«Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ Ռոբոտ․ Տեքստի ավտոմատ փոխարինում (-https://books.google.com/ +https://books.google.am/)
Տող 4.
Աթաթուրքը հայտնի է դարձել այն ժամանակ, երբ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ընթացքում Գալիպոլիի ճակատամարտ<nowiki/>ում ապահովել է [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] հաղթանակը<ref name=zurcher142>Zürcher, ''Turkey : a modern history'', 142</ref>։ Առաջին համաշխարհային պատերազմում կայսրության պարտությունից և դրան հետևած կազմալուծումից հետո նա ղեկավարել է [[Քեմալական շարժում|թուրքական ազգային շարժումը]], որը պայքարում էր ընդդեմ [[Անտանտ|Դաշնակից պետությունների]], որոնք ցանկանում էին իրար մեջ բաժանել Թուրքիայի հիմնական տարածքները։ Ստեղծելով տարածքային կառավարություն Թուրքիայի ներկայիս մայրաքաղաք [[Անկարա]]յում՝ նա կարողացել է հաղթել Դաշնակիցների ուղարկած ուժերին. այն հետագայում հայտնի է դառնում թուրքական ազատագրական պատերազմ անունով։ Նա, այնուհետև, վերացրեց արդեն իսկ քայքայված Օսմանյան կայսրությունը և դրա փոխարեն հայտարարեց Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրման մասին։ Որպես նորաստեղծ Թուրքիայի Հանրապետության նախագահ՝ Աթաթուրքը իրականացրեց քաղաքական, տնտեսական և մշակութային բարեփոխումներ, որի վերջնական նպատակն էր ստեղծել ժամանակակից, առաջադեմ և աշխարհիկ ազգ-պետություն։ Նա տարրական կրթությունը դարձրել է անվճար և պարտադիր՝ բացելով հազարավոր նոր դպրոցներ ողջ երկրի տարածքում։ Նա նաև ներկայացրեց լատինատառ [[Թուրքերեն|թուրքական այբուբենը]], որը փոխարինեց [[Թուրքերեն|օսմանյան այբուբենին]]։ Թուրք կանայք ձեռք բերեցին քաղաքական և քաղաքացիական հավասար իրավունքներ Աթաթուրքի նախագահության շրջանում՝ առաջ անցնելով շատ արևմտյան երկրներից<ref>Mastering Modern World History by Norman Lowe, second edition</ref>։ Մասնավորապես № 1580 հոդվածով կանայք 1930 թվականի ապրիլի 3-ին ստացան իրավունք՝ մասնակցելու տեղական ինքնակառավարման մարմինների ընտրություններին, իսկ մի քանի տարի անց՝ 1934 թվականին, ընտրություններին մասնակցելու ամբողջական իրավունք ստացան՝ շատ ավելի շուտ, քան աշխարհի շատ այլ երկրներ<ref name="tempo">''Türkiye'nin 75 yılı'' , Tempo Yayıncılık, İstanbul, 1998, p.48,59,250</ref>։
 
Աթաթուրքի կառավարությունը իրականացրել է թուրքացման քաղաքականություն՝ փորձելով ստեղծել միատարր և միավորված ազգ<ref name="Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey’s Jewish Minority">{{cite journal|last=Toktas|first=Sule|title=Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey’s Jewish Minority|journal=Journal of Historical Sociology|year=2005|volume=18|issue=4|url=https://www.academia.edu/761586/Citizenship_and_minorities_a_historical_overview_of_Turkeys_Jewish_minority|accessdate=7 January 2013}}</ref><ref name="Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915">{{cite book|last=Jongerden|first=edited by Joost|title=Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915|publisher=Brill|location=Leiden|isbn=978-90-04-22518-3|page=300|author2=Verheij, Jelle }}</ref>։ Մուսթաֆա Քեմալի ղեկավարության տարիներին ոչ թուրք փոքրամասնություններին պարտադրվել է հանրային վայրերում խոսել թուրքերեն<ref name="Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities">{{cite book|editor-last=Kieser|editor-first=Hans-Lukas|title=Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities|year=2006|publisher=Tauris|location=London|isbn=9781845111410|url=https://books.google.comam/books?id=VKVSHjjUT2UC|edition=[Online-Ausg.]|accessdate=7 January 2013|page=45}}</ref>, ոչ թուրք փոքրամասնությունների տեղանունները և ազգանունները պետք է փոփոխվեին՝ համապատասխան Ազգանվան մասին օրենքի<ref>{{cite journal|last=Öktem|first=Kerem|title=The Nation's Imprint: Demographic Engineering and the Change of Toponymes in Republican Turkey|journal=European Journal of Turkish Studies|year=2008|issue=7|url=http://ejts.revues.org/index2243.html|accessdate=18 January 2013}}</ref><ref>{{cite web|last=Aslan|first=Senem|title=Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey|url=http://ejts.revues.org/index4142.html|publisher=European Journal of Turkish Studies|accessdate=16 January 2013|quote=the Surname Law was meant to foster a sense of Turkishness within society and prohibited surnames that were related to foreign ethnicities and nations}}</ref>։ 1934 թվականին թուրքական կառավարությունը նրան շնորհել է Աթաթուրք ազգանունը, որը նշանակում է «թուրքերի հայր», ի նշանավորումն նրա ունեցած դերի ժամանակակից Թուրքիայի Հանրապետության կառուցման գործում<ref>{{cite web|url=http://www.isteataturk.com/haber/print.php?haberno=19|title=Mustafa Kemal Atatürk'ün Nüfus Hüviyet Cüzdanı. (24.11.1934)|publisher=www.isteataturk.com|accessdate=26 June 2013}}</ref>։ Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը մահացել է 1938 թվականի նոյեմբերի 10-ին 57 