«Դդում»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
այկկլ Պիտակներ՝ դատարկեցում Վիզուալ խմբագիր |
Հետ է շրջվում 6145276 խմբագրումը, որի հեղինակն է՝ 81.16.9.186 (քննարկում) մասնակիցը Պիտակ՝ Հետ շրջել |
||
Տող 1.
{{Տաքսոտուփ
|image file = Cucurbita 2011 G1.jpg
|image title = Տարբեր դդումներ
|image descr = Տարբեր դդումներ
|regnum = Բույսեր
|parent =
|ref =
|comment =
|rang = Ցեղ
|latin = Cucurbita
|author = [[L.]], 1753
|syn =
* {{btname|Mellouia|[[Gasp.]]}}
* {{btname|Melopepo|[[Mill.]]}}
* {{btname|Ozodycus|[[Raf.]]}}
* {{btname|Pepo|[[Mill.]]}}
* {{btname|Pileocalyx|[[Gasp.]]}}
* {{btname|Sphenantha|[[Schrad.]]}}
* {{btname|Tristemon|[[Scheele]]}}
|typus =
|children name =
|children =
|range map =
|range map caption =
|range map width =
|range legend =
|iucnstatus =
|iucn =
|wikispecies = Cucurbita
|commons = Category:Cucurbita
|itis = 22365
|ncbi = 3660
|eol = 38266
|grin = 3164
|ipni = 13252-1
}}
'''Դդում''' ({{lang-la|Cucurbita}}), [[դդմազգիներ]]ի ընտանիքի միամյա և բազմամյա, մշակովի և վայրի [[բույսեր]]ի ցեղ է։ Հայտնի է 13, [[Հայաստան]]ում մշակության մեջ՝ 3 տեսակ՝ խոշորապտուղ, կարծրակեղև կամ սովորական և մուշկային<ref>{{Cite web|url=http://www.calorizator.ru/product/vegetable/pumpkin-1|title=Тыква - калорийность, полезные свойства, польза и вред, описание - www.calorizator.ru|website=www.calorizator.ru|language=ru|accessdate=2018-02-10}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://edaplus.info/produce/pumpkin.html|title=Тыква - полезные и опасные свойства тыквы|website=edaplus.info|language=ru|accessdate=2018-02-10}}</ref>։
== Նկարագիրը ==
Արմատային համակարգն առանցքային է<ref>{{Cite web|url=http://chtoem.ru/ovoshhi/polza-i-vred-tykvy.html|title=Польза и вред тыквы, полезные свойства и противопоказания тыквы|website=chtoem.ru|language=ru-RU|accessdate=2018-02-10}}</ref>։ Ցողունը մագլցող է, գետնատարած, ճյուղավորվող։ Տերևները հերթադիր են, ամբողջական կամ թաթաձև-բլթակավոր, խոշոր, երկար տերևակոթերով, թավոտ։ Ծաղիկները բաժանասեռ են, խոշոր, դեղին, մեկական։ Ծաղկում է մինչև ուշ աշուն։ Պտուղը կեղծ հատապտուղ է, մսալի, տարբեր մեծության, ձևերի և գույների<ref>{{Cite web|url=https://www.gastronom.ru/recipe/group/1950/blyuda-iz-tykvy|title=Блюда из тыквы. Рецепты|website=www.gastronom.ru|accessdate=2018-02-10}}</ref>։ [[Պտուղ]]ները պարունակում են շաքարներ, հանքային և պեկտինային նյութեր, կարոտին (A-նախավիտամին), [[օսլա]], [[վիտամիններ]] և այլն։ Դդմի սերմերից ստանում են յուղ, պատրաստում հակաճիճվային դեղամիջոց։ Օգտագործում են սննդի մեջ (եփած, տապակած մուրաբա)<ref>{{Cite web|url=http://www.iamcook.ru/ingredients/pumpkin|title=Блюда из тыквы — 188 рецептов с фото. Что приготовить из тыквы?|website=www.iamcook.ru|accessdate=2018-02-10}}</ref><ref>{{Cite news|url=https://tutknow.ru/meal/336-tykva-vitaminy-polza-i-vred.html|title=Тыква: витамины, польза, вред и калорийность|newspaper=Женский журнал TutKnow: здоровье, мода, красота, отношения, дети|language=ru|access-date=2018-02-10}}</ref>։ Դդումը ջերմասեր է, երաշտա- և չորադիմացկուն<ref>{{Cite web|url=https://www.google.am/search?q=%D0%A2%D1%8B%D0%BA%D0%B2%D0%B0&rlz=1C1GGRV_enAM748AM748&oq=%D0%A2%D1%8B%D0%BA%D0%B2%D0%B0&aqs=chrome..69i57j69i60&sourceid=chrome&ie=UTF-8|title=Тыква - Google Որոնում|website=www.google.am|language=hy-US|accessdate=2018-02-10}}</ref>։
<gallery widths="240" heights="240">
Պատկեր:Cucurbita maxima Blanco2.320.png|Դդում
Պատկեր:2006-10-18Cucurbita pepo02.jpg|Դդում
Պատկեր:Halloween-card-mirror-1904.jpg|Դդումը [[հելոուին]]ի խորհրդանիշն է
</gallery>
== Տեսակներ և հայրենիք ==
[[File:Cucurbita moschata 'Tromboncino'.jpg|thumb|alt=Curved green squashes|Fruit of the 'Tromboncino' cultivar of the Crookneck (''C. moschata'') [[cultivar group|Group]] are eaten either when very young, or as mature winter squash.]]
