«Մետաքս»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
Տող 2.
'''Մետաքս,''' մանրաթել, որն արտադրվում է տարբեր կենդանիների (հիմնականում [[միջատներ]]ի) հատուկ [[գեղձ]]երի միջոցով։
 
Գոյություն ունի՝ունի ''արդյունաբերական թրթուրի (թթենու)'', ''վայրի (կաղնենու)'', ''շերամի'', ''սարդի'', ''կակղամորթու'' մետաքսաթել։ Արդյունաբերական նշանակություն ունեն [[Շերամապահություն|շերամի]] և [[Կաղնի|կաղնու]] թրթուրներից ստացվող մետաքսաթելերը։
 
Թթենու շերամի զարգացումը ընթանում է չորս փուլով։ Թիթեռները ձվադրում են շերամի սերմ, որից զարգանում է թրթուրը, որը խոպոպում (գանգրացնում) է բոժոժը, վերափոխելով [[հարսնյակ]]ի, վերջինս էլ բոժոժի պատի անցքով ազատվում է դրանից։
 
Մետաքսը փափուկ կտոր է, [[թել]]<nowiki/>երից պատրաստված, որը ձեռք են բերում շերամի [[բոժոժ]]<nowiki/>ից : Ի սկզբանե մետաքսը ծագել է [[Չինաստան]]<nowiki/>ում և շատ կարևոր ապրանք է համարվել, որը տեղափոխում էին [[Եվրոպա]] [[Մետաքսի ճանապարհ]]<nowiki/>ով: Թելի հաստությունը 20-30 միկրոմետր է: Մետաքսյա թելի [[երկարություն]]<nowiki/>ը (մետաքսյա մանրաթել<ref>С. Ю. Ожегов, Толковый словарь русского языка. М.1992, с 926)</ref>) մեկ բոժոժից հասնում է մինչև 400-1500 մետրի: Թելը ունի [[եռանկյուն]]<nowiki/>աձև հատում, որը պրիզմային հատուկ ձևով բեկում է [[լույս]]<nowiki/>ը, ինչը առաջացնում է գեղեցիկ անցումներ և փայլ:
 
 
 
Մետաքսը փափուկ կտոր է, [[թել]]<nowiki/>երից պատրաստված, որը ձեռք են բերում շերամի [[բոժոժ]]<nowiki/>ից : Ի սկզբանե մետաքսը ծագել է [[Չինաստան]]<nowiki/>ում և շատ կարևոր ապրանք է համարվել, որը տեղափոխում էին [[Եվրոպա]] [[Մետաքսի ճանապարհ]]<nowiki/>ով: Թելի հաստությունը 20-30 միկրոմետր է: Մետաքսյա թելի [[երկարություն]]<nowiki/>ը (մետաքսյա մանրաթել<ref>С. Ю. Ожегов, Толковый словарь русского языка. М.1992, с 926)</ref>) մեկ բոժոժից հասնում է մինչև 400-1500 մետրի: Թելը ունի [[եռանկյուն]]<nowiki/>աձև հատում, որը պրիզմային հատուկ ձևով բեկում է [[լույս]]<nowiki/>ը, ինչը առաջացնում է գեղեցիկ անցումներ և փայլ:
<nowiki/>[[Պատկեր:Bombyx mori Cocon 02.jpg|մինի|Բոժոժը խոշոր պլանով]]
Ներկայումս մետաքսի խոշորագույն արտադրող երկիր է համարվում Չինաստանը ( համաշխարհային արդյունաբերության մոտ 50% ): Հնդկաստանը մետաքսի համաշխարհային [[Արդյունաբերություն|արդյունաբերութ]]<nowiki/>յան մեջ գրավում է 15%, նրան հետևում են [[Ուզբեկստան|ՈՒզբեկստան]]<nowiki/>ը (մոտ 3%) և [[Բրազիլիա]]<nowiki/>ն (մոտ 2.5%): Նշանակալից արտադրողներ են համարվում նաև [[Իրան]]<nowiki/>ը, [[Թաիլանդ]]<nowiki/>ը և [[Վիետնամ]]<nowiki/>ը:
 