տարեկան հասակում [[Դոլմաբահչե|Դոլմաբահչեի պալատում]]<ref>{{Cite web|url=http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-commemorates-ataturk-on-78th-anniversary-of-his-passing-105951|title=Turkey commemorates Atatürk on 78th anniversary of his passing|website=Hürriyet Daily News|language=en|access-date=2017-11-21}}</ref>. նախագահի պաշտոնում նրան հաջորդել է [[Իսմեթ Ինյոնյու]]ն<ref>{{Cite book|url=https://books.google.tn/books?id=twi8hGdcwoUC&pg=PA133&lpg=PA133&dq=mustafa+kemal+ataturk+succeeded+by+ismail+inonu&source=bl&ots=ndC4_GultL&sig=ASLm21hE-U01edf1wi4rGaVo02k&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=mustafa%20kemal%20ataturk%20succeeded%20by%20ismail%20inonu&f=false|title=Modern Asia Since 1900|last=Jayapalan|first=N.|date=April 1999|publisher=Atlantic Publishers & Dist|isbn=9788171567515|language=en}}</ref> և ի պատիվ նրա կատարվել է պետական հուղարկավորություն։ 1953 թվականին կառուցվել է նրա պատկերազարդ դամբարանը, որը գտնվում է Խաղաղության զբոսայգում՝ ի պատիվ նրա հայտնի խոսքի՝ «Խաղաղություն հայրենիքում, խաղաղություն աշխարհում»։
 
1981 թվականին՝ Աթաթուրքի ծննդյան 100-ամյակի կապակցությամբ, [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|ՄԱԿ]]-ը և [[ՅՈՒՆԵՍԿՕ]]-ն հարգել են նրա հիշատակը՝ հայտարարելով «աշխարհում Աթաթուրքի տարի», և ընդունել են Աթաթուրքի հարյուրամյակի հետ կապված բանաձև՝ նրան բնութագրելով որպես «գաղութատիրության և [[իմպերիալիզմ]]ի դեմ առաջին պայքարի ղեկավար» և որպես «մարդկանց մեջ փոխըմբռնման ունակության և կայուն խաղաղության զարգացմանը նկատելի չափով աջակցած անձ, որը իր ողջ կյանքի ընթացքում աշխատել է զարգացնել ներդաշնակություն և համագործակցություն մարդկության շրջանում առանց խտրականության»<ref>{{Cite web|url=http://www.columbia.edu/~sss31/Turkiye/ata/hayati.html|title=ATATURK: Creator of Modern Turkey|website=www.columbia.edu|access-date=2017-11-22}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.tn/books?id=8_n93Kq5PwMC&pg=PR13&dq=1981+declared+ataturk+year&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=1981%20declared%20ataturk%20year&f=false|title=Atatürk and the Modernization of Turkey|last=Landau|first=Jacob M.|date=1984|publisher=BRILL|isbn=9004070702|language=en}}</ref>։ Ի պատիվ Աթաթուրքի՝ Թուրքիայում և աշխարհի բազմաթիվ երկրներում կան շատ հուշարձաններ, նրա անունով են կոչվել բազմաթիվ տեղանուններ։ [[Հունաստան|Հունաստանի]] նախկին վարչապետ [[Էլեֆթերիոս Վենիզելոս|Էլեֆթերիոս Վենիզելոսը]] առաջադրել է Աթաթուրքի անունը 1934 թվականին [[Խաղաղության Նոբելյան մրցանակ|Խաղաղության Նոբելյան մրցանակի]] համար<ref name=nobel />։
Տող 18.
[[Պատկեր:Ataturk-1905-Zubeyde-Makbule.jpg|thumb|Մուսթաֆա Քեմալը մոր՝ [[Զյուբեյդե հանըմ|Զուբեյդե հանըմի]] (մեջտեղում) և քրոջ՝ [[Մաքբուլե Աթադան|Մաքբուլե Աթադանի]] հետ (ձախից)]]
[[Պատկեր:Ataturk-birth-house.jpg|thumb|Տունը, որտեղ ծնվել է Աթաթուրքը, [[Սալոնիկ]] (ներկայիս [[Հունաստան|Հունաստանի]] [[Թեսաղոնիկե]] քաղաք)]]
Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը ծնվել է (իրական անունը Ալի Ռըզաօղլու Մուսթաֆա) 1881 թվականի սկզբներին Օսմանյան կայսրության [[Սալոնիկ]] քաղաքի (ներկայիս Հունաստանի Թեսաղոնիկե քաղաք)<ref>{{cite book|author1=Méropi Anastassiadou|author2=Méropi Anastassiadou-Dumont|title=Salonique, 1830-1912: une ville ottomane à l'âge des Réformes|url=https://books.google.comam/books?id=qSjAqaQTI7EC&pg=PA71|year=1997|publisher=BRILL|isbn=90-04-10798-3|page=71}}</ref> Ահմեդ Սուբաշը թաղամասում կամ էլ Քոջա Քասըմ փաշա թաղամասի Իսլահանե փողոցում գտնվող տանը (այժմ՝ թանգարան)։ Նրա հայրը՝ [[Ալի Ռըզա էֆենդի]]ն, ոստիկանության սպա էր, զբաղվում էր փայտանյութի վաճառքով, իսկ մայրը՝ [[Զյուբեյդե հանըմ|Զուբեյդե հանըմ]]։ Ըստ [[Էնդրյու Մանգո]]յի՝ նրա ընտանիքը մուսուլման էր, թուրքախոս և միջին խավի ներկայացուցիչ<ref>Andrew Mango ''Atatürk: The Biography of the Founder of Modern Turkey'', Overlook Press, 2002, {{ISBN|978-1-58567-334-6}}, [https://books.google.comam/books?ei=ZhvATKOVHcelcN3GoPkL&ct=result&id=nu68vd_AmuYC&dq=Andrew+Mango&q=Turkish+speaking+family+#search_anchor p. 25], p.27ff. - "Feyzullah's family is said to have come from the country near Vodina (now Edhessa in western Greek Macedonia). The surname Sofuzade, meaning 'son of a pious man', suggests that the ancestors of Zübeyde and Ali Rıza had a similar background. Cemil Bozok, son of Salih Bozok, who was a distant cousin of Atatürk and, later, his ADC, claims to have been related to both Ali Rıza's and Zübeyde's families. This would mean that the families of Atatürk's parents were interrelated. Cemil Bozok also notes that his paternal grandfather, Safer Efendi, was of Albanian origin. This may have a bearing on the vexed question of Atatürk's ethnic origin. Atatürk's parents and relatives all used Turkish as their mother tongue. This suggests that some at least of their ancestors had originally come from Turkey, since local Muslims of Albanian and Slav origin who had no ethnic connection with Turkey spoke Albanian, Serbo-Croat or Bulgarian, at least so long as they remained in their native land.'' ''But in looks Atatürk resembled local Albanians and Slavs.