«Դմիտրի Մենդելեև»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
չ փոխարինվեց: փոքր ինչ → փոքր-ինչ oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 1.
{{Տեղեկաքարտ Գիտնական
| բնագիր անուն = Дмитрий Менделеев
}}'''Դմիտրի Իվանովիչ Մենդելեև''' ({{lang-ru|Дмитрий Иванович Менделеев}} (1834 թվական հունվարի 27 [փետրվարի 8], Տոբոլսկ — 1907 թվական հունվարի 20 [փետրվարի 2 ], Սանկտ-Պետերբուրգ), {{ԱԾ}}), ռուս գիտնական-հանրագետ՝ [[Քիմիա|քիմիկոս]], [[ֆիզիկոքիմիկ]], [[ֆիզիկոս]], [[Երկրաբանություն|երկրաբան]], [[Տնտեսագիտություն|տնտեսագետ]], նավթային մասնագետ, [[Չափագիտություն|չափագետ]], [[
Դ. Ի. Մենդելեևը գիտության շատ բնագավառների հիմնարար հետազոտությունների հեղինակ է, ինչպիսիք են [[քիմիա]]ն, [[քիմիական տեխնոլոգիաներ]]ը, [[ֆիզիկա]]ն, [[չափագիտություն]]ը, [[օդագնացություն]]ը, [[օդերևութաբանություն]]ը, [[գյուղատնտեսություն]]ը, [[տնտեսագիտություն]]ը և այլ գիտություններ, որոնք սերտորեն կապ ունեին [[Ռուսաստան]]ի արտադրողական ուժերի զարգացման կարիքների հետ։ Նա դրել է [[լուծույթներ]]ի տեսության հիմքը, առաջարկել է [[նավթ]]ի բաժանման ֆրակցիոն մեթոդը, հայտնագործել է անծուխ վառոդի տեսակներից մեկը, պրոպագանդել է [[ապարներ|հանքանյութեր]]ի օգտագործումը, երաշտային հողերի ոռոգումը։ [[1865]]-[[1890]] թվականներին եղել է [[Սանկտ-Պետերբուրգ|Պետերբուրգի]] համալսարանի պրոֆեսոր։
Տող 16.
[[Պատկեր:MendeleevIP.jpg|thumb|200px|Իվան Պավլովիչ Մենդելեև՝ Դ․ Ի․ Մենդելեևի հայրը։ 19-րդ դարի առաջին կեսի անհայտ նկարիչ։ Յուղաներկ]]
1804 թվականին, ավարտելով հոգևոր ուսումնարանը, Դմիտրի Իվանովիչի հայրը ընդունվել է [[Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարան
[[Պատկեր:MendeleevaMD.jpg|thumb|200px|left|Մարիա Դմիտրիևնա Մենդելեևա (ծննդյամբ Կոռնիլևա),Դ․ Ի․ Մենդելևի մայրը]]
Տող 23 ⟶ 22՝
=== Մանկություն ===
Դ․ Ի․ Մենդելեևի մանկությունը համընկել է աքսորված [[
Ապագա գիտնականի աշխարհաճանաչողության վրա մեծ ազդեցություն է գործել նրա քեռին՝ Վ․ Դ․ Կոռնիլյովը, վերջինիս մոտ հաճախ են ապրել Մենդելեևները<ref name="let"/>։ Վասիլի Դմիտրևիչը կալվածատեր Տրուբեցկիների կառավարիչն էր։ Նրա տուն հաճախ էին այցելում մշակույթի բնագավառի ներկայացուցիչներ, որոնց թվում գրական երեկոներին կամ առանց որևէ առիթի կային գրականագետներ [[
Տեղեկություններ են պահպանվել, որոնցում ասվում է, որ Դ․ Ի․ Մենդելեևը Կոռնիլյովների տանը մի անգամ հանդիպել է [[Գոգոլ Նիկոլայ|Ն․ Վ․ Գոգոլին]]։
Տող 42 ⟶ 41՝
=== Ստեղծագործական կյանքի ժամանակագրություն ===
==== 1841-1859 ====
[[Պատկեր:1861. Портрет Д.И. Менделеева.jpg|thumb|right|Դ․ Ի․ Մենդելեևի լուսանկարը 1861 թվականին [[
*[[1841]] թ. [[օգոստոսի 1]]-ին ընդունվում է [[Տոբոլսկի գիմնազիա]]յի առաջին դասարանը։ Միտյան իր զարգացմամբ ետ չէր մնում ավագ եղբորից, և, երբ վերջինիս գիմնազիա տարան, որոշեցին նրա հետ ուղարկել նաև Միտյային։ Հենց սկզբից Միտյան սկսեց հեշտ յուրացնել բնագիտական առարկաները, իսկ [[լատիներեն]]ի, ռուս գրականության դասերին մասնակցում էր մեծ տառապանքների գնով։ Եվ, եթե հաջողությամբ փոխադրվում էր դասարանից-դասարան, միայն ի հաշիվ [[մաթեմատիկա]]յի, [[ֆիզիկա]]յի փայլուն իմացության։
*1841 թվականի [[օգոստոսի 9]]-ին նա ընդունվում է [[Պետերբուրգի գլխավոր մանկավարժական ինստիտուտ]]ը։ Եթե գիմնազիստ Մենդելեևի համար կային սիրած ու չսիրած առարկաներ, ապա ուսանող Մենդելեևը անհագ ծարավով էր լցված ընդհանրապես գիտելիքների նկատմամբ։ Լինելով [[ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետ|ֆիզիկոմաթեմատիկական ֆակուլտետ]]ի ուսանող, ժամանակ էր գտնում դասախոսություններ ունկնդրելու պատմաբանասիրական, կենսաբանական ֆակուլտետներում։ Այնուամենայնիվ, ինստիտուտում սովորելու տարիներն ուղեկցվեցին առողջական աստիճանաբար վատացող վիճակով։ Բժիշկների կարծիքով նա տառապում էր [[թոքախտ]]ով և գտնվում էր անհույս վիճակում, բայց այդ ախտորոշումը հետագայում հերքվեց։
Տող 50 ⟶ 49՝
*1856 թվականին պաշտպանել է դիսերտացիան «դասախոսություններ կարդալու իրավունքի համար»՝ «Կայծքարահողային միացությունների կառուցվածքը» (ընդդիմախոսներ [[Վոսկրեսենսկի Ալեքսանդր|Ա․ Ա․ Վոսկրեսենսկի]] և Մ․ Բ․ Սկոբլիկով),հաջողությամբ վարել է առաջին դասախոսությունը՝ «Սիլիկատային միացությունների կառուցվածքը»։ Այնուհետև հունվարին առանձին հրատարակությամբ Պետերբուրգում լույս է տեսել Մենդելեևի թեկնածուական դիսերտացիան՝ «Իզոմորֆիզը կապված կազմության բյուրեղային ձևի այլ հարաբերությունների հետ»<ref>''Менделеев Д. И.'' [http://nn.mi.ras.ru/?bi=446 Изоморфизм в связи с другими отношениями кристаллической формы к составу.] Дисс., предст. при окончании курса в глав. пед. ин-те студентом Д. Менделеевым. — СПб., 1856. — 234 с.</ref>; հոկտեմբերի 10-ին տրվել է քիմիայի մագիտրոսի գիտական աստիճան։
* [[1857]] հունվարի 9-ին Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի քիմիայի ամբիոնում ստացել է պրիվատ-դոցենտի կոչում։
* 1857—[[1890]] թվականներին դասավանդել է [[Ցարական Սանկտ Պետերբուրգի համալսարան
* [[1859]]—[[1861]] թվականներին գիտական գործուղումով եղել է [[Գերմանիա
==== Հայդելբերգյան շրջան (1859-1861) ====
[[1859]] թ. ապրիլին երկու տարով մեկնում է արտասահմանյան գործուղման։ Սկզբում Մենդելեևը եղավ եվրոպական տասը համալսարանական քաղաքներում, մինչև որ կանգ առավ գերմանական [[Հայդելբերգ]]ի վրա։
[[Պատկեր:Mendeleev s Katetometr and Komparator.jpg|270px|left|thumb|Կատետոմետր և կոմպարատոր, Դ․ Մենդելեևի համար պատրաստել է հայտնի ֆրանսիացի մեխանիկ Սալերոնը]]
[[Պատկեր:Mendeleev s Piknometr.jpg|270px|left|thumb|Դ․ Ի․ Մենդելեևի [[
Այնտեղ նա հանդիպել է [[Ջոզայա Գիբս|Ջ․ Ու․ Գիբսի]] հետ։ Հայդելբերգում ստեղծել է սարքավորումներով հարուստ լաբորատորիա՝ հայտնի ֆրանսիացի մեխանիկներ Պերրոյի և Սալերոնի մոտ պատվիրելով կատետոմետրեր և միկրոսկոպներ<ref name="let"/>։ Նա պրպտուն աշխատանքով ժխտել է «[[հաստատուն գազեր]]ի» գոյությունը և ցույց տվել, որ դրանք, ինչպես և բոլոր [[հեղուկ|հեղուկները,]] ունեն այսօր գիտական աշխարհում ընդունված Մենդելեևյան «[[եռման բացարձակ ջերմաստիճան]]ը»։
Տող 86 ⟶ 85՝
Նա 21-դ դարի հանճարեղ քիմիկոսներից մեկն է, տվել է ֆիզիկական հաստատուն մեծությունների միացությունների բազմաթիվ բնորոշումներ (տեսակարար կշիռներ, ընդարձակում և այլն), ուսումնասիրել է քարածուխի դոնեցկյան հանքավայրերը, մշակել է լուծույթների հիդրատային թեորիան։ Գրել է «Քիմիայի հիմունքները» (1868—1871) աշխատությունը, որի բազմաթիվ հրատարակությունները մեծ ազդեցություն են ունեցել քիմիկոսների վրա։</blockquote> — Մ․ Ջուա ({{lang-it|Michele Giua}})<ref>''Джуа М.'' История химии. — М.: Мир, 1966</ref>
Դ․ Ի․ Մենդելեևը հեղինակ է [[
1854-1856 թվականներին նա հետազոտել է միացությունների բյուրեղային ձևի և քիմիական կազմության միջև հարաբերությունները բացահայտող իզոմորֆիզմի երևույթը, ինչպես նաև [[
1860 թվականին ցույց է տվել «եռման բացարձակ ջերմաստիճանը» կամ [[
1860 թվականի դեկտեմբերի 16-ինՄենդելեևը Հայդելբերգից գրում է Սանկտ Պետերբուրգի ուսանողական շրջանի հոգաբարձու Ի․ Դ․ Դելյանովին․ «… իմ պարապմունքների գլխավոր առարկան [[ֆիզիկական քիմիա]]ն է»<ref>''Младенцев М. Н., Тищенко В. Е.'' Дмитрий Иванович Менделеев, его жизнь и деятельность. М.—Л., 1938. С. 254—256</ref>.
