«Իսպանիա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
No edit summary
Տող 122.
Հռոմեական վկայություններ կան այն մասին, որ Իսպանիայում բնակվել են [[լիգուրներ]], սակայն նրանց գոյության պատմական շրջանի մասին ոչինչ հայտնի չէ<ref>[http://www.perseus.tufts.edu/hopper/text?doc=Perseus:text:1999.04.0064:entry=liguria-geo "Liguria", in William Smith (ed.), ''Dictionary of Greek and Roman Geography'' (1854)]</ref>։
 
Պիրենեյան թերակղզու հարավում է գտնվել կիսաառասպելական քաղաք [[Տարտեսոս]]ը (1100 մ.թ.ա), որը ոսկյա և արծաթյա զարդերի առևտրով էր զբաղվում [[Փյունիկիա|փյունիկեցիների]] և [[Հին Հունաստան|հույների]] հետ: Այս մասին հիշատակվում է [[Ստրաբոն]]ի մոտ և [[Երգ երգոց|Սոլոմոնի գրքում]]: Մ. թ. ա. 500-300500–300 թվականներին փյունիկեցի և հույն նավաստիներն առևտրական բնակավայրեր են հիմնում Միջերկրական ծովի երկայնքով։ [[Կարթագեն]]ացիների հսկողության տակ էր Միջերկրական ծովի առափնյա մեծ հատվածը մինչև [[Հռոմեական կայսրություն|հռոմեացիների]] հաղթանակը<ref name="country">{{cite web |last=Rinehart |first=Robert |coauthors=Seeley, Jo Ann Browning | title = A Country Study: Spain – Hispania |publisher=Library of Congress Country Series |year=1998 |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/estoc.html |accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 9}}{{ref-en}}</ref>:
 
=== Հռոմեական կայսրություն և Գոթական թագավորություն ===
[[Պատկեր:Merida Roman Theatre1 cropped revised.jpg|մինի|ձախից|[[Հռոմեական թատրոն (Մերիդա)|Մերիդայի Հռոմեական թատրոնը]], Բադայոզում]]
 
Կարթագենի հետ պատերազմի ընթացքում հռոմեացիները մ. թ. ա 210-205210–205 թվականներին գրավեցին Կարթագենի բոլոր առևտրային գաղութները Միջերկրական ծովի երկայնքով։ Հռոմեացիներից պահանջվեց մոտ երկու դար Պիրենեյան թերակղզուն ամբողջությամբ տիրելու համար, որը նրանց տիրապետության տակ մնաց մոտ 6 դար։ Հռոմեական տիրապետությունը բերեց օրենքների, լեզուների և ճանապարհների միավորում<ref name="hispania">{{cite web |last=Payne |first=Stanley G. | title = A History of Spain and Portugal; Ch. 1 Ancient Hispania |publisher=The Library of Iberian Resources Online |year=1973 |url=http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm |accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 9}}{{ref-en}}</ref>:
[[Պատկեր:Catedral de Oviedo 3.jpg|մինի|upright|Սան Սալվադորի տաճարը Օվիեդոյում:]]
 
Տող 140.
Բյուզանդացիները արևմուտքում հիմնեցին [[Բյուզանդական Իսպանիա|Սպանիա]] նահանգը` ամբողջ Իբերիայի հռոմեական իշխանությունը վերականգնելու մտադրությամբ: Ի վերջո, Հիսպանիան վերամիավորվեց [[Վեստգոթական թագավորություն|Վեստգոթական թագավորության]] իշխանության ներքո:
 
Ալանները միավորվեցին Հասդինգիների հետ և հիմնեցին թագավորություն [[Գալիսիա (Իսպանիա)|Գալիսիայում]], նաև օկուպացրին մի քանի մեծ շրջաններ նույն տարածաշրջանում, սակայն հետո մեծացրին տարածքը դեպի հարավ՝ մինչև Դուերո գետը։ Սիլինգյան վանդալները գրավեցին մինչև այժմ անվանումը պահպանած – ''Վանդալուզիան'' (ժամանակակից [[Անդալուսիա]]ն Իսպանիայում)։
 
