|
| Վիքիպահեստ =
}}
'''Հունարենի այբուբենը''' գործածվելկիրառվում է [[հունարեն]] գրավոր լեզվում մինչևսկսած մ․թ․ա․ 9-րդ դարի վերջ-8-րդ դարի սկիզբ։ սկիզբ<ref>The date of the earliest inscribed objects; A.W. Johnston, "The alphabet", in N. Stampolidis and V. Karageorghis, eds, ''Sea Routes from Sidon to Huelva: Interconnections in the Mediterranean'' 2003:263-76, summarizes the present scholarship on the dating.</ref>{{sfn|Cook|1987|p=9}}։ Այն ձևավորվել վաղ փյունիկյան այբուբենի հիման վրա<ref>[http://www.arcalog.com/wp-content/uploads/2014/04/Near-Eastern-Chronology-and-the-development-of-the-Greek-Alphabet.pdf The Development of the Greek Alphabet within the Chronology of the ANE] (2009), Quote: "Naveh gives four major reasons why it is universally agreed that the Greek alphabet was developed from an early Phoenician alphabet.<br />1 According to Herodutous "the Phoenicians who came with Cadmus... brought into Hellas the alphabet, which had hitherto been unknown, as I think, to the Greeks."<br />2 The Greek Letters, alpha, beta, gimmel have no meaning in Greek but the meaning of most of their Semitic equivalents is known. For example, 'aleph' means 'ox', 'bet' means 'house' and 'gimmel' means 'throw stick'.<br />3 Early Greek letters are very similar and sometimes identical to the West Semitic letters.<br />4 The letter sequence between the Semitic and Greek alphabets is identical. (Naveh 1982)"</ref> և առաջին այբուբենն էր, որ ինչպես բաղաձայնների, այնպես էլ ձայնավորների համար ուներ առանձին գրային նշաններ։ [[Արխաիկ Հունաստան|Արխաիկ]] և վաղ [[Դասական Հունաստան|Դասական]] ժամանակաշրջաններում հունարենի այբուբենը ունեցել է մի քանի տեղական տարբերակներ, բայց մ․թ․ա․ 4-րդ դարավերջին էվկլիդյան այբուբենը՝ բաղկացած 24 տառից, որ դասավորված էին ալֆայից օմեգա, դառնում է հիմնական այբուբեն և հենց այս տարբերակը մինչ օրս գործածվում է հունարեն գրավոր լեզվում։ 24 տառերն են՝ {{lang|el|[[Α]] α}}, {{lang|el|[[Β]] β}}, {{lang|el|[[Γ]] γ}}, {{lang|el|[[Δ]] δ}}, {{lang|el|[[Ε]] ε}}, {{lang|el|[[Ζ]] ζ}}, {{lang|el|[[Η]] η}}, {{lang|el|[[Θ]] θ}}, {{lang|el|[[Ι]] ι}}, {{lang|el|[[Κ]] κ}}, {{lang|el|[[Λ]] λ}}, {{lang|el|[[Μ]] μ}}, {{lang|el|[[Ν]] ν}}, {{lang|el|[[Ξ]] ξ}}, {{lang|el|[[Ο]] ο}}, {{lang|el|[[Π]] π}}, {{lang|el|[[Ρ]] ρ}}, {{lang|el|[[Σ]] σ}}/ς, {{lang|el|[[Τ]] τ}}, {{lang|el|[[Υ]] υ}}, {{lang|el|[[Φ]] φ}}, {{lang|el|[[Χ]] χ}}, {{lang|el|[[Ψ]] ψ}} և {{lang|el|[[Ω]] ω}}։