Տող 102 ⟶ 101՝
1877 թվականին Մենդելեևը առաջ է քաշել ծանր մետաղների կարբիդներից նավթի ծագման հիպոթեզը (որը սակայնայսօր չի ընդունվում գիտնականների մեծամասնության կողմից); նաև առաջարկել է նավթի մշակման կոտորակային թորման սկզբունքը։
1880 թվականին առաջ է քաշել ստորգետնյա գազաֆիկացման գաղափարը։ Զբաղվել է գյուղատնտեսության քիմիականացման հարցերով, պրոպագանդել է ապարային հավելումների օգտագործումը, չորացած հողերի ոռոգումը։ 1890-1892 թվականներին Ի․ Մ․ Չելցովի հետ համատեղ մասնակցել է անծուխ վառոդի մշակմանը։ Մի շարք աշխատությունների հեղինակ է չափագիտության ոլորտում։ Ստեղծել է կշիռների ճշգրիտ թեորիան, մշակել է լծակների կոնստրուկցիան, առաջարկել է կշռման ճշգրիտ միջոցներ։
Ժամանակի Դ․ Ի․ Մենդելեևի հետաքրքրությունները մոտ են եղել հանքագիտությանը, նրա ապարների հավաքածուն պահպանվում է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի հանքագիտության ամբիոնի թանգարանում, իսկ նրա սեղանի լեռնային բյուրղի բյուրեղաբույլը հանդիսանում է քվարցի լավագույն ցուցանմուշներից մեկը։ Այդ բյուրեղաբույլի նկարը նա տեղադրել է «Ընդհանուր քիմիա» աշխատության առաջին հրատարակությունում (1903 թվական)։ Դ․ Ի․ Մենդելեևի ուսանողական աշխատանքը նվիրված է եղել ապարների իզոմորֆոզին։
Տող 119 ⟶ 118՝
{{quote|Գիտնականներից ոչ մեը չի կարողացել ձևակերպել այդ օրինաչափությունը այնպես հստակ, ինչպես Մենդելեևը։ Մասնավորապես դա վերաբերում է Ջոն Նյուլենդսին և Լ․ Մեյերին։ Դեռ չհայտնաբերված տարրերի կանխագուշակումը, նրանց առանձնահատկությունների բացահայտումը պատկանում է միայն Մենդելեևին։ Նա լավագույն կերպով իր ստեղծած պարբերական համակարգում կարողացավ կիրառել իր մեթոդը ուղղահայաց, հորիզոնական, անկյունագծի միջադրությամբ}}
1869—1871 թվականներին զարգացնելով պարբերականության գաղափարները,
1900 թվականին
=== Տեսակարար ծավալներ։ Սիլիկատների և ապակենման վիճակների քիմիա ===
[[Պատկեր:DIMendeleev ChemAnalyseOrthits 1854.jpg|220px|thumb
1854 թվականի
1856 թվականի մայիսին, Մենդելեևը, [[Օդեսա
[[Պատկեր:Mendeleev's design Weight devices for firm and gas substances.jpg|250px|left|thumb|Դ․ Ի․ Մենդելեևի կողմից պատրաստված կշեռք՝ նախատեսված գազանման և պինդ նյութերի կշռման համար]]
Մենդելեևի աշխատանքի առաջին մասում, նրա կողմից օրիգինալ միտք է արտահայտված գազանման մարմինների ծավալի և զանգվածի մոլեկուլային կապի մասին։ Գիտնականը գազի [[
{{քաղվածք|Ինչքանով ինձ է հայտնի, Դ․ Մենդելեևը առաջինն է սկսել համարել, որ հնարավորն էարդեն խոսել Ավոգադրոյի օրենքի մասին, քանի որ այն հիպոթեզը, որի տեսքով սկզբից ձևակերպված է եղել օրենքը, ստուգվել է փորձարարական ճանապարհով․․․|}}<ref>''Бирон Е. В.'' Учение о газах и жидкостях. Пг., 1923.</ref>
Հենվելով, «Տեսակարար ծավալներ և սիլիկահողերի բաղադրություն» բաժնում հսկայական փաստացի նյութի վրա, Դ․ Մենդելեևը գալիս է համընդհանուր հանրագումարի։ Ի տարբերություն ([[Գերման Կոպ
Առավել մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում «Սիլիկահողերի բաղադրության մասին» բաժինը։ Մենդելեևը բացարձակ խորությամբ և հանգամանորեն առաջին անգամ սիլիկատների՝ որպես միացություններ, տեսակետ է հայտնել, որպես [[
Հենց [[ապակեգործություն|ապակեգործության]] պրոցեսների ուսումնասիրմամբ էլ սկսվել է գիտության մեջ Մենդելեևի ուղին։ Հնարավոր է, որ հենց այս փաստն է կարևոր դեր կատարել նրա ընտրության մեջ, համենայն դեպս, տվյալ թեման, որը անմիջականորեն կապված է [[
Բնության մեջ սիլիկատների տեղը լակոնիկ է, բայց լիովին որոշված է Մենդելեևի կողմից<ref name="jub">''Шульц М. М.'' Развитие учения Д. И. Менделеева о силикатах и стеклообразном состоянии // Д. И. Менделеев. 150 лет со дня рождения. 1834—1984. — М.: Наука, 1986.</ref>՝
{{քաղվածք|Որպես օրգանիկ միացությունը պայմանավորված է ածխածնի առկայությամբ և նրանով հարուստ է, այնպես էլ հանքանյութերի թագավորությունը հարուստ է սիլիկահողային միացություններով։|<ref>''Менделеев Д. И.'' Сочинения. — М.—Л.: АН СССР, 1952. Т. 25</ref>}}
Այս արտահայտությունը մատնանշում է գիտնականի կողմից սիլիկատային նյութերի առաջնահերթային գործնական նշանակության ըմբռնմանը, պրակտիկայում նրանց տարածվածությանն ու հնագույն լինելուն, և սիլիկատների քիմիայի բարդությանը, այդ իսկ պատճառով գիտնականի հետաքրքրությունը տվյալ դասի նյութերի նկատմամբ, զուգահեռ նրանց պրակտիկ կիրառությանն, կապված է եղել քիմիայում կարևորագույն հասկացության՝ քիմիական միացության զարգացման, միացությունների համակարգման ստեղծման հետ, հասկացությունների հարաբերակցության հարցի լուծման՝ որպես քիմիական միացություն (որոշյալ ու անորոշ) լուծույթի։ Որպեսզի հարցադրման բուն գիտական նշանակությունը և կարևորությունը գիտակցվի, բավական է միայն մեջբերել սիլիկատների քիմիայի մասնագետ, ակադեմիկոս [[Միխաիլ Միխաիլովիչ Շուլց
{{քաղվածք|Մինչ այժմ չկան ընդհանուր որոշումներ, որոնք հստակ համապատասխանություն կստեղծեյին ''միացություն'' և ''լուծույթ'' հասկացությունների միջև։ ․․․Հենց որ գազում ատոմներն ու մոլեկուլները սկսում են փոխազդել միմյանց հետ նրանց կոնցենտրացիայի մեծացման հետ, չանդրադառնալով արդեն խտացված փուլերի մասին, ապա անմիջապես հարց է ծագում, թե փոխազդեցության էներգիայի որ մակարդակում և փոխազդող մասնիկների թվի ինչպիսի հարաբերակցւթյան դեպքում է կարելի իրարից տարանջատել մասնիկների ''քիմիական միացություն'' և ''փոխադարձ լուծույթ'' հասկացությունները՝ դրա համար չկան օբյեկտիվ չափանիշներ, նրանք դեռևս որոշված չեն, չնայած այս թեմայի վերաբերյալ անթիվ աշխատանքներին ու թվացող պարզությանը։<ref name="jub"/>|}}
[[Ապակի|Ապակու]] ուսումնասիրումը օգնել է Մենդելեևին խորությամբ հասկանալու սիլիկահողային միացությունների բնույթը և այդ ինքնատիպ նյութի վրա տեսնելու միացությունների քիմիական առանձնահատկություններն ընդհանրապես։<ref name="sil"/>
Տող 140 ⟶ 139՝
=== Գազերի հետազոտում ===
[[Պատկեր:Mendeleev An attempt towards a chemical Conception of the Ether 1904.jpg|thumb|220px|''Դ․ Ի․ Մենդելեև''. Համաշխարհային [[
[[Պատկեր:D. Mendeleev's Periodic table from his book.JPG|thumb|''Դ․ Ի․ Մենդելեև''. Համաշխարհային եթերի քիմիական ըմբռնման փորձը։ [[Սանկտ Պետերբուրգ|Սանկտ-Պետերբուրգ]]։ 1905]]
[[Մենդելեև
XIX դարոում «[[Եթեր (ֆիզիկա)]]» կոնցեպցիան մեծ ազդեցություն ունեցավ տվյալ պրոբլեմի լուծման վրա։ Ենթադրվում էր, որ միջմոլորակային տարածքը լցված «եթերը», հանդիսանում է լույս, գրավիտացիա և ջերմություն փոխանցող միջավայր։ Գերնոսր գազերի ուսումնասիրությունը նշված միջավայրի ապացուցման համար հնարավոր միջոց էր հանդիսանում, այն ինչ «սովորական» նյութերը արդեն ի զորու չէին թաքցնելու «եթերի» հատկությունները։
Մենդելեևի հիպոթեզներից մեկը տանում էր նրան, որ օդի գազերի գերնոսրացման դեպքում նրա յուրահատուկ վիճակ կարող է լինել «եթերը» կամ շատ փոքր զանգվածով ինչ-որ գազ։ Դ․ Մենդելեևի կողմից «Քիմիայի հիմունքներ» տպվածքում, 1871 թվականին պարբերական համակարգում, գրվել է՝ «Բոլորից թեթևը եթերն է, միլիոն անգամ», իսկ 1874 թվականի աշխատանքային տետրում գիտնականը ավելի պարզ մտքերի շարք է արտահայտել՝ «Օդի զրոյական ճնշման դեպքում առկա է որոշակի խտություն,այսինքն դա հենց եթերն է»։ Այնուամենայնիվ, այդ ժամանակաշրջանի նրա հրատարակություններում այսպիսի հստակ գաղափարներ արտահայտված չեն։
Տիեզերական տարածությունում, գերնոսրացված գազերի վարքի հետ կապված ենթադրությունների ենթատեքստում, Դ․ Մենդելեևը հենվում է աստղագետ [[Արիստրախ Ապոլոնովիչ Բելոպոլսկի|Արիստրախ Ապոլոնովիչ Բելոպոլսկու]] կողմից ստացված տեղեկությունների վրա՝ «(Չափերի և կշիռների միջազգային պալատի տեսուչը, պարտադիր ինձ էր տրամադրում, այդ թվում նաև պարոն Բելոպոլսկու նորագույն հետազոտությունների արդյունքները»։ Իսկ հետո, իր եզրահանգումներւմ, նա ուղղակիորեն հենվում էր այդ տվյալների վրա<ref>''Менделеев Д. И.'' [[s:Попытка химического понимания мирового эфира (Д. И. Менделеев)|Попытка химического понимания мирового эфира. — СПб.: Типолитография М. П. Фроловой. 1905. С. 5—40]]</ref><ref>{{книга |заглавие=Летопись жизни и деятельности Д. И. Менделеева |ответственный=Ответственный редактор [[Сторонкин, Алексей Васильевич|А. В. Сторонкин]] |место=Л. |издательство=Наука |год=1984. С. 150, 178, 179}}</ref>։
Այս հետազոտությունների ելքային ենթադրությունների բոլոր հիպոթեզային ուղղություններով, հիմնված հենց իր՝ Մենդելեևի կողմից ֆիզիկայի բնագավառում հայտնագործած, առավել կարևոր արդյունքների վրա, կարևորագույնը հանդիսանում է ունիվերսալ գազային հաստատուն պարունակող իդեալական գազի հավասարումը։ Նաև, շատ կարևոր, բայց փոքր
Գիտնականի կողմից, նաև, ճիշտ ուղի էր ընտրվել [[
Գազերի և լուծույթների վերաբերյալ բաժնում, Մենդելեևը ունի 54 աշխատանք։<ref name="let"/>
=== Լուծույթների ուսմունք===
1905 թվականին [[Դ. Մենդելեև
[[Պատկեր:MendeleevDI Jaroishenko 1886.jpg|270px|thumb|''[[Նիկոլայ Յարոշենկո]]''. [[Դ. Մենդելեև
Իր ողջ կյանքի ընթացքում Մենդելևը չթուլացրեց հետաքրքրությունը «լուծույթային» թեմատիկայի նկատմամբ: Նրա առավել կարևոր հետազոտությունները, այդ բաժնի նկատմամբ, վերագրվում են 1860-ականների կեսերին, իսկ կարևորագույնները՝ 1880-ական թվականներին: Այնուամենայնիվ, գիտնականի հրատարակումները ցույց են տալիս, որ իր ստեղծագործական աշխատանքի այլ ժամանակաշրջաններում էլ նա չի դադարեցրել լուծույթների ուսմունքի հիմքերը դնելու հնարավորությունների որոնումները: Ուսմունքի ստեղման ժամանակ Դ. Մենդելեևի կոնցեպցիան էվոլյուցիայի է ենթարկվել այս երևույթի հակասական և ոչ կատարյալ պնդումներից մինչև նրա վերաբերյալ զարգացումների այլ ուղղությունները, առաջին հերթին՝ քիմիական միացությունների ուսմունքը:
Դ. Մենդելեևը ցույց է տվել, որ լուծույթների ճիշտ ընկալումը հնարավոր չէ առանց դրանց քիմիական մեխանիզմի իմացության, նրանց դասումը որշված միացությունների դասին և լուծույթներում բարդ քիմիական հավասարակշռության՝ այս երեք անքակտելի տեսակետերի մշակումով էլ հենց եզրակացվում է լուծույթների հիմնական նշանակությունը: Սակայն ինքը Մենդելեևը երբեք իր գիտական ենթադրությունները լուծույթների ուսումնասիրման մեջ տեսություն չէր անվանում, իսկ նրա հակախոհները և հետնորդները հենց այդպես անվանեցին այն, ինչ ինքը անվանում էր «հասկացություն» և «ենթադրություն», իսկ տվյալ ուղղության աշխատանքները՝ «հիպոթեզային մտածելակերպով լուծույթների տվյալների համախումբը բացահայտելու փորձ», որը «...տեսությունից դեռ շատ հեռու էր», ձևակերպման մեջ հիմնական խոչընդոտը գիտնականը համարում էր «նյութի հեղուկ վիճակի տեսությունը»:
Տող 160 ⟶ 159՝
=== Ոգեմիջնորդութական երևույթների ուսումնասիրման հանձնախումբ ===
XIX դարի կեսերին Արևմտյան Եվրոպայում և Ամերիկայում կողմնակիցներ ունեցող, և ռուսական մշակույթում, 1870-ականներին, արդեն որոշակի տարածում գտած մարդիկ, որոնք ունեին այնպիսի մտածելակերպ, որ պրոբլեմի լուծման համար կարծեցյալ բանալին գտնում էին [[միստիցիզմ|խորհրդամոլություն]] և [[
Այս շարժումների հետևորդների կողմից սպիրիտիկ սեանսի բուն պրոցեսը մատուցվում է որպես նյութի և էներգիայի միասնակության խախտման վերականգնման պահեր և դրանով, իբր, պահպանվում է նրանց առանձին առանձին գոյության բացատրությունը: [[Դ. Մենդելեև
{{քաղվածք|Այս կապակցությամբ հին սնահավատությունը նոր գիտության հետ ՝ ահա ամբողջ հետաքրքրությունը ոգեմիջնորդության նկատմամբ: Միթե մենք շատ կգրեինք և կխոսեինք ցանկացած այլ գիտական տարաձայնության մասին, եթե չլինեին այստեղ ոգին, դայակը, և շատերին ցանկալի, ժողովուրդների մանկությունը:
|}}
Աշխարհաընկալման այսպիսի լիիրավ լիդերների շրջանակի մեջ էին՝ ռուս քիմիկ [[Ալեքսանդր Բուտլերով
Ոգեմիջնորդության բացահայտման սկզբնական փորձերը ձեռնարկեցին ակադեմիկոս [[Պաֆնուտի Չեբիշև|Պաֆնուտի Լվովիչ Չեբիշևը]] և պրոֆեսոր Մ. Ֆ. Ցիոնը, ով հայտնի բժիշկ, [[Իվան Պավլով|Իվան Պետրովիչ Պավլովի]] ուսուցիչ [[Իլյա Ֆադեևիչ Ցիոն
«Ոգեմիջներդներ», եղբայրներ Պետտիների և տիկին Կլեյերի գործողությունների ուսումնասիրման փորձերը, Ա. Աքսակովի խնդրանքով սկսվեցին 1875 թվականի գարնանը: Որպես ընդիմադիրներ ելույթ ունեցան Ա. Բուտլերովը, Ն. Վագները և Ա. Աքսակովը: Առաջին նիստը կայացավ մայիսի 7-ին (նախագահում էր [[Ֆյոդոր Էվալդ
Հանձնախմբի գործունեության տարբեր փուլերում (1875-ի գարնանից մինչ 1875—1876 թվականների ձմեռը) նրա կազմում էին գտնվում՝ Դ. Կ. Բոբելյովը, [[Իվան Բորգման
Հանձնախմի կողմից մի շարք մեթոդներ ու տեխնոլոգիական փորձեր արվեցին, որոնք բացառում էին մանիպուլյացիաների համար ֆիզիկական օրինաչափությունների օգտագործումը «մագնիտիզյորների» կողմից՝ մանոմետրական և բրգաձև սեղանները, արտաքին ազդեցությունների բացառումը, և այլ բաներ, որոնք խոչընդոտում էին իլյուզաներ պարունակող փորձի լիարժեք ընկալմանը և իրականության թյուրըմբռնմանը: Հանձնախմբի գործունեության արդյունքը հանդիսացավ մի շարք հատուկ վարժաձևերի դուրս բերումը, որոնք գցում էին մոլորության մեջ, հերթական ստի ու խաբեության բացահայտումը, կորեկտ պայմաններում որևիցէ էֆեկտի բացակայության հաստատումը, որը կնպաստեր երևույթի ոչ միանշանակ բացատրությանը, այսինքն սպիրիտիզմը ընդունվեց որպես «մեդիումների» կողմից օգտագործվող հոգեբանական ֆակտոր՝ մասսաներին ղեկավարելու համար<ref name="medium"/>:
Խնդրի շուրջ բանավեճը և հանձնախմբի աշխատանքը առաջացրեց առողջ քննադատություն հասրակության մեջ, որը հիմնականում ողջամտության կողմնակիցն էր: Դ. Մենդելեևը, մի խոսքով, լրագրողներին վերջնական նիստի ժամանակ, հետ է պահում թեթևմտությունից, սնոտիապաշտության դերի ոչ ճիշտ և միակողմանի մեկնաբանությունից: Իրենց գնահատականը տվեցին [[Պյոտր Դմիտրևիչ Բոբյորկին
Վերջնական արդյունքը տալով, Դ. Մենդելեևը նշում է այն տարբերությունը, որը արմատավորվել է գիտնականի ելակետային տեսակետների՝ դրսևորված «բարեխիղճ մոլորության» կամ գիտակցական խաբեության մեջ: Հենց բարոյական սկզբունքներն էլ նա գերադասում է ֆենոմենի բոլոր տեսակետների գնահատման մեջ, նրա բացատրությունը, և առաջնահերթ, գիտնականի համոզմունքները, անկախ նրա անմիջական գործունեությունից էլ հենց պիտի ունենա նա: «Ընտանիքի մոր» նամակին ի պատասխան, որում գիտնականի մեղադրել էին կոշտ նյութապաշտության ([[Մատերիալիզմ]]) տարածման մեջ, նա հայտարարում է, որ «պատրաստ է ծառայել, այսպես թե այնպես, նրա համար, որ քչանան մատերիալիստներն ու կեղծ բարեպաշտները, և ավելի շատ լինեն այն մարդիք, որոնք իրոք կհասկանան, որ բարոյական սկզբունքների ու գիտության մեջ վաղնջորեն միասնություն կա»<ref name="medium"/>:
{{քաղվածք|«Ընտանիքի մորն» որպես խրատ հավելեմ միայն հետևյալ միտքը, որը եթե չեմ սխալվում պատկանում է [[Ֆրիդրիխ Ֆրյոբել|Ֆրիդրիխ]] Ֆրյոբելին<ref>Д. И. Менделеев всегда использовал для характерного фонетического выделения «о» с надстрочным знаком — «ӧ»</ref>՝ սպիրիտիզմը առաջացնում է դժգոհություն, փիլիսոփայության և բարոյականության հասկացությունների անբավարարություն, խոսելով ոգիների մասին փիլիսոփաները ապացուցում էին գերբնական աշխարհի գոյությունը, իսկ սպիրիտները այդ աշխարհը իջեցնում էին գետին, ասելով որ ոգիները մատերիալական են:|}}
Տող 178 ⟶ 177՝
[[Պատկեր:Mendeleev Aerostatl 1887.jpg|270px|thumb|«Ռուսական» օդապարիկը, որով 1887 թվականի օգոստոսի 7-ին կատարվել է արևի լրիվ խավարման դիտումը Դ. Մենդելեևի կողմից]]
Զբաղվելով դագնցության հարցերով Դ. Մենդելեևը, առաջին, շարունակում է իր հետազոտությունները գազերի և եղանակաբության մեջ, երկրորդ՝ զարգացնում է իր աշխատանքների թեմաները, որոնք առնչվում էին միջավայրի դիմադրությանն ու նավաշինարարությանը:
1875 թվականին նա մշակում է մոտ 3600 մ³ ծավալ ունեցող [[
1887 թվականի ամառը Դ. Մենդելեևը իրականացրել է օդապարիկով իր հանրահայտ թռիչք: Դա հնարավոր դարձավ նաև ի շնորհիվ Ռուսական տեխնոլոգիական հասրակության միջամտության: Մջոցառման համար գլխավոր դեր ունեցան նաև Վյաչեսլավ Սրեզնեվսկին և գյուտարար ու աէրոգնաց Ստեփան Ջեվցկին:<ref name="let"/><ref name="vozduh">[http://amyat.narod.ru/hist/vozduhoplavanie_do_1907/index.htm Воздухоплавание и авиация в России до 1907 г. Сборник документов и материалов, под ред. В. А. Попова. М.: Государственное издательство Министерства оборонной промышленности, 1956]</ref>
Դ. Մենդելեևը պատմելով այս թռիչքի մասին, հստակեցնում է Ռուսական տեխնոլոգիական ընկերությունը դիմեց հենց իրեն այդպիսի առաջարկով՝ «Տեխնիկական ընկերությունը, առաջարկելով ինձ, արևի լրիվ խավարման ժամանակ, իրականցնել աէրոստատից դիտումները ցանկանում էր, իհարկե, ծառայել գիտությանը և տեսնում էր, որ դա վերաբերում է աէրոստատների այն պատկերացմանը, որը իմ կողմից նախկինում զարգացվել էր»:<ref name="let"/>
Թռիչքի նախապատրաստական հանգամանքները ևս մեկ անգամ խոսում են Դ. Մենդելեևի մասին, որպես արտակարգ գյոտարարի (այստեղ կարևոր է հիշել այն մասին, որ նա համարում էր՝ «Պրոֆեսորը, որը միայն կարդում է տեսությունը, իսկ ինքը չի աշխատում գիտության մեջ և առաջ չի գնում, ոչ միայն օգտակար չէ, այլ ուղղակի վնասատու է: Նա սկսնակների մեջ սերմանում է կլասիցիզմի մահացած հոգիները, սպանում նրանց ձգտումը»)<ref name="let3"/>: Դ. Մենդելեևը ահավոր կերպով հրապուրված էր աէրոստատի հնարավորություններով: Նա առաջարկեց գնդի լիցքվորման համար օգտագործել լուսագազի փոխարեն ջրածին, որը կթույլատրեր ավելի վերև բարձրանալ, որն էլ կընդլայներ արևի խավարման դիտման հնարավորությունները: Եվ այստեղ նորից խոսվեց Դմիտրի Լաչինովի հետ համագործակցությունը, ով մոտավորապես այդ ժամանակ աշխատում էր ջրածնի և թթվածնի էլեկտրական ճանապարհով ստացման վրա, որոնց լայն կիրառության մասին Դ. Մենդելեև խոսում է «Քիմիայի հիմունքներում»»<ref name="vozduh"/>:
Բնագետը ենթադրում էր, որ արևապսակի ուսումնասիրումը կարող է տալ աշխարհների ստեղծման հարցերի պատասխանը: Տիեզերածնական հիպոթեզներից ելնելով նրա ուշադրությունը գրավում էր այն ժամանակ, տիեզերական փոշուց մարմինների առաջացումը՝ «Երբ Արեգակը համարվում է անվերջ փոքր մասնիկների համախումբ, որոնք սփռված են տարածության մեջ, և Արեգակնային համակարգի ողջ ուժը սկիզբ է առնում այդ անվերջ աղբյուրից ու կախված է միայն միասնականությունից, փոքրագույն մասնիկների բաղադրությունից որոնք կկազմավորեն անհատական համակարգեր: Այդ ժամանակ ''պսակը'', հնարավոր է, կազմված է փոքրագույն մասնիկների խտացված զանգվածից, որը Արեգակի բաղադրության մեջ է ու առաջացնում է նրա ձգողական ուժը»: Համադրելով մեկ այլ հիպոթեզի հետ, որը նույնպես վերաբերում էր Արեգակնային համակարգի մարմինների ծագմանը, նա արտահայտում է հետևյալ մտքերը՝ «Ինչքան էլ, որ առաջին հայացքից հակասակն չթվան այս հասկացությունները, նրանք այսպես թե այնպես կդասավորվեն, կհաշտվեն, այդպիսին են գիտության հատկությունները, որը պարունակում է գաղափարների եզրահանգումներ, որոնքք փորձված ու ստուգված են: Պետք է միայն չբավարարվել ձեռք բերվածով, չքարանալ հնով, և անվերջ առաջ ու խորը, ճշգրտորեն ու մանրամսնորեն ուսումնասիրել այն բոլոր երևույթները, որոնք կնպաստեն հետևյալ հիմնարցերի լուծմանը: ''Պսակի'' ուսումնասիրումը այս պրոցեսում բավականին կօգնի»:
Այդ թռիչքը գրավեց լայն հասրակության ուշադրությունը: Ռազմական նախարարությունը տրամադրեց 700 մ³ ծաալով «Ռուսական» գունդը: Բոբլովո, մարտի 6 -ին, ժամանեցին Իլյա Ռեպինը, նրա հետևից Դ. Մենդելեևը և [[Կոնստանտին Կրաեվիչ
[[Պատկեր:AIMendeleeva DIMendeleev.jpg|270px|thumb|Ա. Ի. Մենդելեև: Դ. Մենդելեևի դիմանկարը: 1885: Անավարտ:]]
Օգոստոսի 7-ին մեկնարկի վայրում՝ քաղաքի հյուսիս-արևմտյան մասում, Յամսկոյ հրապարկի մոտ, չնայած վաղ ժամին, հավաքվեց հանդիսատեսների բազմություն: Դ. Մենդելեևի հետ պետք է թռներ նաև օդաչու-աէրոնավտ Ալեքսանդր Կովանկոն, սակայն նախորդ օրը տեղացած անձրևի պատճառով բարձացել էր օդի խոնավությունը, գունդը խոնավացել էր՝ երկու հոգի ի վիճակի չէր բարձրացնելու: Դ. Մենդելեևի պնդմամբ նրա ուղեկիցը իջավ օդապարիկի զամբյուղից, նախապես գիտնականի համար դասախոսություն կարդալով օդապարիկի ղեկավարման մասին, ցույց տալով ինչ և ոնց անել<ref>''Грибанов С. В.'' Пилоты Его Величества. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2007 ISBN 978-5-9524-2707-5</ref>: Մենդելեևը ուղևորվեց մենակ: Հետագայում նա այսպես մեկնաբանեց իր որոշումը՝