''C. moschata''- ն համարվում է է Լատինական Ամերիկայի հիմնական դդմատեսակը, սակայն ծագման ճշգրիտ վայրն անորոշ է<ref name="wessel">{{cite journal |last=Wessel-Beaver |first= Linda |year=2000 |title=Evidence for the Center of Diversity of ''Cucurbita moschata'' in Colombia |url=http://cuke.hort.ncsu.edu/cgc/cgc23/cgc23-16.html |journal= Cucurbit Genetics Cooperative Report |volume=23 |pages=54–55}}</ref>: Այն 4000-6000 տարի աճել է Մեքսիկայում, Բելիզում, Գվատեմալայում և Պերուում, հետագայում տարածվել է Բոլիվիայի, Էկվադորի, Պանամայի, Պուերտո Ռիկոյի և Վենեսուելայի մշակովի բույսերի ցանկում:
Այն, ընդհանուր առմամբ, աճում է հորդառատ անձրեւներով տաք կլիմատներում ցածր բարձրությունների վրա, սակայն որոշ սորտեր հայտնաբերվել են ավելի քան 2200 մետր (7200 ֆ) բարձրություններում: Ֆլորիդայում է մշակվել հայտնի Սամինոլ դդմատեսակը, դեռևս մինչև Կոլոմբոսի ժամանումը: Տերևները աճում են 20-30 սանտիմետր<ref>[http://www.pnas.org/content/pnas/99/1/535.full.pdf]</ref> Groups of ''C. moschata'' include Cheese, Crookneck (''C. moschata''), and Bell.<ref>[https://hort.purdue.edu/newcrop/1492/cucurbits.html]</ref>:
''C. pepo''- ն ամենատարեցն է, եթե ոչ ամենահին կենցաղային տեսակը, որն աճել է ամենահին հայտնի վայրերում. 8,000-10,000 տարի առաջ Օահակա, Մեքսիկա և Օքեմպո, իսկ մոտ 7000 տարի առաջ Թոմայլոպոս, Մեքսիկա բնակավայրերում:
Հայտնի է, որ այն առաջին անգամ հանդիպել է Միսուրիում ([[ԱՄՆ]]), առնվազն 4000 տարի առաջ<ref>[http://bioweb.uwlax.edu/bio203/s2009/herman_jaci/habitat_geography.htm]</ref><ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-0-85199-133-7]</ref><ref name="tamu">{{cite web |last=Wilson |first=Hugh D. |publisher=Texas A&M Bioinformatics Working Group |url=http://botany.csdl.tamu.edu/FLORA/flcp/flcp3.htm |work=Free-living ''Cucurbita pepo'' in the United States Viral Resistance, Gene Flow, and Risk Assessment |title=What is ''Cucurbita texana''? |accessdate=September 8, 2013}}</ref><ref name = "gibbonames238" />: ''C. pepo''- ի ծագման մասին բանավեճերը շարունակվում են դեռևս 1857 թվականից<ref name="kirkpatrick">{{cite journal | last1 = Kirkpatrick | first1 = Kurt J. | last2 = Wilson | first2 = Hugh D. | year = 1988 | title = Interspecific Gene Flow in ''Cucurbita'': ''C. texana'' vs. ''C. pepo'' | journal = [[American Journal of Botany]] | volume = 75 | issue = 4 | pages = 519–527 | publisher = Botanical Society of America | doi = 10.2307/2444217}}</ref>: Ավանդաբար եղել են երկու հակադիր տեսություններ ծագման մասին.
