«Մտածողություն»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ →Մտածողության օբյեկտ և սուբյեկտ. Տիխոմիրով: փոխարինվեց: իր մեջ ներառ → ներառ oգտվելով ԱՎԲ |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Արևմտահայերեն|Մտածողութիւն}}
[[File:Almeida Júnior - Moça com Livro.jpg|thumb|''Աղջիկը գրքով․'' հեղ․՝ Խոսե Ֆերաս դե Ալմեյդա Ջունիոր ]]
'''Մտածողություն,''' ընդգրկում է «մտքերի ու զուգորդությունների նպատակաուղղված հոսքը, որը կարող է հանգեցնել իրականության հանդեպ եզրակացության»<ref>{{cite book |last=Marić |first=Jovan |date=2005 |title=Klinicka psihijatrija |url=http://www.datastatus.rs/proizvod/8040/klinicka-psihijatrija-11-izdanje |location=Belgrade |publisher=Naša knjiga |page=22 |isbn=978-86-901559-1-0 |author-link=Jovan Maric}}</ref>։ Թեև մտածողությունը գոյաբանական [[արժեք]] ունեցող գործառույթ է մարդկանց համար, դրա [[Սահմանում|սահմանման]] կամ գիտակցման վերաբերյալ փոխհամաձայնություն գոյություն չունի։
Քանի որ մտածողությունը հիմնված է մարդու գործողությունների և մարդկային փոխազդեցությունների վրա, դրա ֆիզիկական և մետաֆիզիկական ծագումը, գործընթացները և ազդեցությունները հասկանալը շատ գիտաճյուղերի նպատակն է եղել, ներառյալ՝ [[փիլիսոփայություն]], [[լեզվաբանություն]], [[հոգեբանություն]], [[նյարդաբանություն]], [[Արհեստական բանականություն|արհեստական բանականոություն]], [[կենսաբանություն]], [[Հասարակագիտություն|սոցիոլոգիա]] և ճանաչողական գիտություն։
Մտածողությունը թույլ է տալիս մարդկանց մեկնաբանել, ներկայացնել կամ մոդելավորել աշխարհում իրենց փորձառությունը և կանխատեսումներ անել հենց այդ աշխարհի վերաբերյալ։ Ուստի այն օգտակար է այն օրգանիզմի համար, որն ունի կարիքներ, նպատակներ և ցանկություններ, քանզի այն հնարավորություն է տալիս ծրագրեր կազմել հենց այդ նպատակներն իրականացնելու համար։
==Ծագումնաբանություն և կիրառություն ==
[[File:Eugene de Blaas A Pensive Moment.jpg|thumb|right|228px|''Մտածկոտ պահ'' (1904)․ հեղ․՝ Յուջին դե Բլաս ]]
Մտածողություն բառը ծագում է հին անգլերեն ''þoht'' կամ ''geþoht բառերից'', ինչպես նաև ''þencan «''հասկանալ մտքում, հաշվի առնել» արտահայտությունից<ref>{{cite web |url=http://www.etymonline.com/index.php?search=Thought |title=Etymology of Thought |accessdate=2009-05-22 |last=Harper |first=Douglas |website=Online Etymology Dictionary}}</ref>։
«Մտածողություն» բառը կարող է նշանակել<ref>Random House Webster's Unabridged Dictionary, Second Edition, 2001, Published by Random House, Inc., {{ISBN|978-0-375-42599-8}}, p. 1975</ref><ref>Webster's II New College Dictionary, Webster Staff, Webster, Houghton Mifflin Company, Edition: 2, illustrated, revised
Published by Houghton Mifflin Harcourt, 1999, {{ISBN|978-0-395-96214-5}}, p. 1147</ref>․
* մտածելու եզակի արդյունք կամ եզակի միտք («Իմ առաջին միտքն էր՝ ոչ»։)
* մտավոր գործունեության արդյունք («Մաթեմատիկան մտածողության հսկա ոլորտ է»։)
* մտածելու որոշում կամ համակարգ («Հոգնել էի այդքան շատ մտածելուց»։)
* մտքի ուժգնություն, պատճառ, պատկերացում և այլն ( «Նրա բոլոր մտքերը ամբողջությամբ կենտրոնացած էին իր աշխատանքի վրա»)
* գաղափարի քննարկում կամ արտացոլում («Մահվան մասին միտքը սարսափեցնում է ինձ»։)
* հիշողություն («Ես մտածում եմ իմ մանկության մասին»։)
* կիսատ կամ անկատար մտադրություն («Որոշ մտքեր ունեմ իրագործելու»։)
* սպասում կամ ակնկալիք («Նրան նորից տեսնելու միտք չունի»։)
* քննարկում, ուշադրություն, հոգատարություն կամ կապվածություն («Նա ոչինչ չգիտեր իր արտաքին տեսքի մասին» և «Ես դա առանց մտածելու արեցի »։)
* դատողություն, կարծիք կամ հավատ («Նրա կարծիքով ազնվությունը լավագույն քաղաքականությունն է»։)
* գաղափարներ, որոնք բնութագրում են հատուկ վայր, դաս կամ ժամանակ («Հունական մտածողություն»։)