Տող 193 ⟶ 192՝
Դ. Մենդելեևը մեծ հետաքրքրություն ցուցաբերեց օդից ծանր թռչող սարքերի նկատմամբ, նա հետաքրքրվեց օդային պտուտակներով ինքնաթիռներից առաջինով, որը հայտնագործվել էր Ալեքսանդր Ֆյոդորովիչ Մոժայսկին: Դ. Մենդելեևի միջավայրի դիմադրության հարցերին նվիրված հիմնարար մենախոսությունում, օդագնացության վերաբերյալ բաժին կա, իսկ ընդհանրապես այս թեմայով գիտնականը ունի մոտ 23 հոդված:<ref name="let"/><ref name="let1"/><ref name="vozduh"/>
=== Նավաշինություն: Հեռավոր Հյուսիսի նվաճում ===
Միջավայրի դիմադրության և օդագնացության վերաբերյալ [[Դ. Մենդելեև
[[Պատկեր:Дмитрий Иванович Менделеев 7.jpg|thumb|200px|Դ. Ի. Մենդելեևի դիմանկարը]]
Դ. մենդելեևի գործունեության այս բաժինը որոշակի կերպով կապված է ծովակալ [[Ստեպան Մակարով|Ստեպան Օսիպովիչ Մակարովի]] հետ համագործակցությանբ, վերջինիս օվկիանոսագիտական արշավների ժամանակ ձեռք բերած գիտական տեղեկությունների քննությունը , նրանց համատեղ աշխատանքները, որոնք կապված էին [[
[[պատկեր:Mendeleev icebreaker.jpg|270px|left|thumb| Դ. Մենդելեևի կողմից XX դարեսկզբին նախագծված սառցահատ: Գիտնականի գծագրերով մոդելը պատրաստվել է Ա. Դուբրավինի ղեկավարությամբ 1969 թվականին: Դ. Մենդելեևի արխիվ-թանգարան: ([[Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարան|ՍՊՊՀ]])]]
Երբ Դ. Մենդելեևը 1870-ականների վերջերին զբաղվում էր միջավայրի դիմադրության ուսումնասիրմամբ, նա միտք արտահայտեց նավերի փորձարկման համար նախատեսված փորձնական ջրամբարի կառուցան համար: Սակայն միայն 1893 թվականին, Ծովային նախարարության ղեկավար [[Նիկոլայ Չիխաչյով
Դ. Մենդելեևը զբաղվելով լուծույթների ուսումնասիրմամբ, 1880-ականների վերջին մեծ հետաքրքրություն է ցուցաբերում ծովաջրի խտությանը, որը Ս. Մակարովը իր [[Վիտյազ (հետախուզական ռազմանավ, 1883)]] հետախուզական ռազմանավով շուրջերկրյա նավագնացության ժամանակ էր հաշվել: Այդ թանկարժեք տվյալները բարձ գնահատականի արժանացան Դ. Մենդելեևի կողմից, ով ներառեց դրանք տարբեր ջերմաստիճանների դեպքում ծովաջրի խտության ամար աղյուսակում, որը տեղ էր գտել գիտնականի «Ջերմաաստիճանի բարձրացումից ջրի խտության փոփոխությունը» հոդվածի մեջ: Ա. Մակարովի հետ, ծովային հրետանու համար նախատեսված վառոդի մշակման ժամանկ առաջացած համագործակցությունը շարունակելով, Դ. Մենդելեևը միանում է [[Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս|Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսում]] սառցահատման կազմակերպման արշավին:
Ա. Մակարովի կողմից այս արշավի գաղափարը պաշտպանվեց Դ. Մենդելեևի կողմից, ով այսպիսի նախաձեռնությունը իրական ճանապարհ էր համարում մի շարք կարևոր տնտեսական պրոբլեմների լուծման համար՝ [[Բերինգի նեղուց
{{quote|Ձեր գաղափարը փայլուն է, — գրում է նա Ս. О. Մակարովին, — շուտ թե ուշ իրականանալու է ու վեր է ածվելու ոչ միայն գիտա-աշխարհագրական խոշոր նշանակության գործի, այլև գործնական նշանակություն է ունենալու:<ref name="let"/>}}
Նախաձեռնությունը պաշտպանվեց [[Սերգեյ Վիտտե|Ս. Վիտտեի]] կողմից և արդեն 1897 թվականի աշնանը կառավարությունը որոշում է կայացնում սառցահատի կառուցման ֆինանսավորման համար: Դ. Մենդելեևը ընդգրկվում է սառցահատի կառուցմանը վերաբերող հարցերով զբաղվող հանձնախմբի մեջ, սառցահատի մի քանի նախագծերից առավելություն է տրվում անգլիական ձևի մոդելին: [[Armstrong Whitworth]] նավաշինարանում պատրաստված, աշխարհում առաջին սառցահատին տրվեց Սիբիրի լեգենդար նվաճողի [[Երմակ Տիմոֆեևիչ|Երմակի]] անունը՝ «[[Երմակ (սառցահատ, 1898)|Երմակ]]», որը 1898 թվականի հոկտեմբերի 29-ին այն Անգլիայում [[Թայն (գետ Անգլիայում)|Թայն]] գետի վրա իջեցվեց ջուրը:
1898 թվականին Դ. Մենդելեևը և Ա, Մակարովը դիմեցին Ս. Վիտտեին «Հյուսիսային Սառուցյալ օվկիանոսի հետազոտման մասին, ''Երմակ'' սառցահատի փորձնական նավարկության ժամանակ» զեկույցով, որտեղ շարադրված էր 1899 թվականին նախատեսված աստղագիտական, մագնիսական, օդերևույթաբանական, հիդրոլոգիական, քիմիական և կենսաբանական հարցերի հետազոտման արշավի ծրագիրը:
Ծովային նախարարության փորձնական ջրամբարում կառուցվող սառցահատի մոդելը ենթարկվեց հիդրոդինամիկ պտուտակների արագության և հզորության որոշման հետ զուգակցված նաև նրանց կայունություն (նավի լողալու ժամանակ) փորձարկմանը, բեռնավորվածության դիմադրությանը լայնակի ճոճքի ժամանակ, որի փոխազդեցության թուլացման համար ներառվեց Դ. Մենդելեևի կողմից առաջարկված թանկարժեք կատարելագործական համակարգ, որը առաջին անգամ էր կիրառվում նավաշինության մեջ:
1901—1902 թվականներին Դ. Մենդելեևը ստեղծեց արկտիկական սառցահատի պրոեկտը: Նրա կողմից մշակվում է լայնամասշտաբ «արդյունաբերական» ծովային ուղի, որը նախատեսում էր նավերի անցումը [[Հյուսիսային բևեռ
=== Չափագիտություն ===
Մենդելեևը ժամանակակից [[Չափագիտություն|չափագիտության]], մասնավորապես՝ քիմիական չափագիտության նախակարապետն է: Նա հանդիսանում է չափագիտական մի շարք աշխատանքների հեղինակը: Ստեղծել է կշռման ճշգրիտ տեսությունը, մշակել է [[Լծակային մեխանիզմ|լծակի]] և [[
{{Հատված
| Վերնագիր =
Տող 220 ⟶ 219՝
| Առանց ընդհատումների =
}}
1893 թվականին Դ. Մենդելեևը ստեղծում է [[Չափերի և կշեռքների գլխավոր պալատ
1901 թվականի հոկտեմբերի 8-ին Դմիտրի Մենդելեևի նախաձեռնությամբ Խարկովում բացվեց Ուկրաինայում առաջին առևտրային չափերի ու կշեռքների ստուգման վերստուգիչ պալատը: Այս իրողությունից է սկիզբ առնում Ուկրաինայում, ոչ միայն չափագիտության և ստանդարտավորման, այլև «[[Չափագիտության ինստիտուտ
=== Վառոդագիտություն ===
Անծուխ վառոդի վերաբերյալ Դ. Մենդելեևի աշխատանքների վերաբերյալ մի շարք տարբեր կարծիքներ կան: Վավերագրական տվյալները խոսում են հետևյալ զարգացումների մասիին:
1890 թվականի մայիսին [[Ռուսական կայսրության ծովային նախարարություն|Ռուսական կայսրության ծովային նախարարության]] կողմից փոխծովակալ [[Նիկոլայ Չիխաչյով
Լոնդոնում Դ. Մենդելեևը հանդիպում է իր հեղինակությունը հարգող մի շարք գիտնականների հետ՝ [[Ֆրեդերիկ
1890 թվականի հուլիսի կեսերին [[Սանկտ Պետերբուրգ
Դ. Մենդելեևը մեծ նշանակություն էր տալիս վառոդագործության տնտեսական և արդյունաբերական կողմին, միայն հայրենական արտադրության հումքի կիրառմանը, ուսումնասիրում էր [[Ծծմբական թթու|ծծմբաթթվի]] ստացումը [[Վյատկոպոլյանսկի շրջան|Վյատսկի մարզի]] [[Ելաբուգ|Ելաբուրգ]] քաղաքի Պ. Ուշկովի անվան գործարանում տեղական [[Ծծմբական թթու|ծծմբաքարից]] (որտեղ էլ հետագայում փոքր քանակով սկսեցին վառոդ արդյունահանել): Վառոդի արդյունահանումը սկսվեց Սանկտ պետերբուրգի մոտակայքում գտնվող Շլիսելբուրգի գործարանում: 1892 թվականի աշնանը, ծովային նավատորմի հրետանու գլխավոր մասնագետ ծովակալ [[Ստեպան Մակարով
Դ. Մենդելեևը ընդհուպ մինչև 1898 թվականը զբաղված էր վառոդագործությամբ: Բոնջինսկու և Օխտինսկի գործարանների, Սանկտ Պետերբուրգի պիրօքսիլային գործարանի ներգրավումը բացատրվում էր գերատեսչական և պատենտային հետաքրքրություններով: Ս. Մակարովը, պնդելով Դ. Մենդելեևի գերապատվության վրա, նշում է, Ծովային նախարարության համար, նրա «խոշոր ձեռքբերումները վառոդագործության մեջ», որտեղից գիտնականը հեռացել էր խորհրդականի պաշտոնով 1895 թվականին, նա հասնում է նրան, որ վերացվի վառոդագործության վերաբերյալ գաղտնիությունը ու «Ծովային ժողովածուն» «Անծուխ պիրոկոլոիդինային վառոդի մասին» (1895, 1896) հրատարակում է հոդվածներ, որտեղ իրար հակադրելով զանազան տեսակի վառոդներ կախված 12 պարամետրերից, նշում է Մենդելեևի հայտնաբերածի առավելությունները, որոնք արտահայտվում են նրա բաղադրության հաստատունությամբ, համասեռությամբ, «դետոնացիայի (անդրպայթյուն) հետքերի» բացառմամբ<ref>Морской сборник. Неофициальный отдел: 1895: Т. 268 — № 7, 1896: Т. 271 — № 2. 1896: Т. 272 — № 3</ref>
{{քաղվածք|Ամփոփելով այն, ինչ արել եմ վառոդագործության մեջ, համոզված եմ, որ իմ ուժերի ներածին չափով ծառայել եմ երկրիս խաղաղ զարգացմանը և իրերի գիտական ճանաչողությանը:|}}<ref name="powder">''Д. И. Менделеев'' Собрание сочинений. Том IX. Пороха. Л.—М.: Издательство АН СССР, 1954</ref>
Օխտինսկու վառոդային գործարանի էքսպերտ, ֆրանսիացի ինժեներ Մասենը անձամբ, հասնում է նրան, որ պիրոկոլոդինային վառոդի մենաշնորհը վերագրվի Դ. Մենդելեևին<ref name="powder1">''Тишунин И. В.'' [http://airbase.ru/books/authors/t/tishunin-i-v/powstory Краткая история развития порохов — Аэрокосмическая библиотека]</ref><ref>[http://warinform.ru/News-view-139.html Краткая история развития порохов]</ref>: Հայրենական հետազոտությունների զարգացման փոխարեն, այն ժամանակ գնում էին արտասահմանյան պատենտները, մենդելեևյան վառոդի արտադրության և հեղինակային իրավունքը իրեն էր վերագրել Սանկտ պետերբուրգում գտնվող ՌԾՆ կրտսեր լեյտենանտ Դ. Բերնադուն ({{lang-en|John Baptiste Bernadou}})<ref>[http://www.history.navy.mil/danfs/b5/bernadou-i.htm Dictionary of American Naval Fighting Ships — Словарь американских военно-морских боевых судов]</ref>, չգիտես որտեղից հայթայթելով բաղադրատոմսը, և երբեք նախկինում չզբաղվելելով դրանով, հանկարծ 1898 թվականին, իբր «տարվելով» անծուխ վառոդով, և արդեն 1900 թվականին ստանալով պիրոկոլոիդային վառոդի արտադրության պատենտը, սկսում է արտադրել այն, իր աշխատանքներում գրում է Մասենը: Եվ Ռուսաստանը «իր հնամենի ավանդության համաձայն» [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ
Դմիտրի Իվանովիչը, հենվելով իր ջրային լուծույթների հիմնավոր աշխատանքներին, և անմիջապես վառոդագործությունը կապելով դրանց, վառոդագործության վերաբերյալ գրել է շուրջ 68 հոդված:<ref name="let"/>
=== [[Էլեկտրոլիտային դիսոցում|Էլեկտրոլիտային դիսոցման]] մասին ===
Կարծիք գոյություն ունի, որ Դ. Ի. Մենդելեևը «չի ընդունել» էլեկտրոլիտային դիսոցման հայացքների համակարգը, որ նա իբր ճիշտ չէ դրանք բացատրել և ընդհանրապես չի էլ հասկացել...