1) որ դա C. texana- ի ուղիղ ժառանգորդն է <br>
2) որ C. texana- ն ուղղակիորեն նույն C. pepo-ն է<ref name="nee" /> <ref name="andres2" /><ref name="saade" /><ref name="sanjur" /><ref name="andres2" /><ref name="soltis">{{cite book|last1=Soltis|first1=Douglas E. |last2=Soltis |first2=Pamela S.|authorlink2 = Pamela S. Soltis|title=Isozymes in Plant Biology |page=176|location=London |publisher=Dioscorodes Press|year=1990|isbn=978-0-412-36500-3}}</ref> <ref name="saade" /> <ref name="deckerwalters" />:<br> Կա մեկ ո՛չ ուտելի տեսակ` ''C. pepo'' var ՛՛ օվիֆերա՛՛<ref name="decker">{{cite journal | last1 = Decker | first1 = Deena S. | last2 = Wilson | first2 = Hugh D. | year = 1987 | title = Allozyme Variation in the ''Cucurbita pepo'' Complex: ''C. pepo'' var. ''ovifera'' vs. ''C. texana'' | journal = [[Systematic Botany]] | volume = 12 | issue = 2 | pages = 263–273 | publisher = American Society of Plant Taxonomists | jstor = 2419320 | doi = 10.2307/2419320}}</ref>:
<br>
== Մշակովի բույսերի սորտավորում ==
{| class="wikitable"
|-
! [[Կուլտիվաացիոն խումբ]] !! բույսի անունը !! նկար !! Նկարագրություն
|-
| Աքորն || ''տուրբինատա'' || [[File:Starr 070730-7820 Cucurbita pepo.jpg|100px|alt=Green acorn squashes]] || Ցրտադիմացկուն,
սողացող թփերով, կոնաձև գլխիկ <ref name="paris1986" /> նաև [[Աքորն սքաշ]]<ref>[[https://www.biodiversitylibrary.org/item/47050#page/145/mode/1up]]</ref>
|-
| Քոքոզալլ || ''Իոնգա'' || [[File:Cucurbita pepo Cocozelle fruits.jpg|100px|alt=Slender green Cocozzelle squash]] || Ամառային սքաշ (squash), ունի երկար փափուկ ցողուն, որի ծայրերին փոքր ծաղիկներ են <ref>[[http://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?kempercode=a686]]</ref>, ցողունի ծայրը շատ փխրուն է, նախկին անվանումը՝ արագաշարժ [[Cocozelle von tripolis]]<ref>[[https://www.biodiversitylibrary.org/item/47050#page/145/mode/1up]]</ref><ref>[[http://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?kempercode=a686]]</ref><ref>[[https://en.wikipedia.org/wiki/International_Standard_Book_Number]]</ref>:
|-
| Քրոքնեք || '' տոտիկոլիա '' (նաև '' թորթիքալիս (torticollis) '') || [[File:Crooked Neck Squash.jpg|100px|alt=Yellow curved squash]] || Ամառային սքաշ (Summer squash), որի պտուղները լինում են դեղին, սպիտակ կամ ոսկեգույն, աճում է գորշ ծածկույթ ունեցող թփի վրա, որը կարող է շատ երկարել և ունի փոքր-ինչ աղեղնաձև տեսք (wart-covered)<ref>[[https://www.biodiversitylibrary.org/item/47050#page/145/mode/1up]]</ref> [[Crookneck squash]]<ref>[[http://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?kempercode=a686<ref name="mbccp"]]</ref><ref>[[https://en.wikipedia.org/wiki/International_Standard_Book_Number]]</ref>
|-
| Դդում || ''պեպո'' || <center>[[File:Pumpkin 2 - Evan Swigart.jpg|75px|alt=Round orange pumpkin]]</center> || Ձմեռային ցնցուղ, սողացող բույս, կլոր, տափակ կամ օվալաձև, և կլոր կամ հարթ [[Դդում]];<ref name="saade" /><ref>[[https://en.wikipedia.org/wiki/International_Standard_Book_Numbe]]</ref>, կորիզերն օգտագործում են յուղ ստանալու համար ([[pumpkin seed oil]])<ref name="fürnkranz">{{cite journal | last1 = Fürnkranz | first1 = Michael | last2 = Lukesch | first2 = Birgit | last3 = Müller | first3 = Henry | last4 = Huss | first4 = Herbert | last5 = Grube | first5 = Martin | last6 = Berg | first6 = Gabriele | year = 2012 | title = Microbial Diversity Inside Pumpkins: Microhabitat-Specific Communities Display a High Antagonistic Potential Against Phytopathogens | journal = [[Microbial Ecology (journal)|Microbial Ecology]] | volume = 63 | issue = 2 | pages = 418–428 | publisher = Springer | jstor = 41412429 | doi = 10.2307/41412429}}</ref>