[...] But there is no evidence that either Ali Riza or Zübeyde was descended from such Turkish nomads." page 28; "It is much more likely that Atatürk inherited his looks from his Balkan ancestors.[...] But Albanians and Slavs are likely to have figured among his ancestors."</ref>, այնուամենայնիվ ըստ Ֆալիհ Ռըֆքը Աթայի, Վամըք Դ. Վոլքանի, Նորման Իցքովիչի, Մյուժգան Ջունբուրի, Նուման Քարթալի և Հասան Իզզեթթին Դինամոյի՝ Ալի Ռըզայի նախնիները թուրքեր էին, ծագում էին Փոքր Ասիայի [[Այդընի նահանգ]]ի Սյոկեից<ref name="Çankaya17">Falih Rıfkı Atay, ''Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar'', İstanbul: Betaş, 1984, p. 17. {{tr icon}}</ref><ref>Vamık D. Volkan & Norman Itzkowitz, ''Ölümsüz Atatürk'' (''Immortal Atatürk''), Bağlam Yayınları, 1998, {{ISBN|975-7696-97-8}}, p. 37, dipnote no. 6 (Atay, 1980, s. 17)</ref><ref>Cunbur, Müjgân. ''Türk dünyası edebiyatçıları ansiklopedisi, 2. cilt'' (2004), Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı: "Babası Ali Rıza Efendi (doğ. 1839), annesi Zübeyde Hanımdır, baba dedesi Hafız Ahmet Efendi, 14-15. yy.da Anadolu'dan göç ederek Makedonya'ya yerleşen Kocacık Yörüklerindendir."</ref><ref>Kartal, Numan. ''Atatürk ve Kocacık Türkleri'' (2002), T.C. Kültür Bakanlığı: "Aile Selânik'e Manastır ilinin Debrei Bâlâ sancağına bağlı Kocacık bucağından gelmişti. Ali Rıza Efendi'nin doğum yeri olan Kocacık bucağı halkı da Anadolu'dan gitme ve tamamıyla Türk, Müslüman Oğuzların Türkmen boylarındandırlar."</ref><ref>Dinamo, Hasan İzzettin.''Kutsal isyan: Millî Kurtuluş savaşı'nın gerçek hikâyesi, 2. cilt'' (1986), Tekin Yayınevi.</ref><ref>[http://www.whereismacedonia.org/en/where-to-go-in-macedonia/museums-in-macedonia/327-mustafa-kemal-ataturk-memorial-museum-in-village-kodzadzik-in-municipality-centar-zupa Mustafa Kemal Atatürk - memorial museum in village Kodzadzik in Municipality Centar Zupa].</ref>։ Քեմալի մայրը շատերի համոզմամբ ուներ թուրքական ծագում<ref name="books.google.com.tr">Jackh, Ernest, ''The Rising Crescent'', (Goemaere Press, 2007), [https://books.google.comam/books?id=Pxs-DAIVxqYC&printsec=frontcover&dq=The+Rising+Crescent&hl=tr&ei=bI7GTNu-J4i8vgPS0dzQDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q=Turkish%20mother&f=false p. 31, ''Turkish mother and Albanian father'']</ref><ref name="p. 144">Isaac Frederick Marcosson, ''Turbulent Years'', Ayer Publishing, 1969, [https://books.google.comam/books?id=399LkTqBLdAC&printsec=frontcover&dq=inauthor:%22Isaac+Frederick+Marcosson%22&hl=tr&ei=inXGTMnzJYSuvgPPvLTZDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA#v=onepage&q=Ali%20Riza&f=false p. 144.]</ref>, իսկ ըստ Շևքեթ Սուրեյյա Այդեմիրի՝ [[յուրյուքներ]]ի էթնիկ թուրքական խմբի ժառանգորդ էր<ref>Şevket Süreyya Aydemir, ''Tek Adam: Mustafa Kemal'', Birinci Cilt (1st vol.): 1881-1919, 14th ed., Remzi Kitabevi, 1997, {{ISBN|975-14-0212-3}}, p. 31. {{tr icon}}</ref>։ Այն պատճառով, որ օսմանյան շրջանում Սալոնիկում եղել է բավականաչափ հրեական փոքրամասնություն, Աթաթուրքի իսլամիստ հակառակորդները անընդհատ պնդում էին, որ նա դյոնմեի ժառանգորդ է ([[հրեաներ]], ովքեր օսմանյան շրջանում ընդունել էին [[իսլամ]])<ref>Gershom Scholem, "Doenmeh", ''Encyclopaedia Judaica'', 2nd ed.; Volume 5: Coh-Doz, Macmillan Reference USA, Thomson Gale, 2007, {{ISBN|0-02-865933-3}}, p. 732.</ref>։ Այնուամենայնիվ, նրա նախնիները բնիկ սալոնիկցի չէին, այլ այստեղ էին տեղափոխվել 19-րդ դարի վերջերին Օսմանյան կայսրության այլ նահանգներից։ Ուրիշներն էլ պնդում էին, թե նրա մաշկի բաց գույնը, շեկ մազերը և կապույտ աչքերը կարող էին փաստել սլավոնական ժառանգության մասին<ref>{{cite book|author=Arnold Blumberg|title=Great Leaders, Great Tyrants?: Contemporary Views of World Rulers who Made History|url=https://books.google.comam/books?id=nofUu5tvJ18C&pg=PA7|date=1 January 1995|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-313-28751-0|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=A. Baran Dural|title=His Story: Mustafa Kemal and Turkish Revolution|url=https://books.google.comam/books?id=TqvvQGHl5CUC&pg=PA2|year=2007|publisher=iUniverse|isbn=978-0-595-85604-6|pages=1-2}}</ref><ref>''Whether, like most Macedonians, he had about him a touch of the hybrid —perhaps of the Slav or Albanian—can only be a matter for surmise. ''Atatürk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey, Baron Patrick Balfour Kinross, Quill/Morrow, 1992, {{ISBN|0688112838}}, p. 8.</ref>
 