Լուծույթների տեսության զարգացմանը Դ. Մենդելեևը շարունակում էր հետաքրքրություն ցուցաբերել և 1880-ից — 1890-ը թվականների վերջերին հատուկ նշանակություն և հրատապություն տվեց, [[Սվանտե Արենիուս|Սվանտե Արրենիուսի]], [[Վիլհելմ Օստվալդ
[[պատկեր:200 y Anniversary of Berlin Academy 1900.jpg|300px|thumb|Բեռլինի Գիտությունների ակադեմիայի 200-ամյակի մասնակիցները՝ ձախից աջ կանգնած են՝ [[
Դ. Ի. Մենդելեևը մանրակրկտորեն դիտարկում է որոշ փաստարկներ, որոնց դիմում են էլեկտրոլիտային դիսոցման տեսության կողմնակիցները աղի իոնների բաժանման փաստի ապացուցման համար, այդ թվում սառեցման ջերմաստիճանի և լուծույթների հատկությունները հայտնաբերող այլ գործոնների ներառմամբ: Այս տեսության ըմբռնման հետ կապված այս և այլ հարցերին է նվիրվախ նրա «Լուծված նյութերի դիսոցման գրառումը»<ref>Заметка о диссоциации растворённых веществ. ЖРФХО. 1889. Т. 21. С. 198—202</ref>: Նա խոսում է լուծիչների և լուծված նյութերի միացման հնարավորության մասին և նրանց հատկությունների լուծույթների վրա ազդեցության մասին: Չպնդելով բողոքարկման վրա, Դ. Մենդելեևը, մատնանշում է պրոցեսի բազմակողմանի քննարկման հնարավորության անհրաժեշտությանը՝ «նախքան MX աղի լուծույթում M+X իոնների դիսոցման ընդունումը, հարկավոր է լուծույթների մասին եղած բոլոր տեղեկություններ ունակությունները ի մի բերել, որոնել MX ջրային աղերի լուծույթների համար H<sub>2</sub>О-ի հետ փոխազդող և MOH + HX մասնիկներ տվող, կամ MX (''n'' + 1) H<sub>2</sub>О հիդրատի MOH''m''H<sub>2</sub>O + HX (''n — m'') H<sub>2</sub>O-ի դիսոցման կամ էլ ուղղակի MX''n''H<sub>2</sub>О առանձին մոլեկուլների բաժանող փոխազդեցությունները»:
Սրանից կարելի է եզրակացնել, որ Դ. Մենդելեևը անհիմն կերպով չի բացառում բուն տեսությունը, և լայնամասշտաբ մատնանշում է նրա զարգացման հնարավորության վրա, հասկանալով լուծիչի և լուծված նյութի փոխազդեցության հաջորդաբար մշակված տեսությունը: «Քիմիայ հիմունքների» բաժնի ծանոթագրություններում, որը նվիրված է այս թեմային, նա գրում է՝ «...այն անձանց համար, ովքեր ցանկանում են ուսումնասիրել քիմիա առարկան ավելի մանրամասն, շատ ուսանելիի է սրան վերաբերող տվյալների մեջ խորանալը, որոնք կարելի է գտնել „Zeitschrift für physikalische Chemie“-ում սկսած 1888 թվականից»:
1880-ականների վերջինէլեկտրոլիտային դիսոցմ,ան կողմնակիցների ու հակառակորդների միջև ինտենսից երկխոսություն ծավալվեց: Բանավեճը առավել սրվեց Անգլիայում, ընդորում այն կապված էր հենց Դ. Ի. մենդելեևի աշխատանքնռերի հետ: Տեսության կողմնակիցների համար հիմնական փաստարկ հանդիսացան թնդությունը թուլացրած լուծույթների մասին եղած տվյալները, իսկ հակառակորդները հենվեցին, մեծ խտությամբ լուծույթների ուսումնասիրման արդյունքում ի հայտ եկած տվյալներին: Ավելի շատ ուշադրության արժանացան Դ. Մենդելեևի կողմից լավ ուսումնասիրված ծծմբական թթվի լուծույթները: Բազմաթիվ անգլիացի գիտնականներ, հերթով զարգացնում էին Մենդելեևի «բաղադրություն-հատկություններ» դիագրամում եղած կարևոր կետերի առկայության տեսակետը: Այս տռեղեկությունները օգտագործեցին [[Խ. Կրիպտոն
Այն ժամանակ, երբ այս տվյալները վերաբերում են, լուծույթներում, հավասարակշռության ծայրագույն դեպքերին, որտեղ, դիսոցմանը զուգընթաց, ծծմբաթթվի մոլեկուլները ջրում կազմում են բարդ պոլիմերային իոններ: Ծծմբաթթվի խտացված լուծույթներում դիտվում է մոլեկուլների էլեկտրոլիտային դիսոցման և վերադիսոցման պրոցեսների զուգահեռ ընթացք: Էլեկտրոլիտային դիսոցման տեսության ժխտման ճշմարտացիությունը հիմք չի հանդիսանում նույնիսկ H<sub>2</sub>O — H<sub>2</sub>SO<sub>4</sub> համակարգում տարբեր հիդրատների առկայության էլեկտրահաղորդականության շնորհիվ («բաղադրություն-հատկություն» գծի ցատկերով): Պահանջվում են հիմնավոր փաստեր մոլեկուլների վերադիսոցման և իոնների դիսոցման միաժամանակ ընթանալու համար<ref name="let"/>:
== Մենդելեևը՝ տնտեսագետ և [[Ապագայաբանություն|ապագայագետ]] ==
Տող 246 ⟶ 245՝
Դ. Մենդելեևը նաև հայտնի տնտեսագետ էր, ով հիմնեց [[Ռուսաստան|Ռոսիայի]] տնտեսության գլխավոր ճյուղերը: Նրա ամբողջ գործունեությունը, լինեին դրանք վերացական տեսական փնտրտուքներ, թե խիստ տեխնոլոգիական հետազոտություններ, օրինակ, այս թե այն ուղով, միջոցով ունենալով պրակտիկ իրականացում, միշտ կանխատեսված էին տնտեսական հիմքի լավ ըմբռնման և հաշվի առնման վրա:
1867 թվականին Մենդելեևը, առաջին համառուսական ձեռնարկատերերի միավորման [[Առևտրի և արդյունաբերության համագործակցման ռուսական ընկերություն|Առևտրի և արդյունաբերության համագործակցման ռուսական ընկերության]] Կոմիտեյի անդամ էր:
Ռուսական արդսյունաբերության ապագան Դ> Մենդելեևը տեսնում էր [[Համայնք (այլ կիրառումներ)|համայնքային]] և [[
Դ. Մենդելեևը, հարստությունը և [[
Ս. Վիտտեի հետ Դ. մենդելեևը մասնակցել է [[Ռուսաստանի 1891 թվականի մաքսային տարիֆ
Դ. Մենդելեևը հանդես էր գալիս Ռուսաստանի տնտեսության ինքնուրույնության և [[
Իր «Պրոտեկցիոնիզմի արդարացում» (1897) և [[Նիկոլայ II-ին]] ուղղված երեք նամակներում (1897, 1898, 1901՝ «գրված և ուղարկված են Ս. ՎԻտտեի հորդորով, ով ասում էր, որ միայնակ ի զորու չէ համոզել») Դ. Մենդելեևը շարադրում է իր որոշ տնտեսական հայացքներ:
Նա նշում է արտասահմանյան ներդրողների անարգելք ներգրավման նպատակահարմարությունը ազգային տնտեսության մեջ: Գիտնականը գնահատում է կապիտալը որպես «ժամանակավոր ձև», որում «մեր տնտեսության որոշ ճյուղեր կարտայտվեին» այն աստիճանի, որը, ըստ ժամանակակիցների, կգիտակցի առաջընթացի կրողի գործառույթը՝ «Որտեղից որ եկած չլինի, ամենուր կառաջացնի նոր կապիտալներ, այնպես կշրջանցի սահմանափակված Երկիր մոլորակը, կմոտեցնի ժողովուրդներին այն ժամանակ, հավանաբար, ծախսելով իր ժամանակակից նշանակությունը»: Դ. մենդելեևի կարծիքով օտարերկրյա ներդրողներին անհրաժեշտ է օգտագործել ռուսական ներդրողների կուտակումների չափով, որպես ազգային նպատակներին հասնելու ժամանակավոր միջոցի:
Տող 257 ⟶ 256՝
Ֆինանսների նախարարի Ս. Վիտտեի և Արդյունաբերության և առևտրի դեպարտամենտի տնօրեն Վլադիմիր Կովալևսկու հանձնարարականով այդ արշավի ղեկավարությունը ստանձնեց Դ, Մենդելեևը, ով «Երկաթուղային գործի ուսումնասիրման միջնորդության» խնդրանքով դիմեց Ուրալի մասնավոր գործարանների սեփականատերերին<ref name="let"/><ref>''Будрейко Е. Н.'' [http://www.portal-slovo.ru/impressionism/40488.php Менделеев и промышленность]</ref>:
[[Պատկեր:Mendeleev on Kushvinsk Metal Works in Ural Expedition 1899.jpg|300px|left|thumb|Դ. Մենդելեևը և Պ. Զամյատչեսկին Կուշվինսկու մետալուրգիական գործարանում: 1899]]
Չնայած վատառողջությանը, գիտնականը չհրաժարվեց արշավից: Արշավին մասնակցում էին՝ Պատարբուրգի համալսարանի հանքարդյունաբերական ամբիոնի դեկան պրոֆեսոր [[Պյոտր Զեմյատչենսկի
Պերմից Դ. Մենդելեևը հետևում էր այս երթուղով՝ Կիզել-Չուսովայա-Կուշվա-Բլագոդատ լեռ-Ներքին Տագիլ-Վիսոկայա լեռ-Եկատերինբուրգ-Տյումեն, շոգենավով՝ տոբոլսկ: Տոբոլսկից շոգենավով Տյումեն, և հետո՝ [[Եկատերինբուրգ]]-Բալիմբաեվո-Եկատերինբուրգ-Կիշտիմ: Կիշտիմից հետո Դ. մենդելեևի մոտ գլուխ է բարձրացնում նախկին հիվանդութունը, նա հանգրվանում է Զլատոուստում, հույս ւոնենալով հանգստանալ և «կրկին շրջել գործարաններով», սակայն առողջացումը հետաձգվում էր, և նա Ուֆայով և Սամարայով վերադարձավ Բոբլովո: Դ. Մենդելեևը նշեց, որ դեռևս Եկատերինբուրգում արդեն լավ պատկերացում է կազմել Ուրալի երկաթուղային արդյունաբերության մասին:
Ս. Վիտտեին տված զեկույցում Դ. մենդելեևը նշում է մետալուրգիայի դանդաղ զարգացման պատճառները, և դրանց հաղթահարման ձևերը՝ «Ռուսաստանի ազդեցությունը ամբողջ Արևմուտքի և Ասիայի կենտրոնի վրա պետք է իրականանա Ուրալի երկրամասի անմիջական ազդեցությամբ»: Ուրալի արդյունաբերության [[
Ուրալում նրա ընդերքային քարածխի գազաֆիկացման գաղափարը իրականություն դարձավ, արտահայտվելով դեռևս [[Դոմբաս