|-
|Սքալոփ || ''քլայփետ''; կոչվում է ''C. melopepo'' by [[Carl Linnaeus|Linnaeus]]|| [[File:Pattypan squash J1.jpg|100px|alt=Whitish round squash]] || Ամառային սաղավարտով, հանդիպում է կիսակլոր, կեղևը փոքր-ինչ ճեղքերով, ստորին մասը դեկորատիվ եզրերով<ref>[[https://www.biodiversitylibrary.org/item/47050#page/145/mode/1up]]</ref> նաև [[Pattypan squash]]<ref name="saade" /><ref name="mbccp" /><ref name="heistinger" />
|-
|Ուղղակի պարանոց (Straightneck) || ''տնտեսական'' || [[File:Cucurbita pepo Yellow Squash 3.jpg|100px|alt=Yellow straight squashes]] ||Ամառային սաղավարտ, թուփ, դեղին կամ ոսկե պտուղ, աղեղնաձև, նման '' տոտիկոլիային '', բայց ծայրահմասում նեղանում է<ref>[[https://www.biodiversitylibrary.org/item/47050#page/145/mode/1up]]</ref>: [[Ուղղակի պարանոցով սաղավարտ]]<ref>[[http://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?kempercode=a686]]</ref>
|-
| Մշակովի դդմիկ || ''fastigata'' || [[File:Spaghetti Squash 700.jpg|100px|alt=White oval squash]] || Ամառային և ձմեռային դդմիկներ, երկարացվող կամ փոքր թփերով, կլորավուն, պղտոր սպիտակից մինչև գորշ կանաչ գույնի դդմիկներ, որոնք ստորին հատվածում փոքր-ինչ երկարավուն են<ref>[https://hort.purdue.edu/newcrop/1492/cucurbits.html]</ref>;
|-
| Զուքինի / Կուրգեթտե || ''ցիլինդրիկա'' || [[File:Zucchini-Whole.jpg|100px|alt=Slender green squash]] || Ամառային սորտ, որն ամենատարածվածն է, գլանաձև պտուղներ, որոնք աճում են շուրջ 19 երկրներում <ref name="paris1986" /> կոչվում է նաև ֆաստիգաթա (''fastigata''), նախկինում [[Զուքինի]]<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-60469-382-9]</ref><ref>[http://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?kempercode=a686]</ref>
|-
| Դեկորատիվ բանջարեղեն || ''օվիֆերա'' || [[File:Cucurbita pepo var ovifera (crop).jpg|100px|alt=Squash that is that half yellow and half green]] || Ոչ-ուտելի<ref>[https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/978-1-60469-382-9]</ref> բարակ, փռվող թուփ է, կանաչ կոշտ դդմիկներով, որոնք լինում են երեք տեսակի<ref>[http://botany.csdl.tamu.edu/FLORA/flcp/flcp3.htm]</ref>
|}
== Օգտագործում ==
Դդումն ունի բազմաթիվ տեսակներ, որոնք օգտագործվում են որպես սնունդ<ref>[https://hort.purdue.edu/newcrop/1492/cucurbits.html</ref>]: Քուքուրբիտա (Cucurbita) տեսակները նրանցից ամենապահանջվածներն են, օգտագործվում են սննդային արդյունաբերության մեջ, տարբեր եղանակներով կերակուների պատրաստման համար: Չնայած կեղևը ամուր է և դառն, սակայն պտղամիսը քաղցրահամ է և շատ օգտակար<ref>[http://pubs.rsc.org/en/Content/ArticleLanding/2005/NP/b418841c#!divAbstract]</ref>,<ref>[http://offices.aces.edu/stclair/]</ref>: Ուտելի են այս մշակովի սորտերի թ՛ե պտղամիսը, և թ՛ե կորիզները: Շնորհիվ իրենց ամուր կեղևի, շատ դդմատեսակներ հնարավոր է պահպանել երկար ժամանակ, կորիզները ևս պահպանվում են երկար ժամանակ: Ամառային դդմատեսակն ունի նուրբ, բարակ, ուտելի կեղև: Մեծ կիրառություն ունեն նաև կորիզները (սերմերը), որոնք կիրառվում են ամբողջական և աղացած, բուսայուղերի պատրաստման համար, քաղցրավենիքի, սննդի և կերակուրների պատրաստման համար: ՄԱԿ-ի Պարենի և գյուղատնտեսության կազմակերպությունը (FAO) հաղորդում է, որ 2005 թ.-ի և 2009 թ-ի միջև ընկած ժամանակահատվածում առաջատարը հինգ երկրներում դդումն ունի կայուն վարկանիշ:
Այդ երկրներն են` [[Չինաստան]]ը, [[Հնդկաստան]]ը, [[Ռուսաստան]]ը, Միացյալ Նահանգները և [[Եգիպտոս]]ը: 2012 թ. [[Իրան]]ը տեղափոխվել է 5-րդ տեղ, [[Եգիպտոս]]ը` 6-րդ տեղ: Ներկայացված են այն առաջատար երկրները, որտեղ դդումի կիրառությունն անհամեմատ շատ մեծ է:
| |||