Հունարենի այբուբենը [[Լատիներենի այբուբեն|լատինական]] և [[Կյուրեղագիր այուբեն|կիրիլյան]] այբուբենների նախնին է{{sfn|Coulmas|1996|p=}}։ Ինչպես լատինական և կիրիլյան այբուբենները հունական այբուբենը ևս ամեն մի տառի համար ունի առանձին գրանիշ։ Լատինական այբուբենի հետ զուգահեռ հունական այբուբենում ևս ձևավորվել է մեծատառ-փոքրատառ համակարգը։ Որոշ տառերի ձայնային արժեքները և պայմանական տառադարձումները տարբերվում են հին և ժամանակակից հունարենում, քանի որ հունարենի արտասանությունը մ․թ․ա․ 5-րդ դարից մինչև մեր օրերը ենթարկվել է զգալի փոփոխությունների։ Տարբեր էին նաև հին և ժամանակակից հունարենի տարբերանշանները։ Բացի նրանից, որ հունարենի այբուբենը կիրառվում է հունարեն գրավոր լեզվում, նրա և հին և նոր տարբերակները հավասարապես կիրառվել և կիրառվում են մաթեմատիկայում, գիտության մեջ և մի շարք այլ բնագավառներում որպես տեղնիկականտեխնիկական սիմվոլների և նշանների աղբյուր։
== Տառեր ==
! Արևմտյան եվրոպական մոտավոր համարժեք
|-
|style="font-size:120%;"|{{lang|el|Α α}} ||alpha (ալֆա) || Կարճ՝ {{IPAblink|a}}<br>Երկար՝ {{IPAblink|aː}}||Կարճ՝ ինչպես անգլերենում await<ref name="KellerRussell2012p5"/>-ի -ին տառը<br>Երկար՝ father<ref name="KellerRussell2012p5"/>-ի ա-ն ||{{IPAblink|ɐ|a}} ||a իչպեսինչպես անգլերեն father<ref name="Adams1987pp67">{{harvnb|Adams|1987|pages=6–7}}</ref>
|-
|style="font-size:120%;"|{{lang|el|Β β}} ||beta (բետա) ||{{IPAblink|b}}<ref name="Mastronarde2013p10">{{harvnb|Mastronarde|2013|page=10}}</ref><ref name="KellerRussell2012p5"/> || b-ն ինչպես անգլերեն better<ref name="Groton2013p10">{{harvnb|Groton|2013|page=3}}</ref><ref name="Mastronarde2013p10"/><ref name="KellerRussell2012p5"/>-ում ||{{IPAblink|v}} || v ինչպես անգլերեն vote<ref name="Adams1987pp67"/>
|style="font-size:120%;"|{{lang|el|Μ μ}} ||mu (մյու) ||{{IPAblink|m}} || m, ինչպես անգլերեն music<ref name="Groton2013p10"/><ref name="Mastronarde2013p12"/><ref name="KellerRussell2012p5"/>-ում ||{{IPAblink|m}} || m ինչպես անգլերեն music<ref name="Adams1987pp67"/>
|-
|style="font-size:120%;"|{{lang|el|Ν ν}} ||nu (նյու) ||{{IPAblink|n}} || n, ինչպես անգլերեանգլերեն net<ref name="Mastronarde2013p12"/>-ում ||{{IPAblink|n}} || n ինչպես անգլերեն net<ref name="Adams1987pp67"/>
|-
|style="font-size:120%;"|{{lang|el|Ξ ξ}} ||xi (քսի) ||{{IPA|[ks]}} || x, ինչպես անգլերեն fox<ref name="Mastronarde2013p12"/>-ում ||{{IPA|[ks]}} || x ինչպես անգլերեն fox<ref name="Adams1987pp67"/>
|}
Ժամանակակից հունարենի ձայնային արժեքները արտացոլում են հետ-դասականհետդասական հունարենի ձայնավորների համակարգի արմատական պարզեցումը՝ միավորելով հին տարբեր հնչույթներ և կրճատելով դրանց թիվը։ Սա ձայնավորներձայնավոր տառերի որոշ խմբերի այսօր թույլ է տալիս արտահայտել նմանատիպ հնչյունները։ Ժամանակակից հունարենի ուղղագրությունը նմանանտիպ շատ դեպքերում պահպանում է պատմական, հին արտասանությունը։ Որպես արդյունք ժամանակակից հունարեն բառերի գրությունը հաճախ կախված չէ արտասանությունից, մինչդեռ հակառակ իրավիճակում՝ ուղղագրությունից դեպի արտասանություն, սովորաբար կանխատեսելի է և կանոնավոր։