Իսպանա-գոթացի գիտնականները, ինչպիսիք են [[Բրաուլիո Սարագոսացի]]ն եւ [[Իսիդոր Սևիլյացի|Իսիդոր Սևիլիացին]], կարեւոր դերակատարում են ունեցել դասական հունա-հռոմեական մշակույթի պահպանման գործում: Իսիդորը [[Միջնադար|Միջնադարյան]] Եվրոպայում ամենաազդեցիկ հոգեւորականներից եւ փիլիսոփաներներից մեկն էր, եւ նրա տեսությունները կենսական նշանակություն են ունեցել նաեւ [[Վեստգոթական թագավորություն|Վեսթգոթական թագավորության]] [[Արիոսականություն|արիոսական]] դավանանքից [[Տոլեդո]]յի [[Տոլեդոյի Խորհուրդներ|Խորհուրդները]] կաթոլիկ դարձնելու գործում։ Այս գոթական թագավորությունը [[Պիրենեյան թերակղզի|Իբերիայի թերակղզում]] առաջին ինքնավար քրիստոնեական թագավորությունն էր, եւ [[Ռեկոնկիստա]]յում այն հանդիսանում էր մահմեդական իշխանության դեմ պայքարող տարբեր թագավորությունների ներկայացուցիչը: Իսիդորն ստեղծեց առաջին արեւմտյան [[Էթիմոլոգիաներ|Հանրագիտարանը]] ({{lang-la|Etymologiae sive Origines libri XX}}), որը մեծ ազդեցություն ունեցավ միջնադարում<ref>{{cite book|last1=Marcolongo|first1=Andrea|title=La lengua de los dioses: Nueve razones para amar el griego|date=2017|publisher=Penguin Random House Grupo Editorial España|isbn=978-84-306-1887-3|url=https://books.google.com/?id=hdosDwAAQBAJ|language=el}}</ref>։
Տող 146.
=== Անդալուսիա ===
[[Պատկեր:Vista de la Alhambra.jpg|մինի||[[Ալհամբրա]] դղյակը [[Գրանադա]]յում:]]
8-րդ դարում՝ 711-718711–718 թվականներին, Պիրենեյան թերակղզու համարյա ամբողջ տարածքը զավթեցին արաբական զորքերը, որոնք ներխուժեցին հյուսիսային [[Աֆրիկա]]յից: Այս նվաճումները արաբական Խալիֆաթի կայսրության ստեղծման մի մասն էր։ Միայն մի փոքր երկրամաս հյուսիսարևմտյան լեռներում կարողացավ դիմակայել արաբական առաջին արշավանքին։
 
Իսլամական տիրապետության ներքո քրիստոնյաներին և հրեաներին տալիս էին ''դհիմի'' կարգավիճակ։ Այս կարգավիճակը թույլ էր տալիս դավանել իրենց հավատքներին, սակայն նրանք պետք է վճարեին ավելի մեծ հարկեր և նրանց հանդեպ կիրառվում էին որոշ խտրականություններ<ref>Dhimma provides rights of residence in return for taxes. H. Patrick Glenn, ''Legal Traditions of the World''. Oxford University Press, 2007, pg. 218–219.</ref><ref>Dhimmi have fewer legal and social rights than Muslims, but more rights than other non-Muslims.Lewis, Bernard, The Jews of Islam. Princeton: Princeton University Press (1984). ISBN 978-0-691-00807-3 p. 62{{ref-en}}</ref>:
 
[[Իսլամ]]ի տարածումը թերակղզում գնալով ավելի էր ուժեղանում։ ''Մուալիդները'' (Պիրենեյան թերակղզու էթնիկ մուսուլմանները) հանդիսանում են հիմնականում Ալ-Անդալուսի 10-րդ դարի բնակչության ժառանգները<ref>[http://libro.uca.edu/ics/ics5.htm Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages. Chapter 5: Ethnic Relations], Thomas F. Glick</ref><ref name="chap2">{{cite web |last=Payne |first=Stanley G. | title = A History of Spain and Portugal; Ch. 2 Al-Andalus |publisher=The Library of Iberian Resources Online |year=1973 |url=http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm |accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 9}}{{ref-en}}</ref>:
 
[[Պատկեր:La Giralda, Seville, Spain - Sep 2009.jpg|մինի|ձախից|upright||[[Լա Ջիրալդա]], [[Սևիլյայի տաճար]]ի զանգագատունը]]
Տող 170.
[[Պատկեր:Catedral Burgos Lateral.JPG||մինի||[[Բուրգոսի տաճար]]ը]]
 