Ըստ Աֆեթ Ինանի՝ Աթաթուրքի Քեմալ անունը (նշանակում է կատարելություն) տվել է նրա մաթեմատիկայի ուսուցիչը՝ Ուսքյուփլու Մուսթաֆա էֆենդին՝ «հիանալով նրա ունակություններով և հասունությամբ»<ref>[[Afet Inan]], ''Atatürk hakkında hâtıralar ve belgeler'', Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1959, [https://books.google.comam/books?id=EWwaAAAAIAAJ&q=%22Matematik+%C3%B6%C4%9Fretmeni+Mustafa+Efendi%22&dq=%22Matematik+%C3%B6%C4%9Fretmeni+Mustafa+Efendi%22&hl=tr&ei=LC3ATIvwB4a8cM6EnewL&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CDsQ6AEwAw p. 8.]</ref><ref>{{cite web|url=http://www.turkishembassy.org/index.php?option=com_content&task=view&id=300&Itemid=317|title=Mustafa Kemal Atatürk|publisher=Turkish Embassy website|accessdate=7 August 2007|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070927211519/http://www.turkishembassy.org/index.php?option=com_content&task=view&id=300&Itemid=317|archivedate=27 September 2007}}</ref>, իսկ [[Ալի Ֆուատ Ջեբեսոյ]]ի կարծիքով անվանակից լինելու պատճառով է ուսուցիչը տվել այդ անունը<ref>[[Ali Fuat Cebesoy]], ''Sınıf arkadaşım Atatürk: okul ve genç subaylık hâtıraları'', İnkılâp ve Aka Kitabevleri, 1967, [https://books.google.comam/books?id=-D4NAQAAIAAJ&q=%22Kemal+koyal%C4%B1m%22&dq=%22Kemal+koyal%C4%B1m%22&hl=tr&ei=kzHATNPbAYaHcdXrkJMM&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCcQ6AEwAA p. 6.] ''Benim adım Mustafa. Senin adın da Musfata. Arada bir fark olmalı, ne dersin, senin adının sonuna bir de Kemal koyalım.''</ref>, սակայն Քեմալի կենսագիր Էնդրյու Մանգոն առաջարկել է այլ տեսակետ, թե նա կարող է այդ անունը ընտրած լինի որպես հարգանքի նշան ազգայնական պոետ [[Նամըք Քեմալ]]ի<ref>Mango, ''Atatürk'', p. 37.</ref>։ Փոքր տարիքից մոր խորհրդով Քեմալը հաճախել է կրոնական դպրոց, մի բան, որը նա անում էր դժկամությամբ։ Ավելի ուշ հոր ուղղորդմամբ սկսել է հաճախել [[Շեմսի էֆենդի դպրոց]]ը (առավել աշխարհիկ կողմնորոշմամբ մասնավոր դպրոց)։ Նրա ծնողները ցանկանում էին, որ Քեմալը հմտանա առևտրի ոլորտում, բայց 1893 թվականին Մուսթաֆա Քեմալը առանց նրանց տեղեկացնելու հանձնում է Սալոնիկի ռազմական դպրոցի (''Selanik Askeri Rüştiyesi'') ընդունելության քննություններ։ 1896 թվականին ընդունվում է Մոնաստիրի ռազմական ակադեմիա։ 1899 թվականի մարտի 14-ին<ref name="Genelkurmay1">T. C. Genelkurmay Harp Tarihi Başkanlığı Yayınları, ''Türk İstiklâl Harbine Katılan Tümen ve Daha Üst Kademlerdeki Komutanların Biyografileri'', Ankara: Genkurmay Başkanlığı Basımevi, 1972, p. 1. {{tr icon}}</ref> ընդունվում է Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կ.Պոլսի [[Շիշլի]] թաղամասում գտնվող [[Օսմանյան ռազմական ակադեմիա]]<ref name="Çankaya29">Falih Fırkı Atay, ''Çankaya: Atatürk'ün doğumundan ölümüne kadar'', İstanbul: Betaş, 1984, p. 29. {{tr icon}}</ref>, որը ավարտում է 1902 թվականին։ Հետագայում 1905 թվականի հունվարի 11-ին ավարտում է Կ.Պոլսում գտնվող [[Օսմանյան ռազմական քոլեջը]]<ref name="Genelkurmay1"/>։
 
[[Պատկեր:Ali Riza Efendi memorial house in Kodzadzik, Macedonia.JPG|thumb|Աթաթուրքի հայրական պապի և տատի վերակառուցված տունը օսմայան Քոջաջըք գյուղում (ներկայիս Մակեդոնիա) ]]
Տող 46.
{{Main article|Բալկանյան պատերազմներ}}
{{See also|Առաջին Բալկանյան պատերազմ|}}
1912 թվականի դեկտեմբերի 1-ին Մուսթաֆա Քեմալը ժամանում է իր նոր շտաբ [[Գալիպոլի|Գալիպոլիի թերակղզում]] և Առաջին Բալկանյան պատերազմի ընթացքում մասնակցում է [[Թրակիա]]յի ափերին գտնվող Բուլայիրում ծովային հարձակմանը, որի հրամանատարն էր հազարապետ Ֆեթհի բեյը, բայց այս գրոհը հետ է մղվում է Գեորգի Թոդորովի 7-րդ Ռիլա հետևակային ստորաբաժանման կողմից<ref>Richard C. Hall, ''The Balkan Wars 1912-1913: Prelude to the First World War'', Routledge, 2002, [https://books.google.comam/books?id=2-zAeObDX_gC&pg=PA81&dq=Georgi+Todorov+Bulair&hl=tr&ei=JZvHTJ6-HJTovQPGsYjVDw&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CCkQ6AEwAA#v=onepage&q=Georgi%20Todorov%20Bulair&f=false p. 81.]</ref>, որը գտնվում էր Սթիլյան Կովաչևիչի բուլղարական 4-րդ բանակի հրամանատարության տակ<ref>Edward J. Erickson, ''Defeat in Detail: The Ottoman Army in the Balkans, 1912-1913'', Praeger, 2003, {{ISBN|0-275-97888-5}}, p. 255.</ref>։
 
1913 թվականի հունիսին՝ Երկրորդ Բալկանյան պատերազմին, Մուսթաֆա Քեմալը մասնակցում էր Օսմանյան բանակային ուժերի կազմում<ref>{{Cite news|url=https://www.britannica.com/biography/Kemal-Ataturk|title=Kemal Ataturk {{!}} Biography, Reforms, Death, & Facts|work=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2017-11-21}}</ref>, որը ղեկավարում էր կայմակամ (լեյտենանտ) Էնվեր բեյը, բուլղարացիներից վերագրավում է Թրակիայի արևելյան շրջանների մեծ մասը՝ այդ թվում [[Դիմետոկա]]ն և [[Ադրիանապոլիս|Էդիրնեն]] ([[Ադրիանապոլիս]]՝ Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաքը 1365-1453 թվականների ընթացքում)։
Տող 79.