* ինչ-որ բան գիտակցելու վիճակում լինել(«Դա ինձ ստիպեց մտածել տատիկիս մասին»։)
* ձգտել հավատալ ինչ-որ բանի հատկապես պակաս համոզվածությամբ(«Կարծում եմ կանձրևի, բայց համոզված չեմ»։)
[[File:Huike thinking.jpg|thumb|upright=1.1|''Հուիկեն մտածելիս․'' ձենբուդդիստ քահանա Դազու Հուիկեի դիմանկարը, որը վերագրվում է 10-րդ դարի նկարիչ Շի Քեին։ ]]
Սահմանումներ, որոնք կարող են կամ չեն կարող պահանջել, որ միտքը
* ծագի մարդու ուղեղում (տե՛ս [[մարդակերպություն]]),
* ծագի որպես կենդանի կենսաբանական համակարգի մաս,
* ծագի միայն իրազեկման գիտակցական մակարդակում,
* պահանջված լեզու է լինի,
* սկզբունքային կամ նույնիսկ հայեցակարգային, վերացական լինի («ֆորմալ»),
* ներառի այլ հասկացություններ, ինչպիսիք են նկարագրությունները, մեկնաբանությունը, պատկերացումը, պլանավորումը կամ մտապահումը։
Մտածողության սահմանումները կարող են նաև ուղղակի կամ անուղղակի կերպով ծագել մտքի տեսություններից։
Տեսություններ․
* «Մտածողության գործընթացների և մտածող մեքենաների տեսության ամփոփ նկարագիր» (Կայնիելլո)<ref>{{cite web |title=Outline of a theory of thought-processes and thinking machines |last=Caianiello |first=E.R. |website=Journal of Theoretical Biology |year=1961 |volume= 1, Issue: 2 |pages= 204–235 |url=http://www.mendeley.com/research/outline-theory-thought-processes-thinking-machines/ |accessdate=June 27, 2013}}</ref> – մտածողության գործընթացներ և մտավոր երևույթներ՝ մոդելավորված մաթեմատիկական հավասարումների տեսքով
* Մակերևույթներ և էություններ․ Նմանությունը որպես մտածողության հումք և կրակ (Հոֆստադեր և Սանդերr)<ref>"Surfaces and Essences: Analogy as the Fuel and Fire of Thinking" by Douglas Hofstadter and Emmanuel Sander, 2013, Basic Books, {{ISBN|978-0-465-01847-5}}</ref> – նմանությունների վրա կառուցված տեսություն
* Լեզվի և մտածողության նյարդային տեսություն (Ֆելդման և Լակոֆֆ)<ref>{{cite web|url=http://icbs.berkeley.edu/natural_theory_lt.php|title=The Neural Theory of Language and Thought|website=icbs.berkeley.edu|accessdate=20 January 2018}}</ref> – լեզվի և տարածական հարաբերությունների նյարդային մոդելավորում
* Մտածողության ձևեր – մտածողության կառուցվածքը, ուժը և սահմանափակումները (Բաում)<ref>"ThoughtForms – The Structure, Power, and Limitations of Thought: Volume 1 – Introduction to the Theory" by Peter Baum, 2013, Aesir Publishing, {{ISBN|978-0-9884893-0-1}}</ref> – մտավոր մոդելների հիման վրա կառուցված տեսություն
* Չգիտակցված մտածողության տեսություն <ref>{{cite web|url=http://changingminds.org/explanations/theories/unconscious_thought.htm|title=Unconscious Thought Theory|website=changingminds.org|accessdate=20 January 2018}}</ref><ref>{{cite book |chapter= A Theory of Unconscious Thought |author1= Ap Dijksterhuis |author2= Ap and Nordgren |author3= Loran F. |title= Perspectives On Psychological Science |year= 2006 |volume =1–2 |pages= 95–109 |chapter-url= http://www.alice.id.tue.nl/references/dijksterhuis-nordgren-2006.pdf |chapter-format=PDF chapter |accessdate= June 27, 2013}}</ref> – մտածողություն, որը գիտակցված չէ
* Լեզվաբանության տեսություններ – մտածողության բովանդակությունը (Սթիվեն Պինկեր, Նոամ Չոմսկի)<ref>"The Stuff of Thought: Language as a Window into Human Nature" by Steven Pinker, 2008, Penguin Books, {{ISBN|978-0-14-311424-6}}</ref> – Լեզվաբանական և ճանաչողական տեսություն այն մասին, որ մտածողությունը հիմնված է սինթետիկ և լեզվաբանական անընդհատ կրկնվող գործընթացների վրա
* Մտածողության վարկածների լեզուն (Ջերրի Ֆոդոր)<ref>{{Cite web|url=http://www.iep.utm.edu/lot-hypo/|title=Language of Thought Hypothesis {{!}} Internet Encyclopedia of Philosophy|website=www.iep.utm.edu|language=en-US|access-date=2017-11-20}}</ref> – Մտավոր վիճակները ներկայացնող սինթետիկ կոմպոզիցիա – Բառացի՝ «Մտածողության լեզու»։
