|
}}
'''Կենի հատապտղային''' ({{lang-la|Taxus baccata}}), կենազգիների ընտանիքին պատկանող ծածկասերմ [[բույս]]։ Գրանցված է [[ՀՀ Կարմիր գիրք|Հայաստանի Հանրապետության Կարմիր գրքում]]։
'''Կենի հատապտղային''' ({{lang-la|Táxus baccáta}}), [[կենի]]ների [[Ցեղ (կատեգորիա)|ցեղ]]ի ծառատեսակ ''Taxaceae'' [[Ընտանիք (կենսաբանություն)|ընտանիք]]ից։ Աճում է դանդաղ, այնուամենայնիվ աչքի է ընկնում իր երկարակեցությամբ՝ հեղինակների տարբեր տվյալներով կազմում է 1,5-4 հազար տարի<ref>[http://kgpbz.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=1845&Itemid=1 Кое-что о тисе] // Государственный природный биосферный Кавказский заповедник</ref>։ [[Եվրոպա]]յի ամենահին ծառն աճում է [[Շոտլանդիա]]յում՝ [[Ֆորտինգոլյան կենի]], որի ստվերի տակ, ըստ պատմվող լեգենդների, իր մանկության տարիներն է անցկացրել [[Պիղատոս Պոնտացի]]ն<ref>[http://news.bbc.co.uk/1/hi/scotland/tayside_and_central/7505706.stm Ancient tree «one of UK’s best»] // BBC News. 14 July 2008</ref>։ Աճում է ստորին և միջին լեռնային գոտիներում ծովի մակարդակից 700–1500 մ բարձրությունների վրա, գետերի ափերին, անտառներում։ Ունի արժեքավոր բնափայտ։
== Նկարագրություն ==
== Կենսաբանական նկարագիր ==
1 մ տրամագծով կարմրամոխրագույն, հարթ կամ թիթեղիկավոր, 25 մ բարձրությամբ մշտադալար ծառ է։ 5-8 տարի պահպանվող երկարանշտարաձև, տափակ, սուր, փայլուն տերևները ելուստային ջղերով են և կարճ կոթուկով։ Հատապտուղը վառ կարմիր է<ref name=":0" />։
{{Ֆոտոշարք|Cleaned-Illustration Taxus baccata.jpg|color=#BBDD99|align=left}}
Ծառի բարձրությունը 10—20 մ է, առանձին դեպքերում մինչև 28 մ։ Խոշոր բաց շագանակագույն սերմը կիսով չափ շրջապատված է հյութալի, վառ կարմիր գույնի պտղամսով։ Ծառն ունի կարմրամոխրագույն բուն մինչև 1 մ տրամագծով, հարթ կամ թիթեղիկավոր։ Տերևները պահպանվում են 5–8 տարի։ Տերևները երկարանշտարաձև են, տափակ, ելուստային ջղերով, սուր, կարճ կոթուկով, փայլուն։
== Տարածվածություն ==
== Տարածում ==
Հայաստանում հանդիպում է միայն [[Իջևան]]ի (Ախնաբադի և [[Ոսկեպար]]ի կենու պուրակներում և հարակից անտառներում) և [[Զանգեզուր |Զանգեզուր]]ի («Շիկահող» պետական արգելոց) ֆլորիստիկական շրջաններում՝ առաջացնելով մի քանի համեմատաբար խոշոր պուրակներ և հանդիպելով առանձին ծառերի ձևով հաճարի և կաղնու անտառներում։ Աճում է նաև [[Կովկաս]]ում, [[Եվրոպա]]յում, միջերկրածովյան ավազանի երկրներում, [[Հարավային Աֆրիկա]]յում և [[Փոքր Ասիա]]յում<ref name=":0" />։
Աճում է [[Արևմտյան Եվրոպա|Արևմտյան]], [[Կենտրոնական Եվրոպա|Կենտրոնական]] և [[Հարավային Եվրոպա]]ներում (հյուսիսում հասնում է մինչև Արևմտյան [[Նորվեգիա]]յի սահման, որտեղ գտնվում են աշխարհում կենում ցեղի ամենահյուսիսայինները):
== Էկոլոգիա ==
Աճում են Հյուսիս-արևմտյան Աֆրիկայում, Հյուսիսային Իրանում և [[Հարավարևմտյան Ասիա]]յում, միջերկրածովյան ավազանի երկրներում։ Նախկին [[ԽՍՀՄ]]-ի տարածքում կենու անտառներ պահպանվել են [[Կարպատներ]]ում և [[Ղրիմի լեռներ]]ում, Հյուսիսային Կովկասի արևմտյան շրջաններում։ Կենու առանձին նմուշներ և խմբեր հանդիպում են [[Բելառուս]]ում ([[Բելովեժյան թավուտ]]), [[Կալինինգրադի մարզ]]ում, [[Լիտվա]]յի արևմուտքում և [[Էստոնիա]]յում։
Աճում ծովի մակարդակից 700-1500 մ բարձրությունների վրա, ստորին և միջին լեռնային գոտիներում, գետերի ափերին և անտառներում։ Ունի արժեքավոր բնափայտ<ref name=":0" />։
== Պահպանութոյւն ==
[[Հայաստան]]ում հանդիպում է միայն [[Իջևան]]ի (Ախնաբադի և Ոսկեպարի կենու պուրակներում և հարակից անտառներում) և [[Զանգեզուր]]ի ([[Շիկահողի արգելոց|«Շիկահող» պետական արգելոց]]) բուսական շրջաններում։
Վտանգված տեսակ է։ Տեսակի աճման պայմանների փոփոխությունը կարող է հանգեցնել բնակության շրջանի կրճատմանը։ Հայաստանի Կարմիր գրքի հրատարակության մեջ ընդգրկված է որպես հազվագյուտ տեսակ։ Ընդգրկված չէ CITES-ի և [[Բեռնի կոնվենցիա]]ների հավելվածներում։
Պահպանվում է [[Շիկահողի արգելոց|«Շիկահող» պետական արգելոց]]ում և [[Դիլիջան ազգային պարկ|«Դիլիջան» ազգային պարկ]]ի [[Ախնաբադի կենու արգելավայր|«Ախնաբադի» կենու]] պուրակում<ref name=":0">{{Գիրք:Կարմիր գիրք}}</ref>։
== Կարգավիճակը Հայաստանում ==
Վտանգված տեսակ է։ Երրորդական դարաշրջանի ռելիկտային տեսակը տարածված է Իջևանի և Զանգեզուրի բուսական շրջաններում՝ առաջացնելով մի քանի համեմատաբար խոշոր պուրակներ և հանդիպելով առանձին ծառերի ձևով հաճարի և կաղնու անտառներում։ Տեսակի աճման պայմանների փոփոխությունը կարող է հանգեցնել բնակության շրջանի կրճատմանը։ [[Հայաստանի Կարմիր գիրք|Հայաստանի Կարմիր գրքի]] առաջին հրատարակության մեջ ընդգրկված էր 2 կարգավիճակով՝ հազվագյուտ տեսակ։ CITES–ի և Բեռնի կոնվենցիաների հավելվածներում ընդգրկված չէ։
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
{{Արտաքին հղումներ}}
[[Կատեգորիա:Վտանգված տեսակներ]]
== Աղբյուրներ ==
[[Կատեգորիա:Ծածկասերմեր]]
* Թախթաջյան Ա.Լ., 1954; Հայաստանի ԽՍՀ Կարմիր գիրք, 1989; Մենիցկի Յ.Լ., 2003
[[Կատեգորիա:Կենազգիներ]]
[[Կատեգորիա:ԾառերՀՀ Կարմիր գիրք]]
[[Կատեգորիա:ՀՀ Կարմիր գրքում գրանցված բույսեր]]
| 