 
== Պատմություն ==
Շերմապահության մշակույթը Չինաստանում ծնունդ է առել դեռ [[Նոր քարի դար|նեոլիթ]]<nowiki/>յան շրջանում (մ.թ.ա. V-III հազարամյակ): Ըստ հին չինական [[լեգենդ]]<nowiki/>ների, մետաքսի մշակման արվեստին տիրապետելու համար Չինաստանը պարտական է Դեղին կայսեր կնոջը՝ չինական միֆի հիմնադրին, որովհետև հենց նա սովորեցրեց իր ժողովրդին արտադրել թրթուր ու գործել: Ամենահին շերեմի բոժոժը, որը հայտաբերվել է հնագետների կողմից, գտնվել է Շանսիի նեոլիթյան բնակության շրջանի հյուսիսային հատվածում(մ.թ.ա 2200-1700թթ.), իսկ առաջին կտորի հատվածները գտնվել են Չինաստանի Կռվող թագավորության դամբարաններից մեկում(մ.թ.ա. 475-221թթ.): Նոր դարաշրջանի սահմանում Չինաստանում լայն տարածում էր գտել մետաքսի տեսականին:
 
Շերմապահության մշակույթը Չինաստանում ծնունդ է առել դեռ [[Նոր քարի դար|նեոլիթ]]<nowiki/>յան շրջանում (մ.թ.ա. V-III հազարամյակ): Ըստ հին չինական [[լեգենդ]]<nowiki/>ների, մետաքսի մշակման արվեստին տիրապետելու համար Չինաստանը պարտական է Դեղին կայսեր կնոջը՝ չինական միֆի հիմնադրին, որովհետև հենց նա սովորեցրեցէ սովորեցրել իր ժողովրդին արտադրել թրթուր ու գործել: Ամենահին շերեմի բոժոժը, որը հայտաբերվել է հնագետների կողմից, գտնվել է Շանսիի նեոլիթյան բնակության շրջանի հյուսիսային հատվածում (մ.թ.ա 2200-1700թթ.), իսկ առաջին կտորի հատվածները գտնվել են Չինաստանի Կռվող թագավորության դամբարաններից մեկում (մ.թ.ա. 475-221թթ.): Նոր դարաշրջանի սահմանում Չինաստանում լայն տարածում էր գտել մետաքսի տեսականին:տեսականին՝
 
* խիտ մետաքս, որը նման է կրեպի (մետաքսե կամ բրդե քողանման կտորեղեն),
 
* բարակ գազային մետաքս
* խիտ մետաքս, որը նման է կրեպի (մետաքսե կամ բրդե քողանման կտորեղեն),
* բարդ գործվածքի մետաքս,
 
* բարակտարբեր գազայիննկարազարդումնեով մետաքս,
* և այլն:
* բարդ գործվածքի մետաքս,
* տարբեր նկարազարդումնեով մետաքս,
* և այլն:
 
Մինչ նկարազարդելը մետաքսը լվանում էին, եփում և սպիտակեցնում: Ներկման համար օգտագործում էին [[Հանքային ներկեր|հանքային]] և [[Բուսական հումք|բուսական]] ներկեր: Ավելի բարդ տոներ ստանալու համար ներկման աշխատանքը կրկնում էին մի քանի անգամ:
Տող 30 ⟶ 26՝
Մի քանի հազարամյակ Չինաստանի սահմաններից դուրս ոչ մեկին չէր հաջողվում տիրապետել մետաքսի արտադրության տեխնոլոգիային, քանի որ գաղտնիքի հրապարակումը հավասարազոր էր մահվան: Մեծ ջանքեր են գործադրվել գաղտնիքը բացահայտելու հարցում:
 