1469 թվականին քրիստոնեական թագավորություններ [[Կաստիլիայի թագավորություն|Կաստիլյան]] և [[Արագոնի թագավորություն|Արագոնը]] միացան [[Իզաբելլա I (Կաստիլիայի թագուհի)|Իզաբելլա I Կաստիլիացու]] և [[Ֆերդինանդ II Արագոնացի|Ֆերդինանդ II Արագոնեցու]] ամուսնությունից հետո։ 1478 թվականին ավարտվեց [[Կանարյան կղզիներ]]ի նվաճումը, և 1492 թվականին Կաստիլիայի և Արագոնի միացյալ ուժերը նվաճեցին Գրանադա Էմիրատը, որով ավարտվեց 781-ամյա մուսուլմանական տերությունը Պիրենեյան թերակղզում։ Գրանադայում ցուցաբերեցին որոշ համբերություն մուսուլմանների նկատմամբ<ref>{{cite web|url=http://www.cyberistan.org/islamic/treaty1492.html|title=The Treaty of Granada, 1492|publisher=Islamic Civilisation|accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 13}}{{ref-en}}</ref>:
Կաստիլիայի և Արագոնի միացյալ ուժերը նվաճեցին Գրանադա Էմիրատը, որով ավարտվեց 781-ամյա մուսուլմանական տերությունը Պիրենեյան թերակղզում։ Գրանադայում ցուցաբերեցին որոշ համբերություն մուսուլմանների նկատմամբ<ref>{{cite web|url=http://www.cyberistan.org/islamic/treaty1492.html|title=The Treaty of Granada, 1492|publisher=Islamic Civilisation|accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 13}}{{ref-en}}</ref>:
 
1492 թվականը պատմության մեջ մտավ նաև Նոր երկրի հայտնաբերմամբ [[Քրիստափոր Կոլումբոս]]ի կողմից, որի նավագնացությունը հովանավորում էր Իզաբելլան։ Այս նույն տարում սկսվեց Իսպանական հրեաների բռնի վերափոխումը կաթոլիզիմի, ովքեր հրաժարվում էին դուրս էին քշվում Իսպանիայի տարածքներից<ref>[http://www.newscientist.com/article/dn16200-spanish-inquisition-left-genetic-legacy-in-iberia.html Spanish Inquisition left genetic legacy in Iberia]. New Scientist. 4 December 2008.{{ref-en}}</ref>: Մի քանի տարի հետո Մուսուլմանները նույնպես նույն բախտին արժանացան<ref name="cong">{{cite web |last=Rinehart |first=Robert |coauthors=Seeley, Jo Ann Browning | title = A Country Study: Spain – The Golden Age |publisher=Library of Congress Country Series |year=1998 |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/estoc.html |accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 9}}{{ref-en}}</ref>:
 
Որպես [[Վերածնունդ|Վերածննդիի]] Նոր Արքաներ՝ Իզաբելլան և Ֆերդինանդը կենտրոնացրեցին ամբողջ իշանությունը իրենց ձեռքերում և նոր թագավորությունը կոչեց ''España''՝ փոխարինելով նախկին Հիսպանիա բառին<ref name="cong"/>:
 
Նրանց քաղաքականության արդյունքում ծնվեց նոր Իսպանական կայսրությունը։
 
Տող 222.
 
Ֆրանկոյի ժամանակ քաղաքացիական պատերազմի ընթացքում գործում էր միայն մեկ կուսակցություն, դա ''[[Ֆալանգ]] Española Tradicionalista y de las JONS'', ստեղծված 1937 թվականին. Կուսակցության գաղափարախոսություններն էին Հակա-կոմունիզմ, Կաթոլիզմ և նացիոնալիզմ։ 1949 թվականին կուսակցությունը անվանափոխվեց Նացիոնալիստական շարժում։
 
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո Իսպանիան տնտեսապես և քաղաքապես մեկուսացվել էր և չէր ընդգրկվել [[ՄԱԿ]]ի կազմում։ Իրավիճակը փոխվեց 1955 թվականին [[Սառը պատերազմ]]ի ժամանակաշրջանում, երբ տարածաշրջանը ԱՄՆ-ի համար դարձավ ստրատեգիկ կարևոր կետ, որը թույլ կտար ԽՍՀՄ-ին դուրս մղել Միջերկրական ծովից։ 1960-ականներին Իսպանիան ցուցաբերեց աննախադեպ տնտեսական աճ, որը կոչվեց Իսպանական հրաշք, որի հետևանքով Իսպանիան ունեցավ ժամանակակից հզոր տնտեսություն։
[[Պատկեր:Constitucion espanola 1978.JPG|մինի|ձախից|[[Իսպանիայի 1978 թվականի սահմանադրություն]]ը]]
Տող 376 ⟶ 377՝
 