==Փիլիսոփայություն==
{{Quotation|Մտածելու տեղիք տվող այս ժամանակներում ամենաշատը մտածելու տեղիք է տալիս այն, որ մենք դեռևս չենք մտածում։ |[[Մարտին Հայդեգեր]]<ref>Martin Heidegger, ''What is Called Thinking?''</ref>}}
[[File:ThinkingMan Rodin.jpg|thumb|upright|left|''[[Մտածողը]]․'' (1840–1917), հեղ․՝ [[Օգյուստ Ռոդեն|Ռոդեն․]] տեղադրված է [[Ռոդենի թանգարան (Փարիզ)|Ռոդենի թանգարանի]] այգում]]
Փիլիսոփայության մեջ ֆենոմենոլոգիական շարժումը դիտվում է որպես արմատական փոփոխություն, որի միջոցով մենք հասկանում ենք միտքը։ «Գոյություն և ժամանակ» գրքում մարդու գոյության կառուցվածքի մասին Մարտին Հայդեգերի ֆենոմենոլոգիական վերլուծությունները նոր լույս են սփռում անձի ավանդական ճանաչողական կամ ռացիոնալ մեկնաբանությունների վրա, որը ազդում է այն ձևի վրա, թե ինչպես ենք մենք հասկանում մտածելակերպը։ Ոչ ճանաչողական հասկացողության դերի գաղափարը հավանական թեմատիկ գիտակցության մեկնության մեջ 1970-1980 թվականներին առաջ բերեց արհեստական բանականության շուրջ քննարկումներ<ref>Dreyfus, Hubert. Dreyfus, Stuart. ''Mind Over Machine''. Macmillan, 1987</ref>։
Ֆենոմենոլոգիան, ինչևէ, մտածողության միակ մոտեցումը չէ ժամանակակից Արևմտյան փիլիսոփայության մեջ։ Մտքի փիլիսոփայությունը փիլիսոփայության այն ճյուղն է, որն ուսումնասիրում է [[Խելք|մտքի]], մտավոր իրադարձությունների, մտավոր գործընթացների, մտավոր հատկությունների, [[Գիտակցություն|գիտակցության]] էությունը և դրանց կապը ֆիզիկական մարմնի, հատկապես ուղեղի հետ։ Հոգեֆիզիկական խնդիրը, օր․՝ մտքի և մարմնի միջև հարաբերակցությունը, սովորաբար դիտարկվում է որպես կենտրոնական խնդիր մտքի փիլիսոփայության մեջ, չնայած, որ կան այլ խնդիրներ կապված մտքի էության հետ, որը չի ներառում վերջինիս կապը ֆիզիկական մարմնի հետ<ref name="Kim1"/>։
===Հոգեֆիզիկական երկճյուղավորում===
{{Main|Հոգեֆիզիկական խնդիր}}
Հոգեֆիզիկական խնդիրը առնչվում է այն կապերի բացատրության հետ, որոնք գոյություն ունեն մտքերի կամ մտավոր գործընթացների և մարմնի վիճակների և մարմնական գործընթացների միջև<ref name="Kim1">{{cite book |last=Kim |first=J. |editor=Honderich, Ted |title=Problems in the Philosophy of Mind. Oxford Companion to Philosophy |year=1995 |publisher=Oxford University Press |location=Oxford}}<!--Kim, J., "Problems in the Philosophy of Mind". ''[[Oxford Companion to Philosophy]]''. Ted Honderich (ed.) Oxford:Oxford University Press. 1995.--></ref>։ Այս ոլորտում աշխատող փիլիսոփաների գլխավոր նպատակն է բացատրել մտքի և մտավոր գործընթացների էությունը, և ինչպես է ազդվում կամ նույնիս արդյոք ազդվում է մարմնի կողմից և ինչպես կարող է ազդել մարմնի վրա։
Մարդկային ընկալման փորձը կախված է արտաքին աշխարհի տարբեր [[Զգայական համակարգ|զգայական համակարգից]] եկող խթանիչներից, և այդ խթանիչները փոփոխություններ են առաջացնում անձի հոգեկանում՝ հանկարծակի առաջացնելով այնպիսի զգացողություններ, որը կարող է լինել հաճելի կամ տհաճ։ Օրինակ՝ մեկի մոտ պիցցայի կտոր ուտելու ցանկությունը կարող է նրան ստիպել շարժել իր մարմինը յուրահատուկ ձևով և ուղղությամբ՝ ստանալու այն, ինչ ինքն է ցանկանում։ Դրանից հետո հարց է ծագում, թե ինչպես կարող է գիտակցական փորձառությունը ծագել այնպիսի գորշ նյութից, որն ունի էլեկտրաքիմիական հատկություններ։ Խնդիր է ծագում բացատրել, թե ինչպես կարող են մեկի հայեցակարգային մոտեցումները (օր․՝ հավատալիքները և ցանկությունները) ոչնչացնել անհատի նեյրոնները և կապել նրա մկանները միանգամայն ճիշտ ձևով։ Դրանք հանելուկի որոշ հատվածներ են, որոնք առնչվում են մտքի իմացաբանների և փիլիսոփաների հետ՝ սկսված դեռևս [[Ռենե Դեկարտ|Ռենե Դեկարտի]] ժամանակներից<ref>''Companion to Metaphysics'', By Jaegwon Kim, Gary S. Rosenkrantz, Ernest Sosa, Contributor Jaegwon Kim, 2nd edition, Wiley-Blackwell, 2009, {{ISBN|978-1-4051-5298-3}}</ref>։