Լավ հայտնի է Խոնատում մետաքսի արտադրության ծագումը: Տեղի կառավարիչը ոչ մի կերպ չկարողացավչի կարողանում գտնել հումքն ու նրա պատրաստելու եղանակները: Այդ ժամանակ իր նախարար Յուչի Մունի խորհրդով որոշեցորոշում է դիմել խորամանկության և նշանվեցնշանվում չինական արքայադստեր հետ: Առաջարկությունը ընդունելու պահին, խանական պատվիրակը շշնջում է արքայադստեր ականջին, որ իր ամուսնու հայրենիքը լի է նեֆրիտով, բայց չկա բնական մետաքս և եթե նա ուզում է կրել այնպիսի գեղեցիկ հագուստ, ինչպիսին կրել է մինչ ամուսնանալը, նա պետք է բերեր իր հետ շերեմաորդերի ձվեր և թթան ծառի սերմացու: Ինչ պահանջվում էր աղջկանից նա բերեց Խաթոն, թաքցնելով բոժոժը մազերի մեջ, իսկ ձուն՝ բույսեր պարունակող պարկերի մեջ:
 
Համաձայն մեկ այլ լեգենդի, 550 թվականին բյուզանդական կայսր Յուստինիան առաջինը համոզում է երկու պարսկական հոգևորականների, որ նրանք բերեն Չինական թանկարժեք շերեմիշերամի որդի ձվերը:-
 
Դարի կեսում շերեմագործությունը դառնում է [[Վենետիկ]]<nowiki/>ի([[XIII դար|XIIIդար]]) արդյունաբերական կարևոր բնագավառներից մեկը, [[Ջենոա|Ջենովա]]<nowiki/>յում ու [[Ֆլորենցիա]]<nowiki/>յում ([[14-րդ դար|XIVդար]]), [[Միլան]]<nowiki/>ում ([[15-րդ դար|XVդար]]): XVIII18-րդ դարում շերամագործությունը տարածվում է ամբողջ արևմտյան Եվրոպայում:
 
 
Համաձայն մեկ այլ լեգենդի, 550 թվականին բյուզանդական կայսր Յուստինիան առաջինը համոզում է երկու պարսկական հոգևորականների, որ նրանք բերեն Չինական թանկարժեք շերեմի որդի ձվերը:
 
Դարի կեսում շերեմագործությունը դառնում է [[Վենետիկ]]<nowiki/>ի([[XIII դար]]) արդյունաբերական կարևոր բնագավառներից մեկը, [[Ջենոա|Ջենովա]]<nowiki/>յում ու [[Ֆլորենցիա]]<nowiki/>յում ([[14-րդ դար|XIVդար]]), [[Միլան]]<nowiki/>ում ([[15-րդ դար|XVդար]]): XVIII դարում շերամագործությունը տարածվում է ամբողջ արևմտյան Եվրոպայում:
 
 
== Թելի կառուցվածք ==
Մետաքսե թելը 75% բաղկացած է ֆիբրիոնից և 25% սերեցինից: Եթե նայենք թելը միկրոսկոպով, ապա կտեսնենք երկու իրաիիրար փաթաթված ֆիբրիոնի թելեր: Բացի ֆիբրիոնից ու սերիցինից մետաքսի մեջ կա մեղրամոմ ու ճարպեր, ինչպես նաև հանքային նյութեր<ref name="БСЭ">{{БСЭ3|заглавие=Шёлк|автор=Г. Н. Кукин}}</ref>: Ճեղքման [[ճնշում]]<nowiki/>ը կազմում է մոտովորապես 40 կգու/մմ² (1 կգու/մմ² = 10<sup>7մ</sup>/մ²), ճեղքման երկարացումը 14-18%<ref name="БСЭ2">{{БСЭ3|заглавие=Шёлк|автор=Г. Н. Кукин}}</ref>:
 
 
 
 
 
== Մետաքսյա կտորի ստեղծում<ref name="autogenerated1">В. И. Баженов «Материалы для швейных изделий» 1982</ref><ref name="autogenerated2">Е. В. Мальцева «Материаловедение швейного производства» 1986</ref> ==
Թելանման [[հումք]]<nowiki/>ը հերթականորեն անցնում է մշակման փուլեր՝ թափահարման, թրջման ու երկարատև չորացման: Հետո հետևում է մի քանի մաքրման փուլ (թելի ծավալի վերափոխումը սանրային թելի), որի ընթացքում առաջանում է երկար և կարճ թելերի [[խծուծ]], ճարմանդը ստանալու համար օգտագտվումօգտագվում են տարբեր հատկություններից: Հետագայում կատարվում է թելերի փաթաթման աշխատանքը, որից հենց ստացվում է կտորը:
 
 
 