Ուրալյան երկաթահանքարդյունաբերության ուսումնասիրման մեջ մասնակցությունը Դ. Մենդելեևի գործունեության կարևորագույն փուլերից է որպես տնտեսագետի: Իր «Ռուսաստանի ճանաչման համար» աշխատանքում նա կասի՝ «Իմ կյանքում ինձ հնարավորություն է ընձեռնվել մասնակցել երեք ճակատագրական ծրագրի՝ նավթային, քարածխային և երկաթահանքային»: Ուրալյան արշավից գիտնականը բերեց այն հանքանյութը, որը հետագայում օգտագործվեց նրա «Արդյունաբերության ուսմունք» և «ռուսաստանի ճանաչման համար» աշխատանքներում:<ref name="let"/>
=== Ռուսաստանի ճանաչման համար ===
1906 թվականին Դ. Ի. Մենդելեևը, լինելով ռուսական առաջին հեղափոխության ականատեսը, և ճկուն կերպով արձագանքելով տեղի ունեցածին, տեսնելով մեծ փոփոխությունների նորամուտը, գրում է իր հաջորդ խոշոր «Ռուսաստանի ճանաչման համար» աշխատանքը: Այդ աշխատանքում գլխավոր տեղ են զբաղեցնում ազգաբնակչությանը վերաբերող հարցերը, իր եզրահանգումներում գիտնականը հենվում է բնակչության [[
Գրքում բավականին կարևոր բաղադրիչ է հանդիսանումռուսաստանի երկու կենտրոնների հաշվարկը՝ բնակչության և մակերևույթի: Ռուսաստանի համար պետության տերիտորիալ կենտրոնի ճշգրտումը հանդիսանում է կարևորագույն գեոքաղաքական պարամետր, որը արվել է հենց Դ. Ի. Մենդելեևի կողմից: Գիտնականը նոր պրոեկցիայով քարտեզի հրատարակումը հաղորդակից դարձրեց, որը պետք է ծառայեր երկու կենտրոնների մոտեցմանը, իր մեջ արտահայտելով Ռուսաստանի եվրոպական և ասիական մասերի միասնական արդյունաբերական և մշակույթային զարգացումը:<ref name="let"/>
=== Ժողովրդագրական աճի մասին ===
Գիտնականը ամենայն որոշակիությամբ ցույց է տալիս տվյալ հարցի վերաբերյալ իր վերաբերմունքը իր համոզմունքների կոնտեկստում հիմնականում հետևյալ բառերով՝ «Քաղաքականության գերագույն նպատակը ամենից առաջ արտահայտվում է մարդկային բազմացման պայմանների մշակման վրա»<ref>''Менделеев Д. И.'' К познанию России. — М.: Айрис-пресс. 2002 (Библиотека истории и культуры) ISBN 5-8112-0018-8</ref>:
XX դարեսկզբին, մենդելեևը նշելով, որ [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] բնակչությունը վերջին քառասուն տարում չի կրկնապատվել: Ըստ բնակչության [[
Պատմական օբյեկտիվ պայմանները (առաջին հերթին՝ պատերազմները, հեղափոխություններ և դրանց հետևանքները) գիտնականի հաշվարկների մեջ ուղղումներ մտցին, այնուամենայնիվ, այն ցուցանիշները, որոնց հանգեց ժողովուրդների ու ռեգիոնների համեմատ, այս կամ այն պատճառով առնչվելով վերը նշված պատճառներին, հաստատում են նրա կանխատեսումների ճշմարտացիությունը<ref>Stephan Slevert, Sergei Sacharow, Reiner Klingholz. Die schrumpfende Weltmacht. Die demografische Zukunft Russlands und der anderen post-sowjetschen Staaten. — Berlin-Institute für Bevöllkerung und Entwicklung. Berlin. 2011 (April 2011) ISBN 978-3-9812473-6-7</ref>:
Տող 289 ⟶ 288՝
# Պինդ մարմնի քիմիա, Պինդ վառելիքի և ապակու տեխնոլոգիա:
# Կենսաբանություն, բժշկական քիմիա, ագրոքիմիա, գյուղատնտեսություն:
[[Պատկեր:JC from Mendeleev's cabinet.jpg|250px|thumb|Կրկնօրինակ Դ. Ի. Մենդելեևի աշխատասենյակից: Ֆրանսիայի [[Ռացիոնալիստ
Յուրաքանչյուր բաժնի համապատասխանում է ոչ թե մեկ թեմա, այլ ազգացական թեմաների ամբողջ շղթա՝ «գիտական գործունեության հոսք», որը ունի որոշակի ուղղվածություն, շղթայի մասերը իրարից մասնատված չեն, այլ միացված են բազմաթիվ կապերով:<ref name="let"/>
Թեմատիկ վերնագրերը ներկայացված են շրջանների տեսքով (31): Շրջանի ներսի թիվը համապատասխանում է թեմայի վերաբերյալ աշխատանքների թվին: Կենտրոնականը իրենից ներկայացնում է Դ. Մենդելեևի նախկին աշխատանքների խումբը, որտեղից սկիզբ են առնում տարբեր բնագավառներում հետազոտությունները: Շրջանները միացնող գծերը, ցույց են տալիս թեմաների միջև կապերը:<ref name="let"/>
Տող 297 ⟶ 296՝
== Դ. Ի. Մենդելեևը և աշխարհը ==
[[Պատկեր:Mendeleev BAAS Manchester 1887 300.jpg|300px|left|thumb|Գիտության զարգացման աջակցության Բրիտանական ասոցիացիայի 57-րդ համագումարի մասնակիցները: [[Մանչեստր]]: 1887: Փախից աջ կանգնած են՝ [[Ջեյմս Ջոուլ
Դ. Մենդելեևի գիտական հետաքրքրություններն ու կոնտակտները շատ լայն էին, նա բազմակի անգամ գործուղումների էր գնում, կատարում էր բազմաթիվ մասնավոր այցելություններ և ճանապարհորդություններ:
Նա բարձրանում էր երբեմն ամպերից վեր և իջնում հանքահորերը, այցելում հարյուրավոր գործարաններ ու ֆաբրիկաներ, համալսարաններ, ինստիտուտներ և գիտական համայնքներ, հանդիպում, համագործակցում և ուղղակի զրուցում, կիսվում իր մտքերով հարյուրավոր գիտնականների, նկարիչների, գյուղացիների, ձեռնարկատերերի, բանվորների և վարպետների, գրականագետների, պետական գործիչների ր քաղաքագետների հետ: Կատարում բազմաթիվ լուսանկարներ, փեռք բերում անթիվ գրքեր և հրատարակումներ: Նրա համարյա ամբողջովին պահպանված գրադարանը ներառում է 20 հազար հրատարակություններ, իսկ մասնավորապես պահպանված կիրառական նյութերի ահռելի արխիվը և հավաքածուն պարունակում է տարաբնույթ տպագրական միավորների քանակություն, աշխատանքային տետրեր, օրագրեր, նոթատետրեր, փեռագրեր և ռուսական ու արտասահմանյան գիտնականների, թղթակիցների և հասարակական գործիչների հետ ունեցած ամբողջ գրագրությունը<ref name="let"/><ref name="let2"/><ref name="let3"/>:
Տող 375 ⟶ 374՝
* [[Դերբենտ]],
* [[Սուխում]],
* [[
* [[Մցխեթա]],
* [[Շեմախա (Չելյաբինսկի շրջան)|Շեմախա]],
* [[Ափշերոնի թեակղզի|Սուրախանի]],
* [[Փոթի]],
* [[
* [[Բաքու]],
* [[
* [[Գյանջա|Ելիզավետապոլ]],
* [[Կիզել]],
Տող 415 ⟶ 414՝
Այդ երկրների քաղաքները, որոնք այս կամ այն չափով կապված են Դ. Մենդելեևի կյանքի ու գործունեության հետ՝
* '''Ավստո-Հունգարիա''' (1864, 1873, 1898, 1900, 1902, 1905) — [[Զալցբուրգ]], [[Լինց]], [[Վենա]], [[Ինսբրուկ]], [[
* '''Բոգեմիա''' (Չեխիա, Ցիսլետանիի մաս — ավստո-Հունգարիա) (1864, 1900) — [[Պրագա]],
* '''մեծ Բրիտանիա''' (1862, 1884, 1887, 1889, 1890, 1894, 1895, 1896, 1898, 1905) — [[Էդինբուրգ]], [[մանչեստր]], [[Օքսֆորդ]], [[Քեմբրիջ]], [[Լոնդոն]], [[Վուլվիչ]], [[Քվինսբորո|Քուինբորո]], [[դուվր]];
* '''Գերմանիա''' (1859—1862, 1864, 1867, 1871, 1872, 1874, 1875, 1879, 1894—1898, 1900—1905) — [[Համբուրգ]], [[Բրեմեն]], [[հանովեր]], [[Բրաունշվեյգ]], [[բերլին]], [[մագդեբուրգ]], [[Քասել]], [[Քյոլն]], [[Լեյպցիգ]], [[Գյորլից]], [[Ախեն]], [[Բոն]], [[մարբուրգ]], [[Էրֆրուտ]], [[Դրեզդեն]], [[Քոբլենց]], [[
* '''Հոլանդիա''' (1862, 1875, 1887) և '''բելգիա''' (1862, 1897) — [[Ամստերդամ]], [[լեյդեն]], [[Դելֆտ]], [[Ռոտերդամ]], [[Ֆլինսենգեն]], [[Օստենդե]], [[Բրյուսել]],
* '''Իսպանիա''' (1881) — [[Մադրիդ]], [[սեվիլիա]], [[Տոլեդո]];
* '''Իտալիա''' (1860, 1864, 1879, 1881, 1904) — [[աոստա]], [[Քիավեննա]], [[
* '''Լեհաստան''' (Ռուսական կայսրություն) (1900, 1902) — [[Վարշավա]], [[Բրեսլավլ]], [[Կրակով]], [[Վելիչկա]],
[[պատկեր:Mendeleev on Niagara 1876.jpg|300px|left|thumb|Դ. Ի. Մենդելեևը և [[Վալերի Գեմիլան
* '''Հյուսիս-Ամերիկյան Միացյալ Նահանգներ''' — [[Նիագարա]], [[Բուֆալո]], [[պարկեր]], [[Նյու Յորք]], [[Կարն-Սիթի]], [[Միլերսթոուն]], [[Ֆրիպորտ]], [[Հարիսբուրգ]], [[Պիսբուրգ]], [[Ֆիլադելֆիա]], [[Վաշինգտոն (Կոլումբիա)|Վաշինգտոն]],
* '''Ֆինլանդիա''' (Ռուսական կայսրություն) (1857) — [[Իկատի-Գովի]];
* '''Ֆրանսիա''' (1859, 1860, 1862, 1867, 1874—1876, 1878, 1879, 1881, 1887, 1890, 1894—1897, 1899—1906) — [[Բիարիցց]], [[Մոնպլյե]], [[Նիմ]], [[տարասկոն]], [[Արլ]], [[Մարսել]], [[Կանն]], [[Էքս-ան-Պրովանս|Էքս]], [[Լիոն]], [[Գավր]], [[Փարիզ]], [[Մեց]], [[դիժոն]], [[Ստրասբուրգ]], [[
* '''խորվաթիա''' (ավստր-հունգարիայում Տրանսելտանիայի մաս) (1900) — [[Աբբացիա]],
* '''Շվեցարիա''' (1859, 1860, 1862, 1864, 1871, 1872, 1897, 1898) — [[Բազել]], [[Արգաու]], [[
* '''Շվեդիա''' (1877) — [[Ուպսալա]]<ref name="let"/><ref name="let2"/><ref name="let3"/><ref>В секции использованы материалы схемы, созданной сотрудниками Музея-архива Д. И. Менделеева (СПбГУ) Н. Т. Страдовой и А. М. Шульцем.</ref>.