Հետրյալ ձայնավոր տառերը և տառակապակցությունները ներառում են վերոնշյալ միավորումները․
|}
Ժամանակակից հոնարեն խոսողներըհունախոսները սովորաբար գործածում են նույն ժամանակակից նույն սիմվոլ-հնչյունները նաև պատմական հունարեն ընթերցելիս։ Օտար երկրներում հինհունարենհին հունարեն ուսանողները կարող են կիրառել հին հունարենի ընթերցման պայմանական մոտեցումները։
=== Տառակապակցություններ և տառամիացություններ ===
Որոշ տառակապակցություններ ունեն հատուկ պայմանական ձայնային արժեքներ, որոնք տարբերվում են իրենց առանձին բաղադրիչներից։ Դրանց մեջ կան ձայանվոր հնչյունների որոշ տառակապակցությոններ, որոնք այժմ դարձել են մոնոֆոններ։մոնոֆոններ (միաձայններ)։ Հետևյալ 4-ից՝ {{angle bracket|{{lang|el|ει}}, αι, οι, υι,}} բացի այս 2-ը՝ {{angle bracket|{{lang|el|ηι, ωι}}}} և սա՝ {{angle bracket|{{lang|el|ου}}}} արտասանվում են {{IPA|/u/}}. Հին հունարենի դիֆտոնգները՝ {{angle bracket|{{lang|el|αυ}}}}, {{angle bracket|{{lang|el|ευ}}}} և {{angle bracket|{{lang|el|ηυ}}}} ժամանակակից հունարենում կարդացվում են {{IPA|[av]}}, {{IPA|[ev]}} և {{IPA|[iv]}}։ Որոշ դեպքերում նրանք դառնում են համապատասխանաբար {{IPA|[af]}}, {{IPA|[ef]}} և {{IPA|[if]}}<ref>Additionally, the more ancient combination {{angle bracket|{{lang|el|ωυ}}}} or {{angle bracket|{{lang|el|ωϋ}}}} can occur in ancient especially in [[Ionic Greek|Ionic]] texts or in personal names.</ref>։ Ժամանակակից հունարենի բաղաձայնների կապակցություններ {{angle bracket|{{lang|el|μπ}}}} և {{angle bracket|{{lang|el|ντ}}}} համապատասխանաբար փոխարինում են {{IPA|[b]}} և {{IPA|[d]}} (կամ {{IPA|[mb]}} և {{IPA|[nd]}}) հնչյուններին, {{angle bracket|{{lang|el|τζ}}}}-ն {{IPA|[dz]}}-ին իսկ {{angle bracket|{{lang|el|τσ}}}}-ն՝ {{IPA|[t͡s]}}-ին. Ի հավելումն, և՛ հին հունարենում, և՛ ժամանակակից հունարենում {{angle bracket|{{lang|el|γ}}}} տառը մեկ այլ ետնալեզվային բաղաձայնից առաջ փոխարինում է ետնալեզվային ռնգային {{IPA|[ŋ]}}-ին, իսկ {{angle bracket|{{lang|el|γγ}}}} և {{angle bracket|{{lang|el|γκ}}}} կարդացվում են անգլերեն {{angle bracket|ng}}-ի նման։ Նույն կերպ {{angle bracket|{{lang|el|μπ}}}}, {{angle bracket|{{lang|el|ντ}}}} և {{angle bracket|{{lang|el|γκ}}}} կիրառվում են {{IPA|[g]}}-ի փոխարեն.Կան նաև {{angle bracket|{{lang|el|γχ}}}} և {{angle bracket|{{lang|el|γξ}}}} կապակցություններ։
{| class="wikitable"
=== Տարբերակիչ նշաններ ===