===Ֆունկցիոնալիզմ ընդդեմ մարմնավորում===
Վերոնշյալ հասկացությունները դասական, ֆունկցիոնալ նկարագրությունն են այն բանի, թե ինչպես ենք մենք աշխատում որպես ճանաչողական, մտածող համակարգեր։ Այնուամենայնիվ, ակնհայտորեն անլուծելի հոգեֆիզիկական խնդիրը ասվում է, որ հաղթահարվել և շրջանցվել է մարմանական ճանաչողության մոտեցումների շնորհիվ, որի արմատները նշված են [[Մարտին Հայդեգեր|Հայդեգերի]], [[Ժան Պիաժե|Պիաժեի]], [[Լև Վիգոտսկի|Վիգոտսկու]], Մերլո Պոնտիի և պրագմատիստ [[Ջոն Դյուի|Ջոն Դյուիի]] աշխատություններում<ref>Varela, Francisco J., Thompson, Evan T., and Rosch, Eleanor. (1992). ''The Embodied Mind: Cognitive Science and Human Experience''. Cambridge, MA: MIT Press. {{ISBN|0-262-72021-3}}</ref><ref>{{cite book |last=Cowart |first=Monica |year=2004 |title=Embodied Cognition |work=The Internet Encyclopedia of Philosophy |issn= 2161-0002 |url=http://www.iep.utm.edu/embodcog/ |accessdate= 27 February 2012}}</ref>։
Այս մոտեցումը պնդում է, որ միտքը և նրա գործընթացները առանձին վերլուծելու վերաբերյալ դասական մոտեցումը մոլորեցնող է․ փոխարենը մենք պետք է տեսնենք, որ մարմնավորված ագենտի միտքը, գործողությունները և շրջակա միջավայրի ընկալումներն ու պատկերացումները ամբողջի մասն են, որոնք պայմանավորում են մեկը մյուսին։ Ուստի, մտքի առանձին ֆունկցիոնալ վերլուծությունները մեզ կհեռացնեն հոգեֆիզիկական խնդրից, որը չի կարող լուծվել<ref>{{cite web |author=Di Paolo, Ezequiel|title= Shallow and Deep Embodiment|publisher= University of Sussex|date= 2009 |format=Video, duration: 1:11:38 |url=https://cast.switch.ch/vod/clips/74nrkbwys |accessdate=
27 February 2012}}</ref>։
==Կենսաբանություն==
{{Main|Նեյրոն}}
Նեյրոնը (հայտնի է նաև որպես նյարդային բջիջ) նյարդային համակարգի դյուրագրգիռ բջիջն է, որը տեղեկատվությունը մշակում և փոխանցում է էլեկտրաքիմիական ազդանշանով։ Նեյրոնները [[Մարդու գլխուղեղ|գլխուղեղի]], [[Ողնաշարավորներ|ողնաշարավորների]] [[Ողնուղեղ|ողնուղեղի]], [[Անողնաշարավորներ|անողնաշարավորների]] վենտրալ նյարդային հանգույցի և ծայրամասային նյարդերի հիմնական բաղադրիչներն են։ Նեյրոնների մասնագիտացված տեսակներն են․ զգայական նեյրոններ, որոնք պատասխանատու են հպվելու, ձայն արձակելու, լուսարձակելու և բազմաթիվ այլ խթանող ազդեցությունների համար, որոնք հետո ազդանշան են ուղարկում ողնուղեղին և գլխուղեղին։ Շարժուն նեյրոնները ազդանշան են ստանում գլխուղեղից և ողնուղեղից, որոնք առաջացնում են [[Մկանային կծկում|մկանային կծկումներ]] և ազդեցություն են ունենում [[Գեղձ|գեղձերի]] վրա։ Ինտերնեյրոնները նեյրոնները կապում են այլ նեյրոնների հետ ողնուղեղի և գլխուղեղի միջև։ Նեյրոնները պատասխանում են ստիմուլներին, և կապում են այդ ստիմուլների առկայությունը կենտրոնական նյարդային համակարգի հետ, որը մշակում է տեղեկատվությունը և պատասխան ազդակներ է ուղարկում մարմնի այլ հատվածներին գործելու համար։ Նեյրոնները չեն մասնակցում [[Կորիզակիսում|կորիզակիսմանը]] և սովորաբար ոչնչանալուց հետո չեն կարող տեղափոխվել, չնայած [[Աստրոցիտ|աստրոցիտները]] կարող են վերածվել նեյրոնների, քանի որ դրանք երբեմն բազմաստիճան են։
==Հոգեբանություն==
[[File:Thinking২.jpg|thumb|right|Մարդը գնացքով ճամփորդության ժամանակ մտածելիս]]
{{Main|Կոգնիտիվ հոգեբանություն}}
Հոգեբանները, որպես մտավորականներ, կենտրոնացած են և նպատակադրված մտածելու և գտնելու գործնական խնդիրների վերաբերյալ հարցերի պատասխաններ կամ լուծումներ։ [[Կոգնիտիվ հոգեբանություն|Կոգնիտիվ հոգեբանությունը]] հոգեբանության այն ճյուղն է, որը ուսումնասիրում է ներքին մտավոր գործընթացները, ինչպիսիք են լուծումը, հիշողությունը և լեզուն։ Այսպիսի մտածողությամբ դպրոցը հայտնի է որպես կոգնիտիվիզմ, որը հետաքրքրված է այն խնդրով, թե ինչպես են մարդիկ մտավոր եղանակով ներկայացնում ինֆորմացիայի մշակումը։ Այն իր հիմքերն ունի Մաքս Վեռթեյմերի, Վոլֆգանգ Քյոլերի և Կուրտ Կաֆկայի Գեշտալտ հոգեբանության մեջ և Ժան Պիգետի աշխատանքում, ով ներկայացրել է էտապների/փուլերի տեսությունը, որը նկարագրում է երեխայի ճանաչողական զարգացումը<ref>''Gestalt Theory'', By Max Wertheimer. Hayes Barton Press, 1944, {{ISBN|978-1-59377-695-4}}</ref>։