Տող 435 ⟶ 434՝
=== Մրցանակներ, ակադեմիաներ և ընկերություններ ===
Դ․ Ի․ Մենդելեևի գիտական ինքնակենսագիրը հսկայական է։ Մրցանակների և կոչումների ցանկը ընդգրկում է համարյա հարյուր անվանում։ Պրակտիկորեն բոլոր ռուսական և հայտնի արտասահմանյան հարգված ակադեմիաների, համալսարանների և գիտական ընկերությունների կողմից, նա ճանաչվել է պատվավոր անդամ։ Այնուամենայնիվ, իր աշխատանքները, մասնավոր և պաշտոնական դիմումները ստորագրել է առանց դրանք նշելուէ «Դ․Մենդելեև» կամ «պրոֆեսոր Մենդելեև», ծայրահեղ դեպքում նշելով իր պատվավոր կոչումներից որևէ մեկը։
Տարբեր ժամանակներում
{{սյուն|2}}
* [[Սուրբ Վլադիմիրի շքանշան]] I աստիճանի
Տող 448 ⟶ 447՝
Դմիտրի Մենդելեև՝
* [[Թուրինի Գիտությունների ակադեմիայի]] դոկտոր(1893),
* [[Քեմբրիջի համալսարան
* [[Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարան|Սանկտ պետերբուրգի համալսարանի]] քիմիայի դոկտոր (1865),
* [[Էդինբուրգի համալսարան
* [[Պրիստոնի համալսարան
* [[Գլազգոյի համալսարան
* [[Օքսֆորդի համալսարան
* [[Գյոթինգենի համալսարան
* [[Լոնդոնի թագավորական ընկերություն|Լոնդոնի թագավորական ընկերության բնագիտական գիտությունների աջակցության]] անդամ (1892),
* [[Էդինբուրգ|Էդինբուրգի թագավորական ընկերության]] անդամ (1888),
* [[Դուբլինի թագավորական ընկերություն|Դուբլինի թագավորական ընկերության]] անդամ (1886);
* [[Հռոմի գիտությւնների ակադեմիա
* [[Շվեդիայի թագավորական գիտությունների ակադեմիա
* [[Ամերիկայի գիտությունների և արվեստի ակադեմիա
* [[ԱՄՆ|ԱՄՆ-ի գիտությունների ազգային ակադեմիայի]] օտարերկրյա անդամ (Բոսթոն, 1903),
{{սյուն}}
* [[Դանիայի գիտությունների ակադեմիա
* [[Իռլանդիա
* [[Հարավսլավիա
* [[Չեխիայի գիտությունների ակադեմիա
* [[Կրակովի գիտությունների * [[
* [[Կայսերական գեղարվեսըի ակադեմիա
* [[Մեծ Բրիտանիայի թագավորական ինստիտուտ
▲* [[Կայսերական գեղարվեսըի ակադեմիա|Կայսերական գեղարվեսըի ակադեմիայի]] անդամ (Սանկտ Պետերբուրգ, 1893);
* [[Սանկտ Պետերբուրգի գիտությունների ակադեմիա]]յի թղթակից անդամ (1876),
▲* [[Մեծ Բրիտանիայի թագավորական ինստիտուտ|Մեծ Բրիտանիայի թագավորական ինստիտուտի]] պատվավոր անդամ (1891);
* [[
* [[
* [[
* [[Բոլոնի գիտությունների ակադեմիա|Բոլոնյան գիտությունների ակադեմիայի]] անդամ (1901),
* [[Սերբիայի գիտությունների ակադեմիա
* [[Մ. Վ. Լոմոնոսովի անվան Մոսկվայի Պետական Համալսարան|Մ․Լոմոնոսովի անվան Մոսկվայի Պետական Համալսարանի]] պատվավոր անդամ (1880),
* [[Տարաս Շևչենկոյի անվան Կիևի ազգային ակադեմիա
* [[Կազանի Պետական Համալսարան
* [[Խարկովի ազգային համալսարան
* [[Օդեսայի ազգային համալսարան
* [[Տարտուի համալսարան
* [[Սանկտ-Պետերբուրգի համալսարան|Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի]] պատվավոր անդամ (1903),
* [[Տոմսկի պետական համալսարան
* [[Նոր Ալեքսանդրիայի գյուղատնտեսության և անտառաբուծության ինստիտուտ
* [[Սանկտ Պետերբւրգի տեխնոլոգիական ինստիտուտ
* [[Սանկտ Պետերբուրգի պոլիտեխնիկական ինստիտուտ
* [[Կիրովի անվան ռազմա-բժշկական ակադեմիա
* [[Պետրովսու գյուղատնտեսական ակադեմիա
* [[Մոսկվայի Բաումանի անվան տեխնիկական համալսարան
Դ․ Ի․ Մենդելեևին իրենց պատվավոր անդամ են ընտրել նաև՝
Տող 516 ⟶ 515՝
: և այլ հայրենական ու արտասահմանյան գիտական հաստատություններ։
Գիտնականը արժանացել է՝
* Լոնդոնի թագավորական ընկերության [[Դևայի շքանշան
* Չափագիտական աէրոստատիկայի ակադեմիայի շքանշանի (Փարիզ, 1884),
* Անգլիական քիմիական ընկերության [[Ֆարադեևյան շքանշան
* Լոնդոնի թագավորական ընկերության [[Կոլլի շքանշան
: և այլ մրցանակների<ref name="let"/><ref name="let1"/>.
=== Մենդելեևյան համագումարներ ===
[[Մենդելեևյան համագումար
Այս արարողության 100 ամյակին նվիրված, 2007 թվականին Մոսկվայում կայացած, XVIII համագումարը համարվում է «ռեկորդային», քանի որ ուներ 3850 մասնակից Ռուսաստանից, ԱՊՀ երկրներից և հեռավոր արտասահմանի տասնյոթ պետություններից: Արարողության ամբողջ պատմության ընթացքում եղել է առավելագույնը 2173 զեկուցում: Նիստերի ժամանակ ելույթ են ունեցել 440 մասնակից: Ավելի քան 13 500 հոգի եղել են զեկույցների հեղինակներ ու համահեղինակներ:<ref>[http://www.ras.ru/digest/showdnews.aspx?id=3d557afb-3680-4909-b0e7-115fb02ba48f&_Language=ru О XVIII Менделеевском съезд на официальном сайте Российской академии наук]</ref>
=== Մենդելեևյան ընթերցումներ ===
1940 թվականին [[Դ. Մենդելեև|Դ. Ի. Մենդելեևի]] անվան Համամիութենական քիմիական ընկերության ղեկավարության կողմից սահմանվեցին հայտնի հայրենական քիմիկոսների և հարակից գիտությունների ([[
1934 թվականին ԽՍՀՄ ԳԱ-ն մրցանակ սահմանեց, իսկ 1962 թվականին՝ քիմիայի և քիմիական [[
=== Նոբելեևյան էպոպեա ===
[[Պատկեր:Mendeleyev gold Barry Kent.JPG|170px|thumb|right|ԽՍՀՄ ԳԱ-ի Դ. Ի. Մենդելեևի անվան ոսկե շքանշանը]]
Թեկնածուների առաջադրման և քննարկման հրապարակայնությունը տևում է մոտ հիսուն տարի, այսպես՝ այն ինչ տեղի է ունեցել Նոբելեևյան կոմիտեում XX դաի առաջին տասնամյակում, հայտնի է դարձել 1960-ական թվականներին:
Օտարերկրյա գիտնականները Դ. Ի. Մենդելեևի թեկնածուությունը 1905, 1906 և 1907 թվականներին, առաջադրեցին [[Նոբելյան մրցանակ
1907 թվականին առաջարկվեց մրցանակը կիսել իտալացի [[Ստանիսլաբո Կաննիցցարո
Այստեղ իր որոշիչ դերը ունեցավ նաև Դ. Մենդելեևի և Նոբել եղբայների միջև տեղի ունեցախ ընդհարումը (Մենդելեևը Նոբելի համարում էր «չար կամքի» տեր մարդ<ref>https://unotices.com/book.php?id=125141&page=63</ref>), ով օգտվելով նավթարդյունաբերության ճգնաժաից օգտվելով և ձգտելով մենիշխանության Բաքվի նավթագազային շրջանում, այդ նպատակով շահարկում էին այնտեղի պաշարների սպառման լուրերով: Դ. Ի. Մենդելեևը այն ժամանակ իրականացնելով տարբեր շրջանների նավթի բաղադրության վերլուծությունը, մշակեց նրա թորման նոր մեթոդ, որը նպաստում էր, ամենայն հավանականությամբ իր գլխավոր հակախոհի դժգոհությանը, ով իր ծրագրերի իրականացման համար իրագործում էր այլ հնարքներ: Ի միջի այլոց, հենց Դ. Մենդելեևը առաջարկեց նավթատար խողովակների կառուցումը, ինչը 1860-ականներին Նոբել եղբայները հաջողությամբ ի կատար ածեցին, սակայն միևնույն ժամանակ բացասաբար արձագանքեցին այս կերպով Կենտրոնական Ռուսաստան Մենդելեևի առաջարկած ծրագրին, լավ գիտակցելով դրանում պետության շահը և իրենց մենիշխանության վնասը: Դ. Մենդելեևը նավթի (հատկությունների, բաղադրության, թորման և այլ հարցերի) վերաբերյալ մոտ 150 աշխատանք ունի<ref name="let"/><ref name="let"/><ref name="let2"/><ref name="let3"/><ref>''Менделеев Д. И.'' Где строить нефтяные заводы? Приложение к Журналу Русского физико-химического общества. СПб.: Типография В. Демакова, 1881</ref>.:
Տող 542 ⟶ 541՝
* «ճամպրուկների արտադրությունը»:
=== «Երազում տեսած» տարրերի պարբերական համակարգի մասին ===
Տարրերի պարբերական համակարգի մասին իր պատկերացումները Դ․ Ի․Մենդելեևը երկար ժամանակ չէր կարղանում ներակայացնել պարզ համադրության տեսքով։ Եռօրյա լարված աշխատանքից հետո նա մի օր պառկում է հանգստանալու և ննջում է։ Հետո նա պատմում է՝ «Երազում հստակ տեսնում եմ աղյուսակը, որտեղ տարրերը դասավորված են ինչպես հարկն է։ Արթնանում եմ, և հենց նույն պահին նոթագրում թղթի ծայրին ու նորից քուն մտնում։ Միայն մի տեղում, հետագայում, հարկ եղավ ճշգրտումներ անել»։ Ալեքսանդր Ալեքսանդրովիչ Ինոստրանցևը, այս ֆենոմենի մեջ տեսել էր «մարդկային ուղեղի և մտքի լարված աշխատանքի հոգեբանական ազդեցության օրինակներից մեկը»<ref>Метрологи улыбаются. Л., 1969</ref><ref>День открытия. 100 лет назад. // Химия и жизнь. 1969, № 3. С. 24, 25</ref><ref>''Иностранцев А. А.'' Воспоминания (Автобиография). СПб.: Центр «Петербургское востоковедение», 1998. С. 144 ISBN 5-85803-109-9</ref> Այս պատմվածքը ծնել է բազմաթիվ գիտական մտքեր և առասպելներ։ Միևնույն ժամանակ, ինքը գիտնականը, «Պետերբուրգյան թերթի» թղթակցի այն հարցին, թե ինչպես է ծնվել պարբերական աղյուսակի գաղափարը, պատասխանել է՝ «…Մի տողի համար հինգ կոպեկանոցով չէ։ Ոչ այնպես, ինչպես դուք։ Ես նրա վրա, հնարավոր է, քսան տարի եմ մտորել, իսկ դուք ենթադրում եք, որ՝ նստած էի, ու մեկ էլ հինգ կոպեկանոց ամեն տողի համար, ու պատրաստ է…!»<ref>День открытия. 100 лет назад. // Химия и жизнь. 1969, № 3. С. 24</ref>