Ժողովրդավարության վերադարձից հետո 1975 թվականին [[Ֆրանցիսկո Ֆրանկո|Ֆրանկոյի]] մահվանից հետո, Իսպանիայի արտաքին քաղաքականության հիմնական նպատակն էր կոտրել դիվանագիտական մեկուսացումը, որը մեջ ընկել էր Ֆրանկոյի տարիներին և ընդլայնել [[դիվանագիտական հարաբերություններ]]ը, մուտք գործել [[Եվրամիություն|Եվրոպական համայնք]] և սահմանել անվտանգության հարաբերություններ Արևմուտքի հետ։
 
Որպես արդյունք Իսպանիան 1982 թվականից դարձավ [[ՆԱՏՕ]]-ի անդամ։ Իսպանիայի [[Եվրոպական Միություն|ԵՄ]] անդամագրությունը կարևոր քայլ էր արտաքին հարաբերություններում։
 
Տող 446 ⟶ 448՝
2008/2009 տնտեսական ճգնաժամը մեծ հետք թողեց Իսպանիայի տնտեսության վրա, մասնավորապես անշարժ գույքի շուկայի։ Բարեբախտաբար իսպանական բանկերը կարողացան դիմակայել ճգնաժամին ԱՄՆ-ի և Բրիտանական գործընկերների շնորհիվ և վարում էին կոշտ ֆինանսական գործունեություն։ Իսպանիայի ֆինանսական չինովնիկները դեռ չէին մոռացել բանկային ճգնաժամը 1979 և 1993 թվականներին։
 
Եվրոպական հանձնաժողովի կանխատեսումներով Իսպանիա մուտք կգործեր 2008-20092008–2009 թթ ճգնաժամը 2008 թվականի վերջերին<ref>{{Cite news|url=http://www.ft.com/cms/s/0/cf5d0f08-7f49-11dd-a3da-000077b07658.html?nclick_check=1|title=Recession to hit Germany, UK and Spain|work=Financial Times |date=սեպտեմբերի 10, 2008|accessdate=2008 թ․ սեպտեմբերի 11}}</ref>: Ըստ Իսպանիայի ֆինանսների նախարարի՝ դա Իսպանիայի ամենամեծ ճգնաժմն էր վերջին կես դարի ընթացքում<ref>[http://www.spanishnews.es/20090118-spain-faces-deepest-recession-in-50-years/id=142/ Spain faces deepest recession in 50 years], Spanish News, 18 January 2009</ref>:
 
=== Զբոսաշրջություն ===
Տող 484 ⟶ 486՝
2008 թվականին Իսպանիայում քաղաքացիություն ստացավ 84,170 անձ, հիմնականում Էկվադորից, Կոլումբիայից և Մարոկկոյից գաղթածներ<ref>"[http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_PUBLIC/3-06072010-AP/EN/3-06072010-AP-EN.PDF EU27 Member States granted citizenship to 696 000 persons in 2008]" (PDF). [[Eurostat]]. 6 July 2010.</ref>: Իսպանիայում բնակվող օտարերկրացիների զգալի մասը բնակություն է հաստատել Արևմտյան և Կենտրոնական Եվրոպայից։ Դրանք հիմնականում բրիտանացիներ, ֆրանսիացիներ, գերմանացիներ, հոլանդացիներ և նորվեգացիներ են։ Նրանք հիմնականում բնակություն են հաստատել միջերկրյածովյան առափնյա հատվածում և Բալեարիկ կղզիներում, նրանք վայելում են թոշակառուի և ստեղծագործական կյանքը։
 
