«Իրանական օրացույց»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 10.
=== Հնավուրց օրացույցեր ===
Իրանական օրացույցն ունի ավելի քան չորս հազար տարվա պատմություն: Ժամանակի ընթացքում այն ենթարկվել է բազմաթիվ փոփոխությունների: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ իրանական օրացույցը սկիզբ է առել [[բաբելոն]]<nowiki/>ականից, որը արևալուսնային օրացույց էր: Սակայն, Իրանցիները կիրառել են արևային օրացույցի համակարգը: Մոտ երկու հազար հինգ հարյուր տարի առաջ, այսինքն [[Զրադաշտ]]<nowiki/>ի ծննդից և [[Աքեմենյաններ|Աքեմենյան]] թագավորության կազմավորումից հետո, օրացույցն Իրանում փոխվեց: Զրադաշտական կրոնի տարածմանը զուգահեռ Իրանում հաստատվեց [[զրադաշտական օրացույց]]<nowiki/>ը: Չնայած իրանական օրինաչափ ավանդույթների ամենավաղ ապացույցը մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակից է, որը նախորդում է իրանական մարգարե Զրադաշտի հայտնվելուն, առաջին լիարժեք պահված օրացույցը աքեմենյաններինն է: Գրի առնված պատմության ընթացքում պարսիկները շահագրգռված էին օրացույցի գաղափարով և կարևորությամբ: Նրանք առաջին մշակույթներից էին, որոնք օգտագործում էին արեգակնային օրացույցը և վաղուց օժտված էին լուսնային և լուսնաարևային մոտեցումներով: Արևը միշտ էլ իրանական մշակույթի խորհրդանշաններից է եղել և սերտորեն կապված է Կյուրոս Մեծի ժողովրդական բանահյուսության հետ<ref name=EI-C-i>{{harv|Panaino|1990}}</ref>:▼
▲Իրանական օրացույցն ունի ավելի քան չորս հազար տարվա պատմություն: Ժամանակի ընթացքում այն ենթարկվել է բազմաթիվ փոփոխությունների: Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ իրանական օրացույցը սկիզբ է առել [[բաբելոն]]<nowiki/>ականից, որը արևալուսնային օրացույց էր: Սակայն, Իրանցիները կիրառել են արևային օրացույցի համակարգը: Մոտ երկու հազար հինգ հարյուր տարի առաջ, այսինքն [[Զրադաշտ]]<nowiki/>ի ծննդից և [[Աքեմենյաններ|Աքեմենյան]] թագավորության կազմավորումից հետո, օրացույցն Իրանում փոխվեց: Զրադաշտական կրոնի տարածմանը զուգահեռ Իրանում հաստատվեց [[զրադաշտական օրացույց]]<nowiki/>ը: Չնայած իրանական օրինաչափ ավանդույթների ամենավաղ ապացույցը մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակից է, որը նախորդում է իրանական մարգարե Զրադաշտի հայտնվելուն, առաջին լիարժեք պահված օրացույցը աքեմենյաններինն է: Գրի առնված պատմության ընթացքում պարսիկները շահագրգռված էին օրացույցի գաղափարով և կարևորությամբ: Նրանք առաջին մշակույթներից էին, որոնք օգտագործում էին արեգակնային օրացույցը և վաղուց օժտված էին լուսնային և լուսնաարևային մոտեցումներով: Արևը միշտ էլ իրանական մշակույթի խորհրդանշաններից է եղել և սերտորեն կապված է Կյուրոս Մեծի ժողովրդական բանահյուսության հետ<ref name="EI-C-i">{{harv|Panaino|1990}}</ref>:Նախաիսլամական դարաշրջանում շարունակվեցին օրացույցի փոփոխությունները: [[Իսլամ]]<nowiki/>ի ընդունումից հետո արևային օրացույցը փոխարինվեց [[լուսնային օրացույց]]<nowiki/>ով: Իսլամական դարաշրջանում հասարակության սոցիալական և տնտեսական պահանջմունքների, ինչպես նաև գիտական առաջընթացի համար իրանցի շատ գիտնականներ ձեռնամուխ եղան օրացուցային բարեփոխումներ իրականացնելու գործին: Կազմելով [[Ջալալի օրացույց]]<nowiki/>ը, որն ամենաստույգ արևային օրացույց ն էր, Խայյամը մեծ քայլ կատարեց այդ ուղղությամբ: Հետագայում ևս իրանական օրացուցային համակարգը մեծ փոփոխություններ կրեց: Արևային տոմարի 14-րդ դարի սկզբին Իրանի պաշտոնական օրացույցը, որն ամենաստույգներից, ամենակատարելագործվածներից և ամենականոնավորներից մեկն էր, հաստատվեց [[Իրանի Մեջլիս]]<nowiki/>ի կողմից:
Իրանական օրացույցի պատմությունը իսլամի տարածումից առաջ և հետո տարբեր է: Նախքան իսլամ ընդունելը արևային հին օրացույցը պաշտոնական բնույթ ուներ: Իսլամի ընդունումից հետո օրացույցի հին, ավանդական բովանդակությունը, տարեթվերի հաշվարկը աստիճանաբար փոփոխության ենթարկվեցին, և գերակշռող դարձավ լուսնային օրացույցը: Լուսնային տոմարի 9-րդ դարից մինչև նախորդ հարյուրամյակը այն համարվում էր պաշտոնական օրացույց: Արևային օրացույցի բարեփոխված տարբերակը նախորդ դարից մինչև այժմ հանդիսանում է Իրանի պաշտոնական օրացույցը:
==== Հին պարսկական օրացույց ====
Տող 144.