=== «Քիմիկներ» ===
Տող 549 ⟶ 548՝
=== Մենդելեևի ճամպրուկներ ===
Գոյություն ունեն զանազան տեսակի ավանդազրույցներ, առասպելներ և անեկդոտներ, որոնք պատմում են Դ. Ի. Մենդելեևի կողից «ճամպրուկների արտադրության» մասին: Իրականում, նա, [[Սիմֆերոպոլ|Սիմֆերապոլում]] անգործ եղած ժամանակ,որոշակի փորձ էր ձեռք էր բերել կարտոնե և հյուսվածքային աշխատանքների մեջ, երբ [[Ղրիմի պատերազմ
Գոյություն ունի մի «հավաստի» անեկդոտ, ըստ որի էլ ծնունդ են առել այս թեմային առնչվող մնացածները: Իր աշխատանքների համար գիտնականը բոլոր նյութերը գնում էր Գոստինի դվորից: Մի անգամ, երբ գիտնականը այդ նպատակով մտնում է տնտեսական կրպակ, լսում է իր թիկունքում կատարվող հետևյալ երկխոսությունը՝ «Ո՞վ է այս պաշտոնական պարոնը»-«Միթե չգիտե՞ք, Նա հայտնի ճամպրուկագործ վարպետ Մենդելեևն է»,-հարգալից ձայնով պատասխանում է կրպակի վաճառողը:<ref>''Степин Б. Д., Алибекова Л. Ю.'' Книга по химии для домашнего чтения. 2-е издание. М.: Химия, 1995</ref>
=== Օղու հայտնագործման առասպել ===
[[Պատկեր:RR5110-0093R.png|thumb|справа|200px|Ռուսաստանի բակի հուշադրամը, նվիրված Դ. Ի. Մենդելեևի ծննդյան 175-ամյակին: 2 ռուբլի, արծաթ, 2009 թվական]]
1865 թվականի
«Ռուսական ստանդարտի» էտիկետում գրված է, որ տվյալ օղին համապատասխանում է «ռուսական ստանդարտի բարձր որակին, որը սահմանել է Դ. Մենդելեևի ղեկավարած ցարական կառավարության հանձնաժողովը 1894 թվականին»: Մենդելեևի անվան հետ կապում են 40° թնդության օղու հավաքածուն: Սանկտ Պետերբուրգի օղու թանգարանի ինֆորմացիային համաձայն, Մենդելեևը իդեալական էր համարում օղու համար 38° թնդությունը, բայց այդ թիվը կլորացվում էր մինչ 40-ի, որպեսզի հեշտացվեն [[Ալկոհոլ|ալկոհոլային խմիչքների]] հարկերի հաշվարկը:
Սակայն Մենդելեևի աշխատանքներում այս հավաքածուի մասին պարզաբանումներ չկան: Սպիրտի և ջրի լուծույթի հատկություններին նվիրված Մենդելեևի ատենախոսությունը, ոչ մի կերպ չի առանձնացնում 40° կամ 38°-ը: Ավելին, ատենախոսությունը նվիրված է սպիրտի ավելի բարձր՝ մինչ 70°-ի խտությանը: «Ցարական կառավարական հանձնախումբը» ոչ մի կերպ չէր կարողանում հաստատել օղու տվյալ ստանդարտը, հենց միայն այն պատճառով, որ այս կազմակերպությունը՝ արտադրության կարգավորման ուղիների որոնման հանձնախումբը և իրենց մեջ ալկոհոլ պարունակող խմիչքների առուծախի շրջանառությունը, կազմավորվել է [[Սերգեյ Վիտտե|Սերգեյ Յուրևիչ Վիտտեի]] առաջարկով միայն 1895 թվականին: Ընդ որում Դ. Մենդելեևը ելույթ է ունեցել հանձնաժողովի նիստերին տարվա վերջում միայն [[
«Ռուսական ստանդարտի» պատրաստողները 1894 տարին ստացել են պատմաբան [[Ուիլյամ
Դ, Մենդելեևի թանգարանի տնօրեն, քիմիական գիտությունների դոկտոր Իգոր Դմիտրևը 40 աստիճանի օղու վերաբերյալ ասել է հետևյալը՝
{{քաղվածք|Այն հայտնագործել է ռուսական կառավարությունը, այն ժամանակ, երբ Մենդելեևը ինը տարեկան էր: Այդ ժամանակներում ակցիզ էին վերցնում աստիճանից, իսկ այն պետք էր չափել, սակայն չափումների սանդղակը ճշգրիտ չէր: Բացի դրանից, արտադրությինից մինչ սպառողը, օղին գցում էր իր թնդությունը: Դրա համար կառավարությունը օրենք արձակեց, ըստ որի օղին սպառողին կհասներ 40 աստիճանի, մինիմումը՝ 38 աստիճան թնություն ունենալով: Հակառակ դեպքում պրոցեսի մասնակիցները կկանգնեյին պատասխանատվության առջև<ref>Национальная легенда — Вильяму Васильевичу Похлёбкину, джентльмену науки. И. С. Дмитриев, лжеучёный // Санкт-Петербургский университет. — № 4 (3471). — 13 февраля 1998.</ref><ref>[http://www.phys.spbu.ru/content/File/pressa/lookpressa/2010_february/01.02.2010.doc Русская водка отмечает сегодня день рождения — Санкт-Петербургский государственный университет 01/02/2010] (Источник: yuga.ru, Дата: 31/01/2010)</ref><ref>''Дмитриев И. С.'' [http://www.ras.ru/FStorage/Download.aspx?id=8a205fb4-e116-4803-b3cb-4360728ca367 Герой мифов и легенд] // Природа. — № 1 (1121). — январь 2009.</ref>:|}}
Տող 593 ⟶ 592՝
=== Հուշարձաններ ===
[[Պատկեր:Periodic table monument.jpg|thumb|180px|Տեխնոլոգիայի համալսարանի ֆակուլտետներից մեկի դիմապատի ռելիեֆը [[Բրատիսլավա]]]]
; [[Կլին]] (քաղաք)|Կլին
* [[Բոբլովո (թանգարան-դաստակերտ)|Դ․ Մենդելեևի տուն-թանգարան]] [[Մոսկվայի մարզ, [[Կլինսկու շրջան]], գ. [[Բոբլով]]
; Սանկտ Պետերբուրգ
* Տեխնոլոգիական ինստիտուտի բակում՝ [[Մոսկովյան պրոսպեկտ (Սանկտ-Պետերբուրգ)|Մոսկվայի պրոսպեկտ]], 26/49։ Քանդակագործ [[Մանիզեր Մատվեյ Հենրիխովիչ]]։ Հուշարձանը բացվել է 1928 թվականի նոյեմբերի 28-ին<ref>[http://www.etovidel.net/sights/city/saint-petersburg/id/pamiatnik_d.i._mendeleevu Памятник Д. И. Менделееву — Неформальные достопримечательности]</ref>.
* [[Միավորների միջազգային համակարգի]] շենքի մոտ (այժմ [[Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան չափագիտության Համառուսական գիտահետազոտական ինստիտուտ
* [[Փորձարարական բժշկության ինստիտուտ
; Մոսկվա
* [[Դմիտրի Մենդելեևի հուշարձան (Մոսկվա)|Հուշարձանը]] գտնվում է [[Մոսկվայի պետական համալսարան|ՄՊՀ-ի Քիմիական ֆակուլտետի]] դիմաց։
Տող 608 ⟶ 607՝
* [[Վերին Արեմզյանի]] գյուղում Դ․ Մենդելեևի հուշարձանը։
; [[Կիև]]
* [[Հաղթանակի պրոսպեկտ (Կիև)|Հաղթանակի պրոսպեկտ]], 37 ([[Կիևի պոլիտեխնիկական ինստիտուտ
; [[Ռուբեժնոե (քաղաք, Ուկրաինա)|Ռուբեժնոյե]] (Ուկրաինա, Լուգանսկի մարզ)
* Մենդելեև փողոցում Դ․ ի․Մենդելեևի հուշարձանը։
; [[Բաքու]]
* [[Ադրբեջանի ազգային գրադարան
|автор = Микеладзе Г.
|заглавие = Асмер Нариманбекова. Свой путь наследницы – Очерк
Տող 629 ⟶ 628՝
=== Թանգարաններ ===
* [http://www.spbu.ru/Structure/Culture/Museums/Mendeleev/ Դ․ Ի․ Մենդելեևի թանգարան-արխիվ] [[Սանկտ Պետերբուրգի պետական համալսարան
* [[Դ․Ի․ Մենդելեևի «Բոբլով» թանգարան-դաստակերտը]]
* [http://museum.vniim.ru/Ռոսիայի Գոսստանդարտի Դ․ Ի․ Մենդելեևի Չափագիտության թանգարանը]
Տող 642 ⟶ 641՝
* [[Մենդելեևի սառցադաշտը]] ([[Կիրգիզիա]]), Մենդելեևեց պիկի հյուսիսային շրջանում<ref>proza.ru/2009/11/21/19 Менделеев во Вселенной. Валентин Стариков</ref>
* [[Մենդելեև (լուսնային խառնարան)|Մենդելեև]] խառնարանը [[Լուսին|Լուսնի]] վրա։
* [[Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոս
* [[Մենդելեևի հրաբուխը]] ([[Կունաշիր]] կղզում)
* [[(2769) Մենդելեև]] [[
* [[Ռուսաստանի Պետության Աշխարհագրական կենտրոնը]] 1983 թվականին։
=== Գիտական, ուսումնական, արտադրական կազմակերպություններ ===
Տող 659 ⟶ 658՝
* Դ․ Ի․ Մենդելեևի անվան նավթամշակման գործարան [[Կոնստանտինովսկ|Կոնստանտիովսկ]] ավանում, [[Յարոսլավլի մարզ]]։
=== Նավեր և ինքնաթիռներ ===
* [[Գիտահետազոտական նավ]] «[[Դմիտրի Մենդելեև (նավ)|Դմիտրի Մենդելեև]]», որը 1969-ից մինչ 1993 թվականը կատարել է 51 երթ՝ [[Համաշխարհային օվկիանոս
* [[Աէրոֆլոտ]] ավիաընկերության [[Airbus A321]] (VQ-BCP) «Դ․Մենդելեև» ինքնաթիռը։
=== Գրականություն ===
Տող 667 ⟶ 666՝
=== Դրամագիտություն, ֆիլատելիզմ, ստորագրություն, բոնիստիկա ===
* 1984 թվականին, Դ․ Մենդելեևի 150-ամյակի համար, [[ԽՍՀՄ կազմավորում|ԽՍՀՄ]]-ում թողարկվել է հոբելյանական դրամ։
* Մենդելեևվը պատկերված է 1991 թվականին թողարկված [[ուրալյան ֆրանկ
* [[Դմիտրի Մենդելեևը ֆիլատելիայում]]՝
<gallery mode="packed">
Տող 678 ⟶ 677՝
First_Day_Cover_Mendeleev's periodic table.jpg|
</gallery>
Դ․ Ի․ Մենդելեևը պատկերված է նաև [[Բուլղարիա
== Ծանոթագրություններ ==
|