Իսպանացի գաղութարարների սերունդները սփռված են ամբողջ աշխարհում, հատկապես մեծ մաս են կազմում Լատինական Ամերիկայում։ 15-րդ դարի վերջերից սկսած մեծ թվով Պիրենեյան գաղութարարներ բնակություն հաստատեցին Լատինական Ամերիկայում, այժմ Լատինական Ամերիկայի բնակչության մեկ երրորդ մասը ունեն իսպանական կամ պորտուգալական արմատներ։ 16-րդ դարում մոտ 240,000 իսպանացիներ արտագաղթեցին հիմնականում [[Պերու]] և [[Մեքսիկա]]<ref>[http://www.let.leidenuniv.nl/history/migration/chapter53.html Migration to Latin America]. Universiteit Leiden.</ref>: Հաջորդ դարում ևս 450,000 իսպանացի արտագաղթեց Հարավային Ամերիկա<ref>{{Cite journal|url= http://www.millersville.edu/~columbus/data/art/AXTELL01.ART |title= The Columbian Mosaic in Colonial America |first= James |last= Axtell |journal=Humanities |date= September/October 1991 |volume= 12 |issue= 5 |pages= 12–18 |accessdate= հոկտեմբերի 8, 2008|postscript= <!--None--> | archiveurl = http://web.archive.org/web/20080517052031/http://www.millersville.edu/~columbus/data/art/AXTELL01.ART| archivedate = մայիսի 17, 2008}}</ref>: 1846-19321846–1932 թթ. ընթացքում մոտ 5 միլիոն իսպանացիներ բնակություն հաստատեցին Ամերիկայում, մասնավորապես [[Արգենտինա]] և [[Բրազիլիա]]<ref>[http://www.britannica.com/EBchecked/topic/557573/Spain/70267/People Spain – People]. Britannica Online Encyclopedia.</ref>. 1960-19751960–1975 թթ. մոտ երկու միլիոն իսպանացի արտագաղթեցին Արևմտյան Եվրոպայի այլ երկրներ։ Նույն ժամանակահատվածում 300,000 մեկնեցին Լատինական Ամերիկա<ref>[http://www.focus-migration.de/Spain_Update_08_200.5420.0.html?&L=1 Spain]. Focus–Migration.</ref>։
 
=== Ուրբանիզացիա ===
Տող 576 ⟶ 578՝
{{legend|#a06511|[[Ֆալերեն]], ոչ պաշտոնական}}
|}]]
[[Իսպաներեն]]ը ({{lang|es|''español''}} կամ {{lang|es|''castellano''}}, ''Կաստիլերեն'') լայն տարածում ունի բազմաթիվ երկրներում։ Իսպանիայում միակ լեզուն է, որ համարվում է մայրենի: Սակայն որոշ տարածաշրջանային լեզուներ ստացել են կիսապաշտոնական կարգավիճակ իրենց տեղական կանոնակարգերով։
 
* [[Բասկերեն]] ({{lang|eu|''euskera''}}) (2%)<!-- citation follows --> [[Բասկերի երկիր|Բասկերի երկրում]] և [[Նավարե]]ում
* [[Կատալոներեն]] ({{lang|eu|''català''}}) (17%)<!-- citation follows --> [[Կատալոնիա]]յում և [[Բալերեալիկ կղզիներ]]ում; [[Վալենսերեն]] (''վալենսիա''), Կատալոներենի մեկ այլ տեսակ, պաշտոնապես [[Վալենսիա]]յի լեզուն է;
* [[Գալիսերեն]] ({{lang|gl|''galego''}}) (7%)<ref>{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/sp.html |title=CIA – The World Factbook – Spain |publisher=Cia.gov |date= |accessdate=2011 թ․ ապրիլի 30}}</ref> [[Գալիսիա (Իսպանիա)|Գալիսիայում]].
 
Տող 611 ⟶ 614՝
Իսպանիան մի արևմտյան երկիր է, որի մշակույթը ունի հունա-հռոմեական արմատներ։ Երկրի մշակույթի վրա իրենց ազդեցությունն են թողել բազմաթիվ ժողովուրդներ, որոնք ապրել են պատմության ընթացքում, ներառած Իբերիացիները, Կելտերը, Հռոմեական կայսրությունը, Իսլամիստները, հրեաները և հռոմեական կաթոլիկ եկեղեցին։
 
Իսպանիան իր Միջերկրական-ատլանտյան միջավայրով մեծ դեր է խաղացել մշակույթի ձևավորման հարցում։ Իսպանիան Իտալիայից հետո ունի երկրորդ ամենաշատ [[Համաշխարհային ժառանգություն|ՅՈԻՆԵՍԿՕ - ի Համաշխարհային ժառանգության վայրերը]] աշխարհում, ընդհանուր 46<ref>{{cite web|url=http://whc.unesco.org/en/list|title=World Heritage List|publisher=UNESCO|accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 13}}</ref>:
 
=== Գրականություն ===
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Իսպանիա» էջից