Օսմանյան կառավարության վերջին ընտրությունները տեղի ունեցան 1919 թվականի դեկտեմբերին, որի ընթացքում քվեների մեծամասնությունը ստացավ «Անատոլիայի և Ռումելիայի իրավունքների պաշտպանության համագործակցությունը» (''Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti''), որը ղեկավարում էր Անկարայում մնացած Մուսթաֆա Քեմալը։ Կառավարության չորրորդ և վերջին նիստը տեղի ունեցավ Կ.Պոլսում 1920 թվականի հունվարի 12-ին։ Այն լուծարվեց 1920 թվականի մարտի 18-ին այն բանից հետո, երբ ընդունվեց Ազգային ուխտը։ Մուսթաֆա Քեմալը հրավիրեց ազգային ընտրություններ՝ ձևավորելու թուրքական նոր կառավարությունը Անկարայում<ref name="feroz50">Ahmad, ''The Making of Modern Turkey'', 50</ref>՝ [[Թուրքիայի Ազգային մեծ ժողով|Ազգային մեծ ժողովը]]։ 1920 թվականի ապրիլի 23-ին Ազգային մեծ ժողովի աշխատանքները սկսեցին խոսնակ Մուսթաֆա Քեմալի գլխավորությամբ. սա պատճառ դարձավ երկրում երկիշխանության ձևավորմանը։
 
1920 թվականի օգոստոսի 10-ին օսմանյան մեծ վեզիր Դամադ Ֆերիդ փաշան ստորագրեց Սևրի պայմանագիրը, որը ավարտին էր հասցնում Օսմանյան կայսրության բաժանման գործընթացը։ Մուսթաֆա Քեմալը պնդում էր, որ պետությունը պետք է լիակատար անկախություն ունենա և պետք է թուրքական մեծամասնությունը շահերը պաշտպանվեն հենց «թուրքական հողի» վրա։ Նա համոզում է Ազգային մեծ ժողովին ստեղծել Ազգային բանակ։ Ազգային մեծ ժողովի բանակը դիմադրում էր խալիֆայության բանակին, որը աջակցություն էր ստանում Դաշնակիցների օկուպացիոն ուժերից և ուներ շտապ առաջադրանք կռվելու ընդդեմ [[Արևելյան ճակատ (Առաջին համաշխարհային պատերազմ)|Արևելյան ճակատում]] տեղակայված հայկական ուժերի, նաև հունական ուժերի դեմ, որոնք դեպի արևելք էին շարժվում Զմյուռնիայից (ներկայիս Իզմիր), որը նրանք գրավել էին 1919 թվականի մայիսին։ 1920 թվականի հունվարին Մուսթաֆա Քեմալի ուժերը առաջանում են դեպի [[Մարաշ]], որտեղ տեղի է ունենում Մարաշի ճակատամարտը ընդդեմ [[Ֆրանսիական բանակի Արևելյան կամ Հայկական լեգեոն|ֆրանս-հայկական լեգեոնի]]։ Ճակատամարտը ուղեկցվեց թուրքերի հաղթանակով և 5000-12,000 հայերի զանգվածային կոտորածներով՝ ավելի նվազեցնելով շրջանում ապրող առանց այդ էլ քիչ հայ բնակչության թվաքանակը<ref>{{cite web|url=http://www.armenian-genocide.org/kemal.html|title=Ataturk, Mustafa Kemal|work=Information about the Armenian Genocide|publisher=Armenian National Institute|accessdate=21 May 2013}}</ref><ref>''Documents on British Foreign Policy'', vol. vii, p. 303.</ref><ref>Kerr. ''The Lions of Marash'', p. 196.</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.comam/books?id=4yxaAAAAYAAJ&q|title=Ataturk: a biography of Mustafa Kemal, father of modern Turkey|last=Kinross|first=Lord|publisher=Quill/Morrow|year=1992|isbn=9780688112837|edition=1st Quill|location=New York|page=235|quote=In the whole operation some seven or eight thousand Armenians lost their lives, a massacre which, accompanied by others in the neighbouring areas, caused consternation in the capitals of Europe.|accessdate=21 May 2013}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.comam/books?id=h_bPP5K_1LcC|title=Consequences of Denial: The Armenian Genocide|last=Alayarian|first=Aida|publisher=Karnac Books|year=2008|isbn=1780493835|page=18}}</ref>։
 
Ազգային մեծ ժողովի ռազմական հաջողությունները [[Հայաստանի առաջին հանրապետություն|Հայաստանի Ժողովրդավարական Հանրապետության]] դեմ հնարավոր դարձան 1920 թվականի աշնանից, իսկ Հունաստանի դեմ ավելի ուշ<ref>В. Шеремет. ''Босфор.'' Moscow, 1995, p. 241.</ref>. այն ուղեկցվում էր բոլշևիկյան Ռուսաստանի կառավարության կողմից քեմալականներին ուղարկված ոսկու և զենք-զինամթերքի շարունակական աջակցությամբ ընդհուպ մինչև 1920 թվականի աշունը։
Տող 104.
Նա պարզաբանում էր իր տեսակետը՝ {{քաղվածք|...ասելով լիակատար անկախություն՝ իհարկե նկատի ունենք տնտեսական, ֆինանսական, դատական, ռազմական, մշակութային լիակատար անկախություն և ազատություն: Նման անկախություններից զրկված լինելը հավասար է ազգի և պետության՝ բոլոր տեսակի անկախություններից զրկված լինելուն<ref>Gerd Nonneman, Analyzing Middle East foreign policies and the relationship with Europe, Published 2005 Routledge, p. 204 {{ISBN|0-7146-8427-9}}</ref>:}}
 
Նա իրականացնում էր տնտեսական, սոցիալական, մշակութային լայնածավալ բարեփոխումները՝ ձևավորելով նորաստեղծ Թուրքիայի Հանրապետության դատական, օրենսդրական և տնտեսական կառույցների կմախքները։ Չնայած նրա համարվում է այդ բարեփոխումներից շատերի հեղինակը, սակայն դրանցից շատերը արդեն իսկ 20-րդ դարում օսմանյան մտավորականների շրջանում սովորական երևույթ էր, իսկ արդեն երիտթուրքերից հետո առավել բացահայտորեն արտահայտվեց<ref name="Hanioglu2011p55">{{cite book|url=https://books.google.comam/books?id=dNFhZzug6tMC&pg=PA55|title=Ataturk: An Intellectual Biography|author=M. Şükrü Hanioğlu|date=9 May 2011|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3817-2|page=55|accessdate=4 June 2013}}</ref>։
 
Մուսթաֆա Քեմալը բարեփոխումների ծրագիր է ստեղծում, իսկ յուրաքանչյուր փոփոխությունը բնորոշվում էր որպես «նետ», ուստի Թուրքիայի Հանրապետության գաղափարախոսությունը կոչվում էր «վեց նետեր» կամ [[քեմալականություն|քեմալական գաղափարախոսություն]]։ Քեմալիզմի գաղափարախոսությունը հիմնվում էր Մուսթաֆա Քեմալի ռեալիզմի և պրագմատիզմի հայեցակարգի վրա<ref>Webster, ''The Turkey of Atatürk: social process in the Turkish reformation'', 245</ref>։ Ըստ «վեց նետերի» սահմանվում էին ազգայնականության, ժողովրդականության և էտատիզմի սկզբունքները։ Համաշխարհային քաղաքականության մեջ և իհարկե թուրքական վերնախավի շրջանում այս սկզբունքները նոր չէին։ Պարզապես դրանք առանձնահատուկ էին այն պատճառով, որ արտահայտում էին մասնավորապես թուրք ազգի կարիքները։ Սրա լավ օրինակ է աշխարհիկության սահմանումը՝ քեմալական աշխարհիկ պետությունը մեծապես տարբերվում էր քրիստոնեական պետություններից։
Տող 129.