Կոգնիտիվ հոգեբանները կիրառում են հոգեֆիզիկական և փորձարարական մոտեցումներ հասկանալու, ախտորոշելու և լուծելու այն խնդիրները, որոնք կապված են մտավոր գործընթացների հետ և գտնվում են խթանների և պատասխանների միջև։ Նրանք ուսումնասիրում են մտածողության տարբեր ասպեկտները, ներառյալ փաստարկների հոգեբանությունը, և այն, թե ինչպես են մարդիկ որոշումներ և ընտրություններ կայացնում, լուծում խնդիրները, ինչպես նաև ստեղծարար հայտնագործություններ կատարում և ստեղծագործ մտքեր արտայատում։ Ճանաչողական տեսությունը պնդում է, որ խնդիրների լուծումները կամ վերցվում են ալգորիթմներից- կանոններ, որոնք անպայմանորեն չեն հասկացվում, բայց լուծում են խոստանում, կամ էվրիստիկայից - կանոններ, որոնք հասկացվում են, բայց միշտ չէ, որ լուծում են երաշխավորում։ Ճանաչողական գիտությունը տարբերվում է ճանաչողական հոգեբանությունից այն ալգորիթմներով, որոնք նախատեսված են ուսումնասիրելու մարդու վարքագիծը համակարգիչ կիրառելիս։ Այլ դեպքերում լուծումները կարող են հայտնաբերվել ներըմբռնման միջոցով, հարաբերությունների պատահական իրազեկմամբ։
Զարգացման հոգեբանության մեջ Ժան Պիաժեն առաջատարն էր ծնունդից մինչև հասունության շրջանը մտածողության զարգացման ուսումնասիրության գործում։ Իր ճանաչողական զարգացման տեսության մեջ մտածողությունը հիմնվում է շրջակա միջավայրի գործողությունների վրա։ Պիաժեն նշում էր, որ շրջակա միջավայրը ընկալվում է գործողությունների սխեմաներում օբյեկտների յուրացումով և դրանք օբյեկտի մեջ տեղավորվում են այնքանով, որքանով թույլատրում է սխեմայի պահանջները։ Ասիմիլյացիայի և կեցության միջև այսպիսի փոխազդեցության արդյունքում մտածողությունը փուլերի հերթականությամբ է ընթանում, որոնք միմյանցից տարբերվում են որակապես հասկացողության և հետևության ներկայացման և բարդության տեսանկյունից։ Այսինքն՝ մտածողությունը զարգանում է՝ հիմնվելով կյանքի առաջին երկու տարիների սենսոմոտոր փուլերի՝ վաղ մանկության ներքին պատկերացումների վրա։ Հետագայում այդ պատկերացումները աստիճանաբար վեր են ածվում տրամաբանական կառույցների, որոնք առաջին հերթին գործում են իրականության կոնկրետ հատկությունների հիման վրա կոնկրետ գործողությունների փուլում, և հետո գործում են վերացական հատկությունների հիման վրա, որոնք էլ ձևավորում են կոնկրետ հատկություններ ֆորմալ գործողությունների փուլում<ref>Piaget, J. (1951). ''Psychology of Intelligence''. London: Routledge and Kegan Paul</ref>։ Վերջին տարիներին մտածողության վերաբերյալ Պիաժեի հայեցակարգը ներառվել է տեղեկատվության մշակման հայեցակարգերում։ Այսպիսով, մտածողությունը համարվում է այնպիսի մեխանիզմների արդյունք, որոնք պատասխանատու են տեղեկատվության ներկայացման և մշակման համար։ Համաձայն այս հայեցակարգի՝ մշակման արագությունը, ճանաչողական վերահսկողությունը և աշխատանքային հիշողությունը մտածողության հիմքում ընկած գլխավոր գործառույթներն են։ Կոգնիտիվ զարգացման նոր-Պիաժեյան տեսություններում մտածողության զարգացումը ծագում է մշակման արագության աճից, ընդլայնված ճանաչողական վերահսկողությունից և աճող աշխատանքային հիշողությունից<ref>{{cite book |last=Demetriou |first=A. |year=1998 |title=Cognitive development. In A. Demetriou, W. Doise, K. F. M. van Lieshout (Eds.), ''Life-span developmental psychology''. pp. 179–269. London: Wiley }}</ref>։