Հին հունարենի համար սովորաբար օգտագործվել է բազմատոն ուղղագրություն։ ՅուaրաքանչյուրՅուրաքանչյուր բառի շեշտված ձայնավորը կրում է առոգանության 3 նշաններից մեկը՝ բարձր շեշտ ({{Big|{{lang|grc|ά}}}}), հանդիսավոր շեշտ ( {{Big|{{lang|grc|ὰ}}}} ) և կոչական շեշտ ({{Big|{{lang|grc|α̃}}}} կամ {{big|{{lang|grc|α̑}}}}). Այս նշանները նախապես նախագծվել են հին հունարենի հնչյունաբանական առոգանության շեշտի տարբեր ձևերը տեսակները նշելու համար։ Ժամանակի ընթացքում նրանց կիրառությունը դարձավ պայմանական և պարտադիր հունարեն գրական լեզվում, ուշ հնադարում առոգանության շեշտը դարձավ ընդգծված շեշտ, այնուամենայնիվ այս 3 շեշտերը ընդհանրապես չեն համապատասխանում ներկայիս արտասանության հնչյունական տարբերություններին։ Ցանկացած բառի սկզբնական ձայնավոր պետք է կրի այս 2 այպեսայսպես կոչված «շնչառական նշաններից» մեկը՝ կոպիտ շնչառական ({{Big|{{lang|grc|ἁ}}}}), որ նշում է {{IPA|/h/}} ձայնը բառասկզբում, կամ հարթ շնչառական ({{Big|{{lang|grc|ἀ}}}}), որ նշում է {{IPA|/h/}}-ի բացակայությունը։ rho (ρ) տառը ձայնավոր չէ, սակայն կրում է կոպիտ շնչառական շեշտ բառասկզբյան դիրքում։ Եթե rho-ն կրկնակի է բառի մեջ առաջին {{lang|el|ρ}} միշտ կրում է հարթ շնչառական շեշտ, իսկ երկրորդը՝ կոշտ շնչառական (ῤῥ) և գրադարձումը լինում է հետևյալ կերպ՝ rrh։
The vowel letters {{angle bracket|{{lang|el|α, η, ω}}}} ձայնավորները կրում են լրացուցիչ տարբերանշաններ, այսպես կոչված յոտա ստորագրություն, որը իրենից ներկայացնում է փոքրիկ ուղղահայաց գծիկ {{angle bracket|{{lang|el|ι}}}}։ Այս յոտան ներկայացնում է երկար դիֆտոնգները՝ {{angle bracket|{{lang|el|ᾱι, ηι, ωι}}}} ({{IPA|/aːi, ɛːi, ɔːi/}}), որոնք հին ժամանակներում դարձել են մոնոֆոններ։
Հունարենի մեկ այլ տարբերանշան է երկձայն տառի հնչյունների բաժանման նշանը՝ ({{big|{{lang|grc|¨}}}}), որ ցույց է տալիս դադար։ Այս տարբերանշանների համակարգը հիմնել է Արիստոֆանեսը Բյուզանդիոնից (Կոստանդնուպոլիս), ով մ․թ․ա․ 3-րդ դարում աշխատել է [[Ալեքսանդրիա|Ալեքսանդրիայի]] թանգարանում{{sfn|Dickey|2007|pages=92–93}}։ Արիստոֆանեսը առաջինն էր նաև, որ բանաստեղծությունը բաժանեց տողերի, այն արձակից վերածելով չափածոյի, նաև ստեղծեց տեքստային քննադատության նշաններ{{sfn|Dickey|2007|page=93}}։ 1982 թվականին նոր պարզեցված ուղղագրությունը (հայտնի է որպես «մոնոտոն») Հունաստանը պաշտոնապես ընդունել է ժամանակակից հունարենի գրության համար։ Այն կիրառում է միայն 1 շեշտային նշան՝ բարձր շեշտը (այս կոնտեքստում հայտնի է որպես ''tonos ''), որ շեշտում է բազմավակ բառերի վանկերից մեկը և երբեմն ձայնավոր տառերի զույգերում առանձնացնում է դիֆտոնգները տառակապակցությունների ընթերցումից՝ ստեղծելով միատոն համակարգ, որ շատ նման է [[Իսպաներեն|իսպաներենում]] գործածվող շեշտային համակարգին։ Բազմատոն համակարգը դեռևս պայմանականորեն կիրառվում է հին հունարենի գրության համար, բացի այդ գրատպության և հիմնականում պահպանողական գրողների մոտ ժամանակակից Հունաստանում կարելի է հանդիպել նրա կիրառությանը։ ▼
