч-Бруевич и др. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1998. — С. 452—459. — 760 с. — ISBN 5-85270-101-7.</ref>, որի [[Ձգողականություն|գրավիտացիոն ձգողականությունն]] այնքան մեծ է, որ [[Երկրորդ տիեզերական արագություն|այն թողնել]] չի կարող նույնիսկ [[Լույսի արագություն|լույսի արագությամբ]] շարժվող օբյեկտները, այդ թվում հենց [[Լույս|լույսի]] [[Ֆոտոն|քվանտը]]: Այս շրջանի սահմանը կոչվում է [[իրադարձությունների հորիզոն]], իսկ նրա բնութագրական չափերը՝ {{iw|գրավիտացիոն շառավիղ||ru|Гравитационный радиус}}: Գնդաձև համաչափ սև խոռոչի պարզագույն դեպքում այդ սահմանը հավասար է [[գրավիտացիոն շառավիղ|Շվարցշիլդի շառավղին]]:
Տեսականորեն տարածաժամանակային այսպիսի շրջանների գոյության հնարավորությունը հետևում է [[Այնշտայնի հավասարումներ|Այնշտայնի հավասարումների]] մի քանի ճշգրիտ լուծումներից, որոնցից առաջինը<ref>{{cite web|url=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/astronomiya/CHERNAYA_DIRA.html|title=Владимир Сурдин. Чёрная дыра|accessdate=2012-05-19|publisher=Энциклопедия Кругосвет|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5tYMNf|archivedate=2012-06-24}}</ref> [[1915]] թվականին ստացել է [[Կառլ Շվարցշիլդ|Կառլ Շվարցշիլդը]]: Տերմինի ճշգրիտ հայտնագործողը հայտնի չէ {{-1|<ref>{{cite web|title=Black Hole|work=World Wide Words|author=Michael Quinion|url=http://www.worldwidewords.org/topicalwords/tw-bla1.htm|accessdate=2009-11-26|archiveurl=http://www.webcitation.org/617i2WQVh|archivedate=2011-08-22}}</ref>}}, բայց բուն անվանումը մասսայականցվել է {{iw|Ջոն Արչիբալդ Ուիլլեր|Ջոն Արչիբալդ Ուիլլերի|en|John Archibald Wheeler}} կողմից և առաջին անգամ հրապարակորեն օգտագործվել է նրա «Մեր տիեզերքը՝ հայտնին և անհայտը» հանրահայտ դասախոսության ժամանակ ({{lang-en|Our Universe: the Known and Unknown}}) {{iw|1967 թվականը գիտության մեջ||en|1967 in science}} թվականի դեկտեմբերի 29-ին {{-1|<ref group="Նշում"> Դասախոսության տեքստը հրատարակվել է ուսանողական ընկերության «Phi Beta Kappa» The American Scholar (Vol. 37, no 2, Spring 1968) և «Sigma Xi» American Scientist, 1968, Vol. 56, No. 1, Pp. 1—20 ընկերության ամսագրերում: Այդ աշխատանքից մի էջ վերատպվել է V. P. Frolov and I. D. Novikov, Black Hole Physics: Basic Concepts and New Developments, (Kluwer, Dordrecht, 1998) գրքում, p. 5.</ref>}}: Ավելի վաղ այսպիսի աստղագիտական օբյեկտներին անվանում էին «կոլապսացված աստղեր կամ {{iw|կոլապսար|կոլապսարներ|ru|Коллапсар}}<nowiki/>» ({{lang-en|collapsed stars}}), ինչպես նաև «սառած աստղեր ({{lang-en|frozen stars}}{{-1|{{sfn|Чёрные дыры: Мембранный подход|1988|с=9}}}}): Սև խոռոչների գոյության փաստը սերտորեն կապված է [[Ձգողականություն|գրավիտացիոն տեսության]] իրական լինելու հետ, որից հետևում