Եվս երկու իսլամական համաժողով տեղի ունեցավ [[Մեքքա]]յում (1926) և [[Երուսաղեմ]]ում (1931), բայց փոխհամաձայնության գալ չհաջողվեց<ref name="Calipinternational" />։ Թուրքիան չհամաձայնվեց խալիֆայության վերստեղծման գաղափարին և դա ընկալեց որպես հարձակում իր գոյության վրա։
 
1924 թվականի ապրիլի 8-ին վերացվեցին շարիաթական դատարանները՝ համապատասխան «<nowiki/>[[Շարիաթական դատարաններ]]ը վերացնելու և դատական կազմակերպության դրույթների փոփոխության մասին օրենքի»<ref name="Hanioglu2011p158">{{cite book|url=https://books.google.comam/books?id=dNFhZzug6tMC&pg=PA158|title=Ataturk: An Intellectual Biography|author=M. Şükrü Hanioğlu|date=9 May 2011|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3817-2|page=158|accessdate=5 June 2013}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.kultur.gov.tr/TR,25259/1924.html|title=1924|publisher=Ministry of Culture And Tourism|accessdate=4 June 2013}}</ref>։
 
Խալիֆայության վերացմանը հետևեցին պետական և կրոնական գործերի տարանջատմանն ուղղված երկար աշխատանքները։ Կրթությունը այս հարցում հիմնաքարային էր։ 1923 թվականին հիմնական կրթական հաստատությունների երեք խումբ կար։ Ամենատարածված հաստատությունները [[մեդրեսե]]ներն էին, որոնք ուսուցանում էին [[արաբերեն]], [[Ղուրան]]։ Երկրորդը տեսակը իդադի կամ սուլթանի (լիցեյ) կոչվող հաստատություններն էին, որոնք [[թանզիմաթական շրջան]]ի բարեփոխիչների դպրոցներն էին։ Վերջին խումբը ընդգրկում էր քոլեջներն ու փոքրամասնությունների դպրոցները օտար լեզուներով, որոնք օգտագործում էին կրթության ոլորտում ժամանակակից մեթոդները։ Մեդրեսեների կրթությունը արդիականացվում էր<ref name="dew">Wolf-Gazo, ''John Dewey in Turkey: An Educational Mission, 15-42.''</ref>։ Մուսթաֆա Քեմալը կրթական բարեփոխումը կապեց դոգմաներից ազգի ազատագրման հետ, որը ըստ նրա ավելի կարևոր էր, քան Թուրքիայի անկախության պատերազմը։ Նա հայտարարում էր՝
Տող 184.
1931 թվականին Մուսթաֆա Քեմալը ստեղծում է [[Թուրքիայի լեզվաբանական ընկերություն]]ը, որը թուրքերենի հետ կապված ուսումնասիրություններով էր զբաղվում ({{lang-tr|Türk Dil Kurumu}})։ Նույն 1931 թվականին ստեղծվում է նաև [[Թուրքիայի պատմաբանական ընկերություն]]ը ({{lang-tr|Türk Tarih Kurumu}}), որը 1932 թվականից սկսում է ուսումնասիրել Թուրքիայի պատմությունը<ref name="TED">{{cite web|url=http://www.ted.org.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313AAF6AA849816B2EF01E9BE68C047FEF5|title=About Us|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071117232115/http://www.ted.org.tr/EN/BelgeGoster.aspx?17A16AE30572D313AAF6AA849816B2EF01E9BE68C047FEF5|archivedate=17 November 2007|accessdate=1 February 2008}}</ref>։ 1928 թվականի հունվարի 1-ին Քեմալը հիմնադրում է Թուրքական կրթական ասոցիացիան<ref name="TED" />։ Այս ասոցիացիան ֆինանսապես աջակցում էր խելացի և աշխատասեր երեխաներին։ [[File:Mustafa Kemal and establishment of Turkish History Institution.png|thumb|1931 թվականին Թուրքական պատմական ընկերության ձևավորման ժամանակ]]
[[Պատկեր:Ataturk visits a school.jpg|thumb|Աթաթուրքի այցը [[Ստամբուլի համալսարան]] այն բանից հետո, երբ 1933 թվականի մայիսի 31-ին համալսարանաների մասին վերաձևակերպված օրենքով ներկայացվեց ակադեմիաների, քոլեջների և համալսարանների խառը կրթական համակարգը։ 1915 թվականին օսմանյան շրջանում աղջիկ ուսանողների համար ստեղծվեց առանձին բաժին, որը կոչվեց ''İnas Darülfünunu (Կանանց համալսարան)'', բացվեց որպես Ստամբուլի համալսարանի մասնաճյուղ։]]
1933 թվականին Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը պահանջեց, որ Ստամբուլի համալսարանը վերածվի ժամանակակից կառույցի, իսկ ավելի ուշ մայրաքաղաքում ստեղծվում է [[Անկարայի համալսարան]]ը<ref>Saikal, ''[https://books.google.comam/books?id=qFhU3kWXLvEC&printsec=frontcover&dq=ataturk+and+islam&as_brr=1 Democratization in the Middle East: Experiences, Struggles, Challenges]'', 95</ref>։
 
Մուսթաֆա Քեմալը զբաղվում էր գիտական տերմինաբանության թուրքերեն թարգմանությամբ<ref name="Geoffrey">Geoffrey L. Lewis (1999), The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, [[Oxford University Press]] {{ISBN|0-19-823856-8}}-page 66</ref>։ Նա ցանկանում էր, որ թուրքերենը հիմնված լինի մեթոդաբանության վրա։ Մուսթաֆա Քեմալը զարգացնում էր [[Արևային լեզվի տեսություն]]ը ({{lang-tr|Güneş Dil Teorisi}}), ըստ որի բոլոր լեզուները սկզբնավորվում են մեկ կենտրոնաասիական նախալեզվից։ Այս տեսության նկատմամբ իր հետաքրքրությունները սկսեցին ֆրանսիացի գիտնական [[Հիլեր դը Բարենթոն]]ի «Լեզուների, կրոնների և մարդկանց ծագումը» աշխատությունից, որտեղ վերջինս նշում էր, թե լեզուները առաջացել են շումերների կողմից օգտագործվող հիերոգրաֆներից և սեպագրերից։ Բացի այդ Քեմալի վրա ազդեցություն էր գործել ավստրիացի լեզվաբան դոկտոր [[Հերման Ֆ. Կվերգիչ]]ի «Թյուրքական լեզուների որոշ տարրերի հոգեբանությունը» աշխատությունը<ref>Laut (2002)</ref>։ Նա թուրքական քաղաքական և կրթական շրջանակներին 1935 թվականին ներկայացրել է Արևային լեզվի տեսությունը։
Տող 204.
 
=== Թուրքացման քաղաքականություն ===
Երբ 1923 թվականին ժամանակից Թուրքիայի Հանրապետությունը հիմնադրվեց, ազգայնականությունը և աշխարհիկությունը դարձան նրա հիմնաքարային սկզբունքները<ref>{{cite book|title=Turkey, Islam, nationalism, and modernity : a history, 1789-2007|last=Findley|first=Carter Vaughn|publisher=Yale University Press|year=2010|isbn=978-0-300-15260-9|location=New Haven, CT}}{{page needed|date=January 2014}}</ref>։ Աթաթուրքը նպատակ ուներ ստեղծել ազգային պետություն Օսմանյան կայսրության թուրքական վերապրուկների հիման վրա և ձևավորել «թուրք ժողովրդին», որը նրա պատկերացմամբ լինելու էին «նրանք, ովքեր պատշտպանում են և զարգացնում թուրք ազգի բարոյական, հոգևոր, մշակութային և մարդասիրական արժեքները»<ref name="TurkishNational">{{cite web|url=http://www.meb.gov.tr/Stats/apk2001ing/Section_1/1Generalprincipals.htm|title=Turkish National Education System|publisher=T.C. Government|author=Republic Of Turkey Ministry Of National Education}}</ref>։ Թուրքական նոր պետություն ստեղծելու նպատակներից մեկն էլ այն էր, որ «թուրքական էթնիկ ինքնությունը գերիշխի սոցիալական կյանքի բոլոր ոլորտներում՝ փողոցներում մարդկանց խոսակցական լեզվից մինչև դպրոցներում դասավանդվող լեզուն, կրթությունից մինչև արդյունաբերական կյանք, առևտրից մինչև քաղաքացիական իրավունք»<ref>Ayhan Aktar, "Cumhuriyet’in Đlk Yıllarında Uygulanan ‘Türklestirme’ Politikaları," in Varlık Vergisi ve 'Türklestirme' Politikaları,2nd ed. (Istanbul: Iletisim, 2000), 101.</ref>։ Թուրքացման միջոցով շարունակվում էր միասնականացման գործընթացը, և ավելի խրախուսվում էր Աթաթուրքի կառավարման ընթացքում. միասնականացման քաղաքականության օրինակներից է 1930-ական թվականներին «Հայրենակից, թուրքերեն խոսի՛ր» (թուրքերեն՝ Vatandaş Türkçe konuş!), մի նախաձեռնություն, որը կազմակերպվել էր իրավաբանական ֆակուլտետի ուսանողների կողմից և հովանավորվում էր Մուսթաֆա Քեմալի կողմից։ Նպատակն էր ճնշում գործադրել ոչ թուրքերեն խոսողների նկատմամբ, որպեսզի հասարակական վայրերում օգտագործեն թուրքերենը<ref name="Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities"/><ref name="Grammatology and literary modernity in Turkey">{{cite book|title=Grammatology and literary modernity in Turkey|last=Ertürk|first=Nergis|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-974668-2|location=Oxford, UK}}</ref><ref name="Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority">{{cite journal|last=Toktas|first=Sule|year=2005|title=Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority|url=https://www.academia.edu/761586/Citizenship_and_minorities_a_historical_overview_of_Turkeys_Jewish_minority|journal=Journal of Historical Sociology|volume=18|issue=4}}</ref><ref name="Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey">{{cite book|title=Tormented by history: nationalism in Greece and Turkey|last=Sofos|first=Umut Özkırımlı & Spyros A.|publisher=Columbia University Press|year=2008|isbn=9780231700528|location=New York|page=167}}</ref><ref>{{cite book|title=Muqarnas : an annual on the visual culture of the Islamic world.|last=editor|first=Sibel Bozdoǧan, Gülru Necipoğlu, editors ; Julia Bailey, managing|publisher=Brill|year=2007|isbn=9789004163201|location=Leiden}}</ref><ref>{{cite journal|last=Aslan|first=Senem|date=April 2007|title="Citizen, Speak Turkish!": A Nation in the Making|journal=Nationalism and Ethnic Politics|publisher=Routledge, part of the Taylor & Francis Group|volume=13|issue=2|pages=245-272|doi=10.1080/13537110701293500}}</ref><ref name="Suny">{{cite book|title=A question of genocide : Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|last=Suny|first=edited by Ronald Grigor|author2=Goçek,, Fatma Müge; Naimark, Norman M.|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-539374-3|location=Oxford}}</ref>։ Այս ակցիան, սակայն, ժամանակի ընթացքում հասարակակական վայրերում թուրքերեն խոսելու պահանջից վերածվեց այլ լեզուների արգելքի<ref name="Turkey beyond nationalism: towards post-nationalist identities" /><ref name="Grammatology and literary modernity in Turkey" /><ref>{{cite book|title=Cumhuriyet yıllarında Türkiye Yahudileri bir türkleştirme serüveni ; (1923 - 1945)|last=Bali|first=Rifat N.|publisher=İletişim|year=1999|isbn=9789754707632|edition=7|location=İstanbul|pages=137-147|language=Turkish}}</ref><ref name="Citizenship">{{cite book|url=https://books.google.comam/books?id=Ydpiawe35DwC&pg|title=Citizenship and identity in Turkey : from Atatürk's republic to the present day|last=İnce|first=Başak|date=2012-06-15|publisher=I.B. Tauris|isbn=9781780760261|location=London|page=61}}</ref>։ 1932 թվականին ընդունվեց օրենք, որով սահմանափակվում էին Հունաստանի քաղաքացիներին զբաղվել մի շարք գործերով՝ սկսած առևտրից, ատաղձագործությունից, կտորեղենի գործից մինչև բժշկություն և իրավունք<ref>Vryonis, Speros (2005). The Mechanism of Catastrophe: The Turkish Pogrom of September 6-7, 1955, and the Destruction of the Greek Community of Istanbul. New York: Greekworks.com, Inc. {{ISBN|0-9747660-3-8}}.</ref>։ Ազգանունների մասին օրենքը արգելում էր որոշակի վերջավորություններով ազգանունների կիրառումը, որոնք առնչվում էին որոշակի մշակույթի, կրոնի, ազգության հետ<ref name="Citizenship and Minorities: A Historical Overview of Turkey's Jewish Minority" /><ref name="Suny" /><ref name="Basak">{{cite book|title=Citizenship and identity in Turkey : from Atatürk's republic to the present day|last=İnce|first=Başak|publisher=I.B. Tauris|isbn=978-1-78076-026-1|location=London}}</ref><ref>{{cite web|url=http://ejts.revues.org/index4142.html|title=Incoherent State: The Controversy over Kurdish Naming in Turkey|last=Aslan|first=Senem|publisher=European Journal of Turkish Studies|quote=the Surname Law was meant to foster a sense of Turkishness within society and prohibited surnames that were related to foreign ethnicities and nations}}</ref>։ Արդյունքում շատ հայեր, հույներ և քրդեր ստիպված եղան ընդունել նոր թուրքական ազգանուններ<ref name="Basak" />։ Այն ազգանունները, որոնք ունեին «յան, ով, վիչ, իս, դիս, պուլոս, ակի, զադե, շվիլի, մադումու, վելեդ, բին» (ածանցներ, որոնք ցույց էին տալիս հայկական, ռուսական, հունական, ալբանական, արաբական, վրացական, քրդական և այլ ծագում) վերջավորությունները չէին կարող գրանցվել և պետք է փոխարինվեին «օղլու» վերջավորությամբ<ref>{{cite book|title=Improvising Turkishness: Being Armenian in post-Ottoman Istanbul (1918-1933)|last=Ekmekcioglu|first=Lerna|year=2010|isbn=978-1-124-04442-2|location=Ann Arbor|page=169}}</ref>։ Աշխարհագրական անունները փոխելու նախաձեռնության նպատակն էր փոխարինել ոչ թուրքական աշխարհագրական անուններն ու տեղանունները թուրքականով<ref name="Adını unutan ülke : Türkiye'de adı değiştirilen yerler sözlüğü">{{cite book|title=Adını unutan ülke: Türkiye'de adı değiştirilen yerler sözlüğü|last=Nişanyan|first=Sevan|publisher=Everest Yayınları|year=2010|isbn=978-975-289-730-4|edition=1. basım.|location=İstanbul|language=tr}}</ref><ref name="Norşin'den Potamya'ya hayali coğrafyalarımız">{{cite news|url=http://www.sabah.com.tr/Cumartesi/2011/07/30/norsinden-potamyaya-hayali-cografyalarimiz|title=Norşin'den Potamya'ya hayali coğrafyalarımız|last=Halis|first=Mujgan|date=30 July 2011|newspaper=Sabah|language=tr}}</ref><ref name="Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915"/>։ Սա ևս թուրքականացմանն ուղղված մի քայլ էր<ref name="Turkification of the Toponyms">{{cite book|url=http://www.ararat-center.org/upload/files/Toponym_Lusine.pdf|title=Turkification of the Toponyms in the Ottoman Empire and the Republic of Turkey|last=Sahakyan|first=Lusine|publisher=Arod Books|year=2010|isbn=978-0-9699879-7-0|location=Montreal}}</ref><ref name="The Hemshin: history, society and identity in the highlands of northeast Turkey">{{cite book|url=http://hemshin.org/books/TheHemshin-Full.pdf|title=The Hemshin: history, society and identity in the highlands of northeast Turkey|last=Simonian|first=edited by Hovann H.|publisher=Routledge|year=2007|isbn=978-0-7007-0656-3|edition=Repr.|location=London|page=161|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130503043711/http://hemshin.org/books/TheHemshin-Full.pdf|archivedate=3 May 2013|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref><ref name="The settlement issue in Turkey and the Kurds">{{cite book|url=https://books.google.comam/books?id=ME5oLvCd088C&dq|title=The settlement issue in Turkey and the Kurds : an analysis of spatial policies, modernity and war|last=Jongerden|first=Joost|publisher=Brill|year=2007|isbn=978-90-04-15557-2|edition=[Online-Ausg.].|location=Leiden, the Netherlands|page=354}}</ref>։ Անունները, որոնք թուրքական չէին, հիմնականում ունեին հայկական, վրացական, լազական, բուլղարական, քրդական կամ էլ արաբական ծագում<ref name="Adını unutan ülke : Türkiye'de adı değiştirilen yerler sözlüğü" /><ref name="Social relations in Ottoman Diyarbekir, 1870-1915" /><ref name="The Hemshin: history, society and identity in the highlands of northeast Turkey" /><ref name="The settlement issue in Turkey and the Kurds" /><ref name="Names of 12,211 Villages Were Changed in Turkey">{{cite news|url=http://www.bianet.org/english/minorities/114491-names-of-12-211-villages-were-changed-in-turkey|title=Names of 12,211 Villages Were Changed in Turkey|last=Korkut|first=Tolga|date=14 May 2009|newspaper=Bianet}}</ref>։ 1934 թվականի վերաբնակեցման մասին օերնքը (№ 2510 օրենք) քաղաքականություն էր, որով ներգաղթի հիմնական սկզբունքներն էին սահմանվում<ref>Cagatay, Soner 2002 ‘Kemalist donemde goc ve iskan politikaları: Turk kimligi uzerine bir calısma (Policies of migration and settlement in the Kemalist era: a study on Turkish identity), Toplum ve Bilim, no. 93, pp. 218-41.</ref>։ Գիտականները այս քաղաքականությունը համարում են ոչ թուրք ազգային փոքրամասնությունների ասիմիլյացման միջոց<ref name="Joost">{{cite book|title=The settlement issue in Turkey and the Kurds : an analysis of spatial policies, modernity and war|last=Jongerden|first=Joost|publisher=Brill|year=2007|isbn=9789004155572|edition=[Online-Ausg.].|location=Leiden, the Netherlands}}{{page needed|date=January 2014}}</ref>։
 
=== Արտաքին քաղաքականություն ===
Տող 283.
== Անձնական կյանք ==
[[Պատկեր:Latife Hanım ve Mustafa Kemal.jpg|thumb|Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրքը և նրա կինը՝ [[Լատիֆե Ուշաքլըգիլ]]ը, [[Բուրսա]] շրջագայության ժամանակ, 1923 թ.]]
Մուսթաֆա Քեմալի անունը կապված է 4 կանանց հետ՝ Էլենի Կարինթե, Ֆիքրիյե Հանըմ, Դիմիտրինա Կովաչևա<ref>[https://books.google.comam/books?id=ZSUDaIwQ0UQC&pg=PA327&dq=Dimitrina+Kovaceva+Ataturk&hl=bg&sa=X&ei=I-IAUZrUC8im4ATXrICYCA&redir_esc=y#v=onepage&q=Dimitrina%20Kovaceva%20Ataturk&f=false Atatürk: Eine Biographie, Klaus Kreiser, C.H.Beck, 2011], {{ISBN|3406619789}}, p. 80, (Ger.)</ref> և [[Լատիֆե Ուշաքլըգիլ]]։ Շատ քիչ է հայտնի Քեմալի և Էլենի հարաբերություններից. վերջինս սիրահարվել էր Մուսթաֆա Քեմալին, երբ նա սովորում էր [[Բիտոլա]]յում՝ [[Մակեդոնիայի Հանրապետություն|Մակեդոնիա]]։ Այս հարաբերությունները ոգեշնչել են մակեդոնացի գրող [[Դեժան Դուկովսկի|Դեժան Դուկովսկուն]] գրելու պիես<ref>{{cite web|url=http://www.imdb.com/title/tt1942808/|title=Balkan Is Not Dead|date=9 August 2012