Հունարենի մեկ այլ տարբերանշան է երկձայն տառի հնչյունների բաժանման նշանը՝ ({{big|{{lang|grc|¨}}}}), որ ցույց է տալիս դադար։
Չնայած այն տարբերանշանային չէ, բայց ստորակետը կատարում է նույն գործառույթը, ինչ «լուռ տառերը» հունարեն որոշ բառերում՝ սկզբունքորեն տարբերակելով ό,τι ( ''ó,ti «որևէ» '') ότι ( ''óti '', «որ»)-ից<ref name= "nicky ">Nicolas, Nick. "[http://www.tlg.uci.edu/~opoudjis/unicode/punctuation.html Greek Unicode Issues: Punctuation] {{webarchive|url=https://archive.is/20120806003722/http://www.tlg.uci.edu/~opoudjis/unicode/punctuation.html |date=2012-08-06 }}". 2005. Accessed 7 Oct 2014.</ref>։ ▼▲Այս տարբերանշանների համակարգը հիմնել է Արիստոֆանեսը Բյուզանդիոնից (Կոստանդնուպոլիս), ով մ․թ․ա․ 3-րդ դարում աշխատել է [[Ալեքսանդրիա|Ալեքսանդրիայի]] թանգարանում{{sfn|Dickey|2007|pages=92–93}}։ Արիստոֆանեսը առաջինն էր նաև, որ բանաստեղծությունը բաժանեց տողերի, այն արձակից վերածելով չափածոյի, նաև ստեղծեց տեքստային քննադատության նշաններ{{sfn|Dickey|2007|page=93}}։ 1982 թվականին նոր պարզեցված ուղղագրությունը (հայտնի է որպես «մոնոտոն») Հունաստանը պաշտոնապես ընդունել է ժամանակակից հունարենի գրության համար։ Այն կիրառում է միայն 1 շեշտային նշան՝ բարձր շեշտը (այս կոնտեքստում հայտնի է որպես ''tonos''), որ շեշտում է բազմավակ բառերի վանկերից մեկը և երբեմն ձայնավոր տառերի զույգերում առանձնացնում է դիֆտոնգները տառակապակցությունների ընթերցումից՝ ստեղծելով միատոն համակարգ, որ շատ նման է [[Իսպաներեն|իսպաներենում]] գործածվող շեշտային համակարգին։ Բազմատոն համակարգը դեռևս պայմանականորեն կիրառվում է հին հունարենի գրության համար, բացի այդ գրատպության և հիմնականում պահպանողական գրողների մոտ ժամանակակից Հունաստանում կարելի է հանդիպել նրա կիրառությանը։
▲Չնայած այն տարբերանշանային չէ, ստորակետը կատարում է նույն գործառույթը, ինչ «լուռ տառերը» հունարեն որոշ բառերում՝ սկզբունքորեն տարբերակելով ό,τι (''ó,ti «որևէ»'') ότι (''óti'', «որ»)-ից<ref name=nicky>Nicolas, Nick. "[http://www.tlg.uci.edu/~opoudjis/unicode/punctuation.html Greek Unicode Issues: Punctuation] {{webarchive|url=https://archive.is/20120806003722/http://www.tlg.uci.edu/~opoudjis/unicode/punctuation.html |date=2012-08-06 }}". 2005. Accessed 7 Oct 2014.</ref>։
=== Հռոմեականացում ===