է նրանց գոյությունը: Ժամանակակից ֆիզիկայում, ամենից լավ փորձնականորեն հաստատված, ստանդարտ գրավիտացիոն տեսություն է հանդիսանում [[Ընդհանուր հարաբերականության տեսություն|ընդհանուր հարաբերականության տեսությունը]] (ԸՀՏ), որը վստահորեն կանխագուշակում է սև խոռոչների կազմավորումը (բայց նրանց գոյությունը հնարավոր է այլ մոդելների շրջանակներում, (տես {{iw|Գրավիտացիայի ալտերնատիվ տեսություն||ru|Альтернативные теории гравитации}}): Այդ առթիվ դիտարկված տվյալները վերլուծվում ու մեկնաբանվում են ՀՀՏ շրջանակներում: Չնայած այս տեսությունը դեռ թեստավորված չի համարվում ժամանակատարածական բնագավառին համապատասխանող աստղային մասսաների սև խոռոչների հորիզոնին անմիջական մոտ ինտենսիվ փորձարարական պայմանների համար (սակայն լավ հաստատված է գերզանգվածային սև խոռոչներին համապատասխանող պայմաններին {{-1|<ref name="estlichd">http://phys.unn.ru/docs/Invisible%20Universe.pdf</ref>}}, և մինչև 94 % ճշգրտությամբ համաձայնեցվում է {{iw|Գրավիտացիոն ալիքների հայտնագործման|առաջին գրավիտացիոն-ալիքային ազդանշանի հետ|en|First observation of gravitational waves}}): Այդ պատճառով, որպես սև խոռոչների անմիջական գոյության ապացույց, պետք է հասկանալ աստղագիտական այնպիսի խիտ ու զանգվածեղ, ինչպես և այլ որոշ նկատվող հատկություններ կրող օբյեկտները, որոնց, հատուկ հարաբերականության տեսության մեջ, կարելի է մեկնաբանել ինչպես սև խոռոչներ։{{-1|<ref name="estlichd"/>}}
Բացի դրանից, սև խոռոչներ են անվանում նաև այն օբյեկտներին, որոնք խստորեն չեն համապատասխանում վերը շարադրված սահմանումներին, այլ ընդամենը իրենց հատկություններով մոտ են սև խոռոչներին, օրինակ՝ դրանք կարող են լինել կոլապսի ուշ փուլում գտնվող կոլապսային աստղերը: Ժամանակակից ֆիզիկայում այս տարբերությանը այդքան էլ մեծ նշանակություն չի տրվում {{-1|<ref name="Popov">{{статья|автор=Сергей Попов.|заглавие=Экстравагантные консерваторы и консервативные эксцентрики|ссылка=http://trvscience.ru/2009/10/27/trv-21-40n-matematika-vyborov/|издание=Троицкий Вариант|тип=газета|год=27 октября 2009|выпуск=21 (40N)|страницы=6—7}}</ref>}}, քանի որ «համարյա կոլապսացվող» («սառած») աստղի և «ներկայիս» («մշտակայուն») սև խոռոչի նկատվող դրսևորումները համարյա նույնն են: Դա տեղի է ունենում, որովհետև կոլապսարի շուրջը ֆիզիկական դաշտերի տարբերությունները «մշտակայուն» սև խոռոչի համար նախատեսվածի համեմատ նվազում են գրավիտացիոն շառավղի ժամանակից կախված կարգի աստիճանային օրենքով, բաժանված լույսի արագությանը՝ այսինքն սև խոռոչի աստղային զանգվածի համար վայրկյանի մասով և գերզանգվածեղ սև խոռոչների ժամի համար{{-1|{{sfn|Ч. Мизнер, К. Торн, Дж. Уилер. Гравитация, Т. 3|1977|loc=§ 33.1. ПОЧЕМУ «ЧЁРНАЯ ДЫРА»? — С. 78—81}}}}:
66666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666
== Նախապատմություն ==
|