<nowiki/>[[Պատկեր:Khmersilk.JPG|մինի|Կամբոջական մետաքս]]
Մետաքսին օգտակար հատկություններ հատկացնելու բաժինը բաղկացած է՝է եփման (մոտ 95 աստիճան ջերմաստիճանում, օճառային լուծույթի մեջ,մեջ՝ 1,5-ից 3 ժամվա ընթացքում, վերջնական սերիցինցսերիցինից , ինչպես նաև ներկող ու [[ճարպ]]<nowiki/>ային նյութերից մաքրման համար), ներկման, կենդանացման(մշակում ենք թթվային լուծույթում, 30 աստիճան ջերմաստիճանում, 15-30 րեպիրոպեի ընթացքում՝ գույն և փայլ հաղորդելու համար (գունավոր կտորի համար)) փուլերից: Տարբերակներ՝ սպիտակ մետաքս ստանալու համար հումքը ենթարկում են մոխրաջրի և պերօքսիդի լուծույթի, 70 աստիճան ջերմաստիճանում, 8-12 ժամվա ընթացքում, մետաքսի վրա նկար ստանալու համար օգտագործում են [[աերոգրաֆ]] մեթոդը, կատարելով շաբլոնի (մեկ օրինակի համար) կամ մեխանիկական ցանցային շաբլոնի օգնությամբ: Եզրափակիչ բաժինը բոլոր տարբերակների համար կատարվում է շոգեմշակման եղանակով, մշակելով գոլորշու մեջ մի քանի րոպեի ընթացքում, ներքին լարվածությունից ազատվելու և թելի [[Կառուցվածք (փիլիսոփայություն)|կառուցվածք]]<nowiki/>ի համար:
 
 
 
 
 
== Հատկություններ և առանձնահատկություններ ==
 
* պահպանում է ջերմությունը. բարձր ջերմաստիճանի հետ երկարատև շբմանշփման ընթացքում աննշան է կորցնում իր հատկությունները, բայց դառնում է ավելի փխրուն,
* խորհուրդ է տրվում խոնավ և տաք մշակման ընթացքում օգտագործել 30°C,
* Ունիունի շատ ցածր լուսակայունություն, գտնվելով արևի ճառագայթների տակ ընդամենը 200 ժամ, այն կորցնում է իր ամրությունը երկու անգամ,
* միջին քիմիական դիմացկունություն. մետաքսը ինչպես և մյուս բնական հումքից ստացված կտորները, զգայուն չէ օրգանական լուծույթներում, այն զգայուն է խտացված թթվային լուծույթներում,
* բարձր հիգրոսկոպիկ և ներծծման հատկություն,
* այն չի կարելի եռացնել,
* բարձր ամրություն (թաց վիճակում ամրությունը նվազում է),
* լավ ձգվում և երկարում է,
* այրվում է դանդաղ, առաջացնում այրվող բմբուիլի հոտ,
* այրվելուց հետո առաջանում է փոքր, փափուկ մոխրագույն գունդ,
* բնական թելի գույնը սպիտակ է կամ մաշկագույն,մարմնագույն
* գեղեցկություն,
* օդաթափանցություն,
* նրբություն և թեթևություն:
 
'''Առանձնահատկություններ'''
 
* լավ հիգենիկ հատկություններ:
 
Համապատասխան մշակումից հետո կտորը ձեռք է բերում հետևյալ հատկություննորը.
 
* լավ ծալվելու հատկություն,
* փայլ,
 
== Տեսականի ==
 
*[[Չեսուչա]], վայրի մետաքս, [[Թիթեռներ|թիթեռ]]<nowiki/>ի թրթուից՝թրթուրից՝ պինդ, թեթև և միջին, դեղնադարչնագույն երանգ <ref>{{Cite web|url=http://www.gazeta.ru/science/2008/05/26_a_2735430.shtml|title=У китайцев отнимают шёлк|author=Пётр Смирнов.|publisher=[[Газета.ру]]|datepublished=26 мая 2008|accessdate=8 июля 2008|archiveurl=https://www.webcitation.org/61C3boot6|archivedate=2011-08-25}}</ref>,
* Մալագական մետաքս:
 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Մետաքս» էջից