Հունարեն տեքստը կամ հունական անունը լատինատառ դարձնելու բազմաթիվ մեթոդներ կան{{sfn|Verbrugghe|1999|pages=499–511}}։ Դասական հունարենի անվանման ձևը պայմանականորեն վերարտադրվել է անգլերենում՝ հենվելով հին ժամանակներում լատիներեն մտած հունարեն փոխառությունների վրա{{sfn|Verbrugghe|1999|pages=499–502}}։ Այս համակարգում {{angle bracket|{{lang|el|κ}}}} փոխարինվում է {{angle bracket|c}} -ով {{angle bracket|{{lang|el|αι}}}} և {{angle bracket|{{lang|el|οι}}}} դիֆտոնգները համապատասխանաբար ներկայանում են որպես {{angle bracket|ae}} և {{angle bracket|oe}} (կամ {{angle bracket|æ,œ}}), {{angle bracket|{{lang|el|ει}}}} և {{angle bracket|{{lang|el|ου}}}} պարզեցվում են համապատասխանաբար որպես {{angle bracket|i}} և {{angle bracket|u}}{{sfn|Verbrugghe|1999|pages=499–502, 510–511}}։ Հարթ շնչառական նշանները հիմանականում անտեսվում են, իսկ կոշտ շնչառական նշանները սովորաբար ներկայանում են որպես {{angle bracket|h}}{{sfn|Verbrugghe|1999|pages=499–502, 509}}։ Հին հունարենի ժամանակակից գիտական գրադարձման մեջ {{angle bracket|{{lang|el|κ}}}} սովորաբար հանդես է գալիս որպես {{angle bracket|k}}, իսկ {{angle bracket|{{lang|el|αι}}, οι, ει, ου}} ձայնավորների կապակցությունները համապատասխանաբար որպես {{angle bracket|ai, oi, ei, ou}}։ {{sfn|Verbrugghe|1999|pages=499–511}} The letters։ {{angle bracket|{{lang|el|θ}}}} andև {{angle bracket|{{lang|el|φ}}}} տառերը հիմնականում հանդես են գալիս որպես {{angle bracket|th}} և {{angle bracket|ph}}, {{angle bracket|{{lang|el|χ}}}} կամ որպես {{angle bracket|ch}} կամ {{angle bracket|kh}}, բառասկզբի {{angle bracket|{{lang|el|ρ}}}} որպես {{angle bracket|rh}}{{sfn|Verbrugghe|1999|pages=510–511}}։
Ժամանակակից հունարենում գոյություն ունեն տառադարձումանտառադարձման շատ տարբեր ձևեր{{sfn|Verbrugghe|1999|pages=505–507, 510–511}}։ Այս տարբերությունը լայնորեն հենվելում հենվում է նրա վրա, թե ինչքան մոտ են դրանք հին հունական գրադարձման համակարգի պայամանական տառային կապակցություններին և ինչ աստիճանի է իրականացվում՝ ճշգրիտ տառ-տառ գրադարձում, թե ավելի հնչյունական տառադարձում{{sfn|Verbrugghe|1999|pages=505–507, 510–511}}։ Ստանդարտացված նախկին տառադարձման համակարգը սահմանվել է Միջազգային տառադարձման համակարգի{{sfn|Verbrugghe|1999|pages=505–507, 510–511}}<ref name="ISO843">{{cite web|title=ISO 843:1997 (Conversion of Greek characters into Latin characters)|author=ISO|authorlink=International Organization for Standardization|year=2010}}</ref>, ՄԱԿ-ի աշխարհագրական անվանումներ փորձագետների<ref>{{cite web|title=Greek|url=http://www.eki.ee/wgrs/rom1_el.htm|author=UNGEGN Working Group on Romanization Systems|accessdate=2012-07-15|year=2003}}</ref>, Գրադարանների կոնգրեսի<ref>{{cite web|title=Greek (ALA-LC Romanization Tables)|year=2010}}</ref> կողմից։
{|class="wikitable"
Փյունիկյան 3 օրիգինալ տառեր դուրս են եկել կիրառությունից մինչ այբուբենը կընդուներ իր դասական ձևը․ Ϻ (san) տառը, որը մրցակցության մեջ էր Σ (sigma)-ի հետ արտահայտելով /s/ հնչյունը։
|