[[Պոզիտիվ հոգեբանություն|Պոզիտիվ հոգեբանությունը]] շեշտում է մարդու հոգեբանության դրական կողմերը որպես նույնքան կարևոր, որքան տրամադրության խաթարումները և այլ բացասական ախտանիշներն են։ «Հատկանիշների ուժերը և արժանիքները» գրքում Պետերսոնը և Սելիգմանը թվարկում են դրական հատկանիշների բազմաթիվ տեսակներ։ Չի ակնկալվում, որ մեկ անձը պետք է ունենա ամեն մի ուժ կամ էլ ամբողջությամբ դրսևորի տվյալ հատկանիշը։ Ցուցակը խրախուսում է դրական մտածողությունը, որը կառուցվում է մարդկային ուժերի հիման վրա, այլ ոչ թե ինչպես «ուղղել» այդ «ախտանիշները»<ref>{{cite book |last=Schacter |first=Daniel L. |year=2011 |title =Psychology Second Edition, "Positive Psychology" |location= New York}} 584 pp.</ref>։
==Հոգեվերլուծություններ==
{{Main|Իդ, Էգո և Սուպեր Էգո|Անգիտակցական}}
«Իդը», «էգոն» և «սուպեր էգոն» «հոգեկան ապարատի» երեք հատվածներն են՝ սահմանված [[Զիգմունդ Ֆրոյդ|Զիգմունդ Ֆրոյդի՝]] հոգեկանի կառուցվածքային մոդելում․ դրանք այն երեք տեսական կառույցներն են, որոնց ակտիվության և փոխազդեցության հիման վրա նկարագրվում է հոգեկան կյանքը։ Այս մոդելի համաձայն, անհամատեղելի բնազդային միտումները ընդգրկված են «իդ»-ում, հոգեկանի կազմակերպված իրատեսական հատվածը «էգո»-ն է և քննադատական, բարոյական գործառույթը կատարում է «սուպեր էգոն»<ref>{{cite book |title=Teach Yourself Freud |first= Ruth |last=Snowden |edition= illustrated |publisher=McGraw-Hill |year=2006 |isbn= 978-0-07-147274-6 |page=107 }}</ref>։
[[Անգիտակցական|Անգիտակցականը]] առաջարկվել է Ֆրոյդի կողմից նրա հոգեվերլուծության տեսության էվոլյուցիայի միջոցով՝ որպես մարդկային ցանկության կողմից նրա [[Կամք|կամքի]] վրա ազդող զգացմունքային ուժ, որը դեռ գործում է ցածր յուրացվածությամբ մտքի սահմաններում։ Ֆրոյդի համար անգիտակցականը բնազդային ցանկությունների, կարիքների և հոգեկան կրիչների պահեստ է։ Քանի դեռ անցած մտքերը և հիշողությունները կարող են թաքցվել անմիջական գիտակցությունից, դրանք ուղղորդում են անհատի մտքերն ու զգացմունքները անգիտակցականի տիրույթից։<ref>{{cite web |last=Geraskov |first=Emil Asenov |title=The internal contradiction and the unconscious sources of activity |website=The Journal of Psychology |date=November 1, 1994 |url=http://www.highbeam.com/doc/1G1-16528826.html |accessdate=April 17, 2007}}</ref>
Հոգեվերլուծության համար անգիտակցականը չի պարունակում այն ամենը, ինչը գիտակցված չէ, այլ այն, ինչը ակտիվ կերպով ճնշվում է գիտակցված մտքի կողմից կամ անձը չի ցանկանում այն հասցնել գիտակցությանը։ Որոշ իմաստով այս տեսակետը եսը կապում է անգիտակցականի հետ որպես հակառակորդ՝ ինքն իրեն ստիպելով պաահել այն, ինչը թաքնված է անգիտակցականում։ Եթե մարդը ցավ է զգում, նրա միտքը կենտրոնանում է այն մեղմացնելու վրա։ Նրա՝ ցավից ազատվելու և պահը վայելելու յուրաքանչյուր ցանկություն հրամայում է մտքին, թե ինչ անել։ Ֆրոյդի կարծիքով անգիտակցականը հասարակայնորեն անընդունելի գաղափարների, ցանկությունների, տրավմատիկ հիշողությունների և ցավոտ զգացմունքների պահեստ է, որը դուրս է թողնվում [[Արտամղում (հոգեբանական)|հոգեբանական արտամղման]] կողմից։Այնուամենայնիվ, պարտադիր չէ, որ բովանդակությունը լինի ամբողջապես բացասական։ Հոգեվերլուծության տեսանկյունից անգիտակցականը ուժ է, որը կարող է ճանաչվել միային իր ազդեցությունների շնորհիվ-այն բնորոշում է իրեն որպես ախտանիշ<ref>''The Cambridge companion to Freud'', By Jerome Neu. Cambridge University Press, 1991, p. 29, {{ISBN|978-0-521-37779-9}}</ref>։
{{Main|Սոցիալական հոգեբանություն}}[[File:Thought bubble.svg|thumb|«Մտքի պղպջակ»-ը պատկերացում առաջացնող միտք է։]]Սոցիալական հոգեբանությունը գիտություն է մարդկանց և խմբերի համագործակցության ձևերի մասին։ Այս միջբնագավառային տարածության գիտնականներն են [[Հոգեբանություն|հոգեբանները]] և սոցիոլոգները, թեև բոլոր սոցիալական հոգեբանները հավասարապես թե անձին և թե խմբին ընդունում են որպես իրենց վերլուծության միավորներ<ref>[https://books.google.com/books?id=hrydA45eCk0C&q=social+psychology&dq=social+psychology&pgis=1 ''Social Psychology''], David G. Myers, McGraw Hill, 1993. {{ISBN|0-07-044292-4}}.</ref>։
Չնայած իրենց տարբերություններին՝ հոգեբանական և սոցիալական հետազոտողները հակված են տարբերվել իրենց նպատակներով, մոտեցումներով, մեթոդներով և տերմինաբանությամբ։ Նրանք նաև հակված են առանձնացնել իրենց ակադեմիական ամսագրերը և մասնագիտական հասարակությունները։ Սոցիոլոգների և հոգեբանների միջև համագործակցության ամենամեծ շրջանը անմիջապես [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմին]] հաջորդող տարիներն են<ref>Sewell, W.H. (1989). Some reflections on the golden age of interdisciplinary social psychology. ''Annual Review of Sociology'', Vol. 15.</ref>։ Չնայած վերջին տարիներին աճող մեկուսացմանը և մասնագիտացմանը՝ համընկնումը և ազդեցությունը որոշ չափով պահպանվում են այս երկու գիտաճյուղերի միջև<ref>[https://books.google.com/books?id=Nvz5Y8e1N84C ''The Psychology of the Social''], Uwe Flick, Cambridge University Press, 1998. {{ISBN|0-521-58851-0}}.</ref>։
[[Կոլեկտիվ անգիտակցական|Կոլեկտիվ անգիտակցականը]], երբեմն հայտնի որպես կոլեկտիվ ենթագիտակցական, [[Վերլուծական հոգեբանություն|վերլուծական հոգեբանության]] տերմին է՝ սահմանված [[Կարլ Գուստավ Յունգ|Կառլ Յունգի]] կողմից։ Այն [[Անգիտակցական|անգիտակցական մտք]]<nowiki/>ի մի մասն է՝ [[Հասարակություն|հասարակության]], ժողովրդի կամ ամբողջ [[Մարդ բանական|մարդկության]] կողմից ընդունված փոխկապակցված համակարգում, որը բոլոր ընդհանուր փորձերի արգասիքն է և պարունակում է այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են [[Գիտություն|գիտությունը]], [[Կրոն|կրոնը]] և [[Բարոյականություն|բարոյականությունը]]։ Մինչդեռ Ֆրոյդը տարբերակում չէր դնում «անհատական հոգեբանության» և «կոլեկտիվ հոգեբանության» միջև, Յունգը տարբերակում էր կոլեկտիվ անգիտակցականը անհատական [[Անգիտակցական|ենթագիտակցականից]]՝ յուրաքանչյուրի մոտ յուրովի։ Կոլեկտիվ անգիտակցականը հայտնի է նաև որպես «մեր տիպերի փորձառության պահեստ»<ref>Jensen, Peter S., Mrazek, David, Knapp, Penelope K., [[Laurence Steinberg|Steinberg, Laurence]], Pfeffer, Cynthia, Schowalter, John, & Shapiro, Theodore. (Dec 1997) "Evolution and revolution in child psychiatry: ADHD as a disorder of adaptation. (attention-deficit hyperactivity syndrome)". ''Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry''. 36. p. 1672. (10). July 14, 2007.</ref>։
«Հոգեբանական տեսակներ» աշխատության «Սահմանումներ» գլխում Յունգը «կոլեկտիվ» հասկացության ներքո վկայակոչում է հասկացությունների խմբեր, սահմանում՝ տրված Լուսիեն Լեվի-Բրուլի կողմից 1910 իր ''How Natives Think'' գրքում։ Յունգը նշում էր, որ դա այն է, ինչ ինքը ներկայացրել է որպես կոլեկտիվ անգիտակցական։ Մյուս կողմից Ֆրոյդը չէր կիսում կոլեկտիվ անգիտակցականի վերաբերյալ գաղափարները։
== Մտածողության տեսություններ==
Տող 279 ⟶ 294՝
Մտածողությունն իրենից ներկայացնում է վերլուծության, համադրության, վերացարկման և ընդհանրացման գործընթացների ամբողջություն։ Վերլուծությունը և համադրությունը միևնույն մտածողական գործընթացի երկու կողմերն են։ Նրանք փոխկապակցված և փոխպայամանվորված են։ Վերլուծությունը մեծամասամբ իրականացվում է համադրության միջոցով՝ ինչ-որ ամբողջի վերլուծությունը միշտ պայմանավորված է նրանով, թե ինչ հատկանիշների հիման վրա են նրա մասերը միավորված։ Ցանկացած ամբողջի ճիշտ վերլուծությունը համարվում է ոչ միայն նրա մասերի, տարրերի, հատկությունների, այլև նրա կապերի կամ հարաբերությունների վերլուծություն։ Այն հանգեցնում է ոչ թե ամբողջի բաժանմանը, այլ վերջինիս վերափոխմանը։ Ամբողջի այդպիսի վերափոխումը, նրա առանձին բաղադրիչների վերլուծության հարաբերակցումը հենց համադրումն է։ Այնպես, ինչպես վերլուծությունը իրագործվում է համադրման միջոցով, համադրումը իրագործվում է վերլուծության միջոցով՝ ներառելով մասեր, տարրեր, հատկություններ՝ իրենց փոխադարձ կապերով և հարաբերություններով։ Զգայական ճանաչողության մեջ վերլուծությունն արտայատվում է օբյեկտի զգայական որևէ հատկության առանձնացման մեջ։ Վերլուծության ճանաչողական նշանակությունն այն է, որ առանձնացնում և ընդգծում է էականը։ Այս դեպքում վերլուծությունը անցում է կատարում վերացարկման։ Վերացարկումը վերլուծության յուրահատուկ ձև է, որը վերլուծությունը ձեռք է բերում հասկացություններում՝ վերացական մտածողության անցման ժամանակ։ Համադրությունը տարբեր տարրերի միջև կապերի հաստատումն է, հարաբերակցումը։ Զգայական ճանաչողության, ընկալման մեջ համադրությունը հանդես է գալիս զգայական տարրերի, նրանց կոնֆիգուրացիայի, կառուցվածքի, ձևի փոփոխմամբ, նրանց իմաստային բովանդակության վերլուծության միջոցով առանձնացված բաղկացուցիչ մասերի հարաբերակցման արդյունքում։
Էմպիրիկ ճանաչման մակարդակում վերլուծության և համադրության միասնականությունը հանդես է գալիս համեմատության մեջ։ Շրջապատող միջավայրի ճանաչման սկզբնական փուլերում իրերը առաջին հերթին ճանաչվում են համեմատման միջոցով։ Համեմատումը վերլուծության և համադրության փոխկապվածության կոնկրետ ձև է, որի արդյունքում կատարվում է երևույթների էմպիրիկ ընդհանրացումը և դասակարգումը։ Համեմատման դերը հատկապես մեծ է էմպիրիկ ճանաչման մակարդակում, նրա սկզբնական փուլերում՝ մասնավորապես երեխաների մոտ։ Համադրությունը անընդհատ անցում է կատարում վերլուծության և հակառակը։ Նրանք մեկ միասնական գործընթացի երկու կողմերն են։ Մտածողության յուրաքանչյուր կատեգորիա կոնկրետ իրականության վերլուծության վերացական արդյունքն են և դրա հետ մեկտեղ համադրական գործընթացի օղակ։ Վերացարկման տարրական ձևը մնում է զգայական սահմաններում, չի հանգեցնում առարկաների նոր, զգայապես չտրված հատկությունների հայտնաբերման։ Վերացական մտածողությունը բնութագրող վերացարկման առանձնահատկությունն այն է, որ դուրս է գալիս զգայականի սահմաններից։ Վերացարկումը երևույթի անմիջական հատկությունների ոչ միայն ընտրությունն է, այլև նրանց վերափոխումը։ Ընդհանրացումը նույնպես հանդես է գալիս երկու հստակ տարբեր ձևերով՝ գեներալիզացիայի և բուն ընդհանրացմանը։ Ընդհանրացման տարրական ձևերն իրագործվում են տեսական վերլուծությունից անկախ։ Այն սկզբում իրականանում է ուժեղ հատկանիշների հիման վրա։ Դրանք անմիջականորեն էական են և զգայապես հանդես են գալիս ընկալման առաջնային պլանում։ Գիտական ընդհանրացումը ներառում է ոչ թե մի շարք երևույթների համար ընդհանուր կամ նման հատկություններ, այլ նրանց համար էականները, որոնք առանձնանում են վերլուծության և վերացարկման արդյունքում։ Սակայն ինչ-որ բան էական է ոչ թե այն պատճառով, որ հանդիպում է մի շարք երևույթների մոտ, այլ էականի, որի պատճառով էլ ընդհանուր է մի շարք երևույթների համար։
==Տես նաև ==
*[[Կենդանիների ինտելեկտ]]
*[[Մտածողության ուրվագիծ]] – կաղապար, որը սահմանում է մտքի, մտածողության բազմաթիվ տեսակները, մտածողության ասպեկտները, հարակից ոլորտները և այլն
* [[Outline of human intelligence|Մարդկային մտքի ուրվագիծ]] – կաղապար, որը ներկայացնում է հատկանիշները, կարողությունները, մոդելները և հետազոտում է մարդկային մտքի ոլորտները և այլն
* [[Rethinking|Վերանայում]]
==Ծանոթագրություններ==
{{Reflist}}
==Գրականություն==
* [[Anil K. Rajvanshi]] (2010). [https://books.google.com/books?id=__YlBAAAQBAJ&pg=PA40&lpg=PA40&dq=nature+of+human+thought&source=bl&ots=34o0YW4Oup&sig=3gSShSbo5D9w8f3Zw3sOj27v9Zc&hl=en&sa=X&ei=P3XrU7-QINXf8AXKoYGwBQ&redir_esc=y#v=onepage&q=nature%20of%20human%20thought&f=false ''Nature of Human Thought''], {{ISBN|978-81-905781-2-7}}
* Բայնե, Թիմ (21 September 2013). "Thought", ''[[New Scientist]]''. հոդվածի վերաբերյալ նյութը տես էջ 7-ում
* [[Herbert A. Simon|Simon, Herbert]] ''Models of Thought''. Vol I 1979 {{ISBN|0-300-02347-2}}, Vol II 1989 {{ISBN|0-300-04230-2}}, Yale University Press.
{{Commons-inline|Thinking}}
== Աղբյուրներ ==
|