|մաիդյարեմ||75 օր
|}
=== ՆԱԽԱԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ ===
==== ԱՔԵՄԵՆՅԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆԻՑ ԱՌԱՋ ====
Ամենահին օրացույցը, որ գոյություն է ունեցել Աքեմենյան դարաշրջանից առաջ, բխում էր գյուղատնտեսական շահերից և տարին եղանակների հստակ բաժանման համար էր: Այդ օրացույցը, որ հիմնված էր բաբելոնյան լուսնաարևային օրացույցի վրա, հատկապես տարածված էր Իրանի արևմուտքում: Այն շարունակեց իր գոյությունը մինչև Աքեմենյանների դարաշրջանը: Գրավոր հուշարձանները վկայում են, որ իրանցիները սկզբում օգտվել են բաբելոնյան օրացույցի հիմքի վրա ստեղծված հին օրացույցից, որը բաղկացած էր 360 օրից, ուներ պարսկերենին հարմարեցված ամսանուններ, համապատասխանում էր իրենց հավատալիքներին: Տասներկու ամիսները կոչվում էին տոների կամ հողագործական-հովվական սեզոնների անուններով: Արևային օրացույցը պահպանելու համար յուրաքանչյուր վեց տարին մեկ ավելանում էր տասներեքերորդ ամիսը: Բացի այդ, ըստ [[Աբուհիրան Բիրունի]]<nowiki/>ի, Իրանի արևելյան շրջաններում զրադաշտական օրացույցի նմանությամբ այլ արևային օրացույց էին կիրառում, որի յուրաքանչյուր ամիսն ուներ 30 օր: [[Նահանջ տարի]] էր լինում վեց տարին մեկ անգամ(հինգ ավել օր):
==== ԱՔԵՄԵՆՅԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ ====
Աքեմենյան դարաշրջանի սկզբին տարածված օրացույցն անվանվում էր հին պարսկական օրացույց կամ [[Աքեմենյաններ|Աքեմենյան]] [[Ֆարս]] ([[Աքեմենյան Պեգաս]]): [[Քերմանշահ]]<nowiki/>ի և [[Բեհիսթունի արձանագրություն|Բիհիսթուն]]<nowiki/>ի՝ [[Դարեհ I Մեծ|Դարեհ]] Առաջինի թողած արձանագրությունները, ինչպես նաև մյուս արքաների գրավոր հուշարձանները մեզ տեղեկություններ են տալիս այդ դարաշրջանի օրացույցի մասին: Այդ արձանագրությունների և արքաների հրամանների տեքտերը ցույց են տալիս՝ այդ ժամանակաշրջանում տարին բաժանված էր տասներկու ամիսների և եղանակների:
Հայտնի է, որ Դարեհ Մեծը [[քոլդանցի]] երկու հեղինակավոր աստղագետների է հրավիրել օրացույցը բարելավելու համար: Նրանք ծանոթացան աստղագիտության մեկ լուսնային տարվա հետ, որը ուներ 365 օր, 6 ժամ, 15 րոպե, 21 վայրկյան: Ամենայն հավանականությամբ իրանցիներն իրենց օրացույցը կազմել են՝ հիմնվելով [[բաբելոնյան օրացույց]]<nowiki/>ի վրա: Այս օրացույցը շարունակել է իր գոյությունը մինչև զրադաշտական օրացույցի տարածվելը: [[Թախթ-ե Ջամշիդ]]<nowiki/>ի կավե գրավոր հուշարձանները հիմք են տալիս ենթադրելու, որ յուրաքանչյուր թագավորի գահակալման սկիզբը համընկնում է օրացուցային մեկ շրջանի հետ: Տարվա սկսվում էր աշնանամուտով և [[Միթրաքանա]] կոչվող տոնով, որը հետագայում վերանվանվեց [[Մեհերգան]]: Տարին բաղկացած էր չորս եղանակից, որոնցից յուրաքանչյուրն ուներ երեք ամիս: Ամեն ամիս ուներ երեսուն օր:
==== Զրադաշտական օրացույց ====
Դարեհ Մեծի գահակալությունից հետո Իրանում տարածվեց զրադաշտական օրացույցը: Այն անվանվում է նաև մազդեական կրոնի կամ Ավեստայի օրացույց: Օրացուցային բաժանումներն այստեղ հիմնված են կրոնական հավատալիքների և սովորույթների վրա:
Զրադաշտական տիեզերագիտության վրա հիմնված առաջին օրացույցերը հայտնվեցին ավելի ուշ Աքեմենյան շրջանում (մ.թ.ա. 650-30 թթ.): Դարեր շարունակ զարգացել են, բայց ամսվա անունները քիչ են փոխվել:
Միասնական Աքեմենյան կայսրությունը պահանջում էր իրանական տարբերվող օրացույց, և մեկը մշակվել էր եգիպտական ավանդության մեջ 12 ամսով բաղկացած 30 օրից, որոնցից յուրաքանչյուրը նվիրված է Յազադին(Եզզադ) և չորս բաժանմունքներին, որոնք հիշեցնում են սեմիտիկական շաբաթը: Ամսական չորս օր նվիրված էին Ահուրա Մազդային, իսկ յոթը `«Ամեսխա վետեր »-ին: Տասներկու օրերն անվանվել են Կրակ, Ջուր, Արև, Լուսին, Տիրի և Գյուշ Ուրվան (բոլոր կենդանիների հոգիներին), Միտրա, Սրաոշա (Սորուշ, աղոթքի Յազատա), Ռաշնու (դատավոր), Ֆրավաշի, Բահրամ (հաղթանակի Յազատա), Ռաման (Ռամեշ` խաղաղություն) և Վատա՝ քամու աստվածություն: Երեքը նվիրված էին կանանց աստվածություններին, Դաան (կրոնի գրագիր և անհատականացված գիտակից), Աշի (բախտի գրագիր) և Արշտատ (արդարադատություն): Մնացած չորսը նվիրված էին Ասմանին (երկնքի կամ դրախտի տիրոջը), Զամ(երկիր), Մանթրա Սպենտա (Գերագույն սուրբ բառ) և Անաղրա Ռաոա (դրախտի «անվերջ լույս»):
Տող 289 ⟶ 301՝
Ալեքսանդր Մակեդոնացու նվաճումներից և նրա մահից հետո պարսկական տարածքները անցան իր գեներալներից մեկին ` Սելևկուսին (մ.թ.ա. 312 թ.), սկսելով Իրանի Սելևկյան դինաստիան: Հունաստանի ավանդույթների հիման վրա Սելևկյանները ներկայացրեցին ժամանակի պատմությունը դարաշրջաններով, այլ ոչ թե առանձին թագավորների տիրապետություններով: Նրանց դարաշրջանը հայտնի դարձավ՝ որպես Ալեքսանդրի դարաշրջան կամ ավելի ուշ, Սելևկյանների ժամանակաշրջան: Քանի որ նոր կառավարիչները զրադաշտականներ չէին, Զրադաշտական հոգևորականները կորցրին իրենց գործառույթը թագավորական դատարաններում և այդպիսով դժգոհեցին Սելևկյաններից: Չնայած դարաշրջաններով սկսեցին գրել պատմությունը, նրանք ստեղծեցին իրենց սեփական զրադաշտականության դարաշրջանը:
Դա առաջին լուրջ փորձն էր ամսաթվերը որոշելու համար՝ կապված Զրադաշտ մարգարեի կյանքի հետ: Քահանաները զրադաշտական պատմական աղբյուրներ չունեին և դարձան Բաբելոնյան արխիվներին, որոնք հայտնի էին հնագույն աշխարհում: Դրանցից նրանք հասկացան, որ պարսկական պատմության մեջ մեծ իրադարձություն տեղի ունեցավ Ալեքսանդրի դարաշրջանից 228 տարի առաջ: Իրականում դա Բաբելոնի նվաճումն էր Կյուրոս Մեծի կողմից մ.թ.ա. 539-ին։ Սակայն քահանաներն այս օրն ապատեղեկատվություն էին համարել, երբ «ճշմարիտ հավատը» հայտնվեց իրենց մարգարեին, և քանի որ ավեստական գրականությունը ցույց է տալիս, որ հայտնությունը տեղի է ունեցել, երբ Զրադաշտը 30 տարեկան էր, մ.թ.ա. 568 թ. համարվել է որպես Զրադաշտի ծննդյան տարի և, փաստորեն, Պարսկական կայսրությանը նույնպես: Այս սխալ ամսաթիվը դեռ հիշատակվում է բազմաթիվ ներկայիս հանրագիտարաններում, որպես Զրադաշտի ծննդյան օր:
=== ՀԻՆ ԱՎԵՍՏԱՅԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ ===
Հին [[Ավեստա]]<nowiki/>յի օրացույցի հիմքը Ավեստան է: Ենթադրվում է, որ այդ օրացույցի տարիների և ամիսների բաժանումները կատարվել են ըստ Ավեստայի գաթերի: Զրադաշտական օրացույցի տարին բաղկացած է վեց հավասար եղանակներից՝ այսինքն 45 օր, 60օր, 75օր, 30 օր, 80 օր, կրկին՝ 75 օր, ընդհանուր առմամբ 365 օր: Այդ եղանակները պարզապես անվանվել են գահ՝ ժամանակ, և յուրաքանչյուր եղանակի վերջին հինգ օրերը տոնել են, և դրանք անվանել գահբարե:
=== ՆՈՐ ԱՎԵՍՏԱՅԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ ===
Նոր Ավեստայի օրացույցը փոխարինել է Հին Ավեստայի օրացույցին: Շատ հետազոտողների կարծիքով այն տարածվել է Աքեմենյանների դարաշրջանում և ազդեցություն է կրել եգիպտական օրացույցից: Այդ օրացույցը տարածվել է Ք.ա 441թ-ից, Արտաշիր թագավորի ժամանակաշրջանից: Ըստ Ղուրանի՝ այն շարունակել է գոյություն ունենալ նաև պարթևական դարաշրջանում: Սասանյանների ժամանակաշրջանում այդ օրացույցը կիրառվել է երկու ձևով:
==== 1.ԱՇԽԱՐՀԻԿ ԿԱՄ ՇԱՐԺԱԿԱՆ ՕՐԱՑՈՒՅՑ ====
Այս օրացույցը թերի էր: Ըստ այդ օրացույցի տարին բաղկացած էր 365 օրից, տասներկու ամսից և հինգ օրից, որը կոչվում էր [[անդարգահ]]: Այս օրացույցում մոտավորապես մեկ քառորդ օր չէր հաշվվում, ըստ այդմ, չորս տարին մեկ տարին մեկ օրով պակասում էր:
==== 2. ԲԵՀԻԶՔԻ ԿԱՄ ՎԱՀԻՍՔԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ ====
Այս օրացույցը հիմնականում կիրառում էին աստղագետներն ու զարադաշտական մոգերը: Այն ավելի ստույգ էր, քան աշխարհիկ օրացույցը:
=== ՊԱՐԹԵՎԱԿԱՆ ԵՎ ՍԱՍԱՆՅԱՆ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ ===
[[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնաց]]<nowiki/>ու արշավանքներից և Աքեմենյան տիրապետության անկումից հետո Իրանում հաստատվեց հունական իշխանություն: [[Սելևկյաններ]]<nowiki/>ի օրոք Իրանում տարածվեց [[հունական օրացույց]]<nowiki/>ի կիրառումը: Զրադաշտական օրացույցն այլևս պաշտոնական օրացույց չէր համարվում: Այն վերստին արժևորվեց Սասանյանների ժամանակաշրջանում:
Սասանյան արքաները կրոնական քաղաքականության վերահսկողությունը հանձնեցին զրադաշտականներին, և կրոնական շատ սովորույթներ վերականգնվեցին: Բարեփոխումներ իրականացվեցին նաև զրադաշտական օրացույցում: Առաջ եկավ [[մազդեական օրացույց]]<nowiki/>ը, որը պահպանում էր կրոնական բոլոր առանձնահատկությունները: Այն դարձավ Սասանյան արքաների պաշտոնական, քաղաքական, հասարակական, կրոնական օրացույցը: Օրացույցի կիրառման սկիզբը համընկավ [[Արտաշիր Պապական]]<nowiki/>ի գահակալության տարիների հետ: Թեև Հազկերտը սպանվեց և Սասանյան թագավորությունը կործանվեց, բայց մինչև այսօր զրադաշտական օրացույցի սկիզբը համարվում է Հազկերտի գահակալության առաջին տարիները:
=== ՀԱԶԿԵՐՏԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ ===
Սասանյան իշխանության անկումից հետո Իրանում կիրառվում էր Հազկերտի օրացույցը: Սասանյանների դարաշրջանում յուրաքանչյուր թագավորի գահակալության սկիզբը համապատասխանեցվում էր նոր օրացույցի սկզբի հետ: Օրինակ, տարեթիվը նշվում էր հետևյալ կերպ՝ Արտաշիրի գահակալության երրորդ տարի: Այս ավանդույթը շարունակվեց մինչև Հազկերտ Երրորդի ժամանակաշրջանը:
==== Փոփոխություները պարթևների, Արտաշիր I, Որմիզդ I, Հազկերտ III-ի կողմից ====
Տող 394 ⟶ 426՝
|6||համասպաթմաիդյեմ||(1-) 5 Էպագոմենե||75 օր
|}
=== ԼՈՒՍՆԱՅԻՆ ՀԻՋՐԱՅԻ ՕՐԱՑՈՒՅՑ ===
Իրանում՝ արաբական տիրապետության շրջանում, կիրառվում էր լուսնային օրացույցը: Երկար ժամանակ այն համարվում էր պաշտոնական օրացույց: Այդ օրացույցի ամսանունները կապված էին արաբա-իսլամական անվանումների, Մարգարեի, [[Մեքքա|Մեքքայ]]<nowiki/>ի, [[Մադինա]]<nowiki/>յի անունների հետ:
=== Միջնադարյան դարաշրջան: Ջալալի օրացույց===
Արաբական տիրապետությունից չորս հարյուր տարի անց Ջալալ էդ Դին Մալեք շահի օրոք, Խայյամի և մի խումբ այլ մաթեմատիկոսների կողմից ստեղվծեց նոր օրացույց. այն հայտնի է Ջալալի օրացույց անունով:
Ջալալի օրացույցը տարեթվերի ու ժամանակահատվածների ամենաստույգ համակարգն է, [[արևային հիջրայի օրացույց]]<nowiki/>ի 5-րդ դարից ի վեր:▼
▲
Օրինակ՝ Ջալալի տոմարի 940թ. սարաթան (թիր) ամսվա 7-ը համընկնում է արևային օրացույցի 1397թ թիր ամսվա 4-րդ օրվա հետ:<ref>{{Cite web|url=http://ephemeris.com/history/middle-east.html#persian|title=Ջալալի օրացույց|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>
Տող 420 ⟶ 459՝
=== Ժամանակակից օրացույց: Արևային հիջիրի ===
Ջալալի օրացույցից ինը հարյուր տարի անց 1304թ. ֆարվարդինի 11-ին Իրանի Մեջլիսն ընդունեց նոր՝ արևային օրացույց, որն օգտագործվում է մինչև օրս:
Արեգակնային և Գրիգորյան օրացույցների համապատասխանեցում (Արևային հիջիրի նահանջ տարիները նշված են*)<ref>{{cite web|first=Holger |last=Oertel |url=http://www.ortelius.de/kalender/pers_en.php |title=Persian calendar by Holger Oertel |publisher=Ortelius.de |date=30 May 2009 |accessdate=2012-08-11 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20120716225712/http://www.ortelius.de/kalender/pers_en.php |archivedate=16 July 2012 |df= }}</ref>
| |||