«Իմացաբանություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ Ռոբոտ․ Տեքստի ավտոմատ փոխարինում (-books.google.com/ +books.google.am/)
Տող 165.
 
=== Էմպիրիզմ ===
{{Main article|Էմպիրիզմ}}Փիլիսոփայության մեջ [[Էմպիրիզմ|էմպիրիզմը]] գիտելիքի մասին տեսություն է, որը կենտրոնացած է փորձի, հատկապես [[Զգայարաններ|զգայարանների]] կողմից ընկալողական դիտումների վրա հիմնված փորձի դերի վրա<ref>{{cite book|title=The Routledge companion to philosophy of science|last1=Psillos|first1=Stathis|last2=Curd|first2=Martin|date=2010|publisher=Routledge|isbn=978-0-415-54613-3|edition=1. publ. in paperback|location=London|pages=129–138}}</ref>: Որոշ տեսակներ այդ պահանջներից ազատում են այնպիսի գիտակարգերը, ինչպես [[Մաթեմատիկա|մաթեմատիկան]] և [[Տրամաբանություն|տրամաբանությունը]]<ref name="Uebel2015">{{cite book|url=https://books.google.comam/books?id=nq-6CgAAQBAJ&pg=PA14|title=Empiricism at the Crossroads: The Vienna Circle's Protocol-Sentence Debate Revisited|last=Uebel|first=Thomas|publisher=Open Court|year=2015|isbn=978-0-8126-9929-6|page=14}}</ref>:
 
Էմպիրիզմի բազմաթիվ տարբերակներ կան. [[Պոզիտիվիզմ|պոզիտիվիզմը]], [[Ռեալիզմ (փիլիսոփայություն)|ռեալիզմը]] և [[Ողջամտություն|ողջամտությունը]] ամենաընդգրկում շարադրվածներն են: Սակայն էմպիրիկ իմացաբանության տեսակներից կենտրոնականը զգայական տվյալների՝ իմացաբանական իմաստով արտոնյալ կարգավիճակի ըմբռնումն է:
Տող 176.
 
=== Կոնստրուկտիվիզմ ===
Կոնստրուկտիվիզմը փիլիսոփայական ուղղություն է, ըստ որի ողջ «գիտելիքը մարդու կողմից ստեղծված մտավոր կառույցների կուտակումն է»<ref>Raskin, J.D. (2002). Constructivism in psychology: Personal construct psychology, radical constructivism, and social constructivism. In J.D. Raskin & S.K. Bridges (Eds.), ''Studies in meaning: Exploring constructivist psychology'' (pp. 1–25). New York: Pace University Press. p. 4</ref>, «ոչ թե օբյեկտիվ ճշմարտության չեզոք բացահայտում»<ref>Castelló M., & Botella, L. (2006). [https://books.google.comam/books?id=O1ugEIEid6YC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Constructivism and educational psychology]. In J.L. Kincheloe & R.A. Horn (Eds.), ''The Praeger handbook of education and psychology'' (Vol. 2, pp. 263–270). Westport, CT: Praeger. p. 263</ref>: Մինչ օբյեկտիվիզմը կապված է «մեր գիտելիքի օբյեկտի» հետ, կոնստրուկտիվիզմն շեշտադրում է «ինչպես ենք մենք կառուցում գիտելիքը»<ref>Jonassen, D.H. (1991). [https://link.springer.com/article/10.1007/bf02296434 Objectivism versus constructivism, Do we need a new philosophical paradigm?] ''Educational technology research and development'', ''39''(3), 5–14. p. 10</ref>: Կոնստրուկտիվիզմը [[Գիտելիք|գիտելիքի]] և [[Ճշմարտություն|ճշմարտության]] նոր սահմանումներ է առաջարկում, որոնք նոր [[հարացույց]] են ձևավորում հիմնված դասական օբյեկտիվության փոխարեն միջսուբյեկտիվության և ճշմարտության փոխարեն կենսունակության վրա: Պիաժեի կոնստրուկտիվիզմն, այնուամենայնիվ, վստահում է օբյեկտիվությանը. մտավոր կառույցները կարող են հաստատվել գիտափորձերով: Կոնստրուկտիվիստական տեսանկյունը պրագմատիկ է<ref>For an example, see Weber, Eric Thomas. 2010. ''[http://www.bloomsbury.com/us/rawls-dewey-and-constructivism-9781441199447/ Rawls, Dewey, and Constructivism: On the Epistemology of Justice]'' (London: Continuum).</ref>, ինչպես նշել է [[Ջամբատիստա Վիկո|Վիկոն]]. «Ճշմարտության նորման այն ստեղծելն է»:
 
=== Պրագմատիզմ ===
Տող 185.
 
=== Հնդկական պրամանա ===
{{Main article|Պրամանա}}[[Հնդկաստանի փիլիսոփայություն|Հնդկական փիլիսոփայական դպրոցներից]] [[Նյայա|Նյայան]] և [[Լոկայաթա|Չարվական]], ավելի ուշ նաև [[Ջայնիզմ|Ջայնիզմը]] և [[Բուդդայականություն]] զարգացրել են «<nowiki/>[[պրամանա]]<nowiki/>» կոչվող իմացաբանական ուղղությունը՝ արևմտյան փիլիսոփայական ավանդույթների անկախ: Պրամանան կարող է թարգմանվել որպես «գիտելիքի գործիք» և վերաբերում է գիտելիքի տարբեր իմաստների կամ սկզբնաղբյուրների, որոնք հնդկական փիլիսոփայության ներկայացուիչները հավաստի են համարում: Հնդկաստանի փիլիսոփայական յուրաքանչյուր դպրոց ունի իր սեփական տեսություններն այն մասին, թե որ պրամանաներն են գիտելիքի հուսալի միջոցներ, իսկ որոնք անհուսալի (և ինչու)<ref>James Lochtefeld, "Pramana" in The Illustrated Encyclopedia of Hinduism, Vol. 2: N–Z, Rosen Publishing. {{ISBN|0-8239-2287-1}}, pp. 520–521</ref>: [[Վեդաներ|Վեդայական]] [[Թաիթիրիյա Արանյակա]] (մ.թ.ա. 9-6-րդ դարեր) տեքստում թվարկվում են «ճիշտ գիտելիք ձեռք բերելու չորս գործիքները». սմրթի («ավանդույթ» կամ «սուրբ գրքեր»), պրաթյաքսա (ընկալում), աիթիհյա («հաղորդակցում մեկի կողմից, որը փորձագետ է» կամ «ավանդույթ») և անումանա («դատողություն» կամ «մտահանգում»)<ref>A.B. Keith (1989), [https://books.google.comam/books?id=p9zCbRMQbyEC&pg=PA482&dq=pratyaksa ''The Religion and Philosophy of the Veda and Upanishads''], Part II, p.482</ref><ref>S. C. Vidyabhusana (1971). [https://books.google.comam/books?id=0lG85RD9YZoC&pg=PA23&dq=taittiriya+pratyaksa ''A History of Indian Logic: Ancient, Mediaeval, and Modern Schools''], p.23</ref>:
 
Հնդկական ավանդույթներում ամենալայնորեն քննարկվող պրամանաներն են՝ Պրաթյաքսան (ընկալում), Անումանան (մտահանգում), Արթափաթի (արձանագրում, եզրահանգում հանգամանքներից), Անուպալաբդի (ոչ ընկալական, բացասական/իմացական ապացույց) և Սաբդան (բառ, որը վկայվել է նախկին կամ ներկա հուսալի փորձագետների կողմից): Եթե Նյայայի դպրոցը (որը սկսվում է Գոթամայի Նյայա-սուտրա գրքով մ.թ.ա. 6-րդ դարից մինչև մ.թ. 2-րդ դար<ref>Jeaneane Fowler (2002), Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism, Sussex Academic Press, {{ISBN|978-1-898723-94-3}}, p. 129</ref><ref>B.K. Matilal "Perception. An Essay on Classical Indian Theories of Knowledge" (Oxford University Press, 1986), p. xiv.</ref>) ռեալիզմի կողմնակից է և ընդունում է չորս պրամանաներ (ընկալում, մտահանգում, համեմատություն/համանմանություն և վկայություն), բուդդայական իմացաբանները (Դիգնագա և Դհարմակիրթի) հիմնականում ընդունում են միայն ընկալումը և մտահանգումը:
 
[[Բուդդայական փիլիսոփայություն|Բուդդայի գիտելիքի տեսությունը]] վաղ բուդդայական տեքստերում մեկնաբանվել է որպես պրագմատիզմի ձև, ինչպես նաև որպես համապատասխանության տեսություն<ref>Jayatilleke, K.N.; Early Buddhist Theory of Knowledge, p. 356</ref>: Նույն կերպ, բուդդիստական փիլիսոփա Դհարմակիրթին ընկալվել է և՛ որպես պրագմատիզմի, և՛ համապատասխանության տեսության կողմնակից իր տեսակետի համար, որ ճշմարիտ է այն, ինչն արդյունավետ ուժ ունի (arthakriya)<ref>Cabezón, José I., 2000, “Truth in Buddhist Theology,” in R. Jackson and J. Makransky, (eds.), Buddhist Theology, Critical Reflections by Contemporary Buddhist Scholars. London: Curzon, 136–154.</ref><ref>Tom Tillemans (2011), Dharmakirti, Stanford Encyclopedia of Philosophy</ref>: Միևնույն ժամանակ բուդդայական Մադհյամիկա դպրոցի դատարկության տեսությունը (շունյաթա) մեկնաբանվել է որպես փիլիսոփայական սկեպտիցիզմի եղանակ<ref>Arnold, Dan; [https://books.google.comam/books?id=fHqDCgAAQBAJ&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Buddhists, Brahmins, and Belief: Epistemology in South Asian Philosophy of belief and religion], p. 132.</ref>:
 
Ջայնիզմի գլխավոր ներդրումը իմացաբանության մեջ եղել է նրանց «բազմակողմանիության» կամ «բազմապարունակության տեսությունը» (Անեքանթավանդա), ըստ որի, քանի որ աշխարհը բազմակողմանի է, ցանկացած եզաի տեսակետ սահմանափակ է (naya նշանակում է մասնակի տեսակետ)<ref>Griffin, David Ray (2005) p. 145</ref>: Սա մեկնաբանվել է որպես բազմակարծության կամ հեռանկարայնության տեսակ<ref>Stroud, Scott R; [https://www.academia.edu/download/34919888/anek_pluralism_AHR.pdf Anekantavada and Engaged Rhetorical Pluralism: Explicating Jaina Views on Perspectivism, Violence, and Rhetoric].</ref><ref>D. Long, Jeffery; Jainism: An Introduction 125.</ref>: Ջայնիստական իմացաբանության համաձայն պրամանաներից ոչ մեկը բացարձակ կամ կատարյալ գիտելիք չի տալիս, քանի որ դրանցից յուրաքանչյուրը սահմանափակ տեսակետ է:
Տող 245.
* [[Plato]]. ''[[Meno]]''.
* [[Karl Popper|Popper, Karl R.]] 1972. ''[https://www.researchgate.net/file.PostFileLoader.html?id=59ae71f3ed99e178ec7dd8b6&assetKey=AS%3A535179471343618%401504608137511 Objective Knowledge: An Evolutionary Approach]'', Oxford: Oxford Univ. Press.
* Preyer, G./Siebelt, F./Ulfig, A. 1994. ''[https://books.google.comam/books?id=Kn-0OqnD04oC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Language, Mind and Epistemology]'', Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.
* [[Ayn Rand|Rand, Ayn]]. 1979. ''[https://books.google.comam/books?id=VttF6CuC-cQC&printsec=frontcover#v=onepage&q&f=false Introduction to Objectivist Epistemology]'', New York: Meridian.
* [[Bertrand Russell|Russell, Bertrand]]. 1912. ''The Problems of Philosophy'', New York: Oxford University Press.
* [[Bertrand Russell|Russell, Bertrand]]. 1940. ''An Inquiry into Meaning and Truth'', Nottingham: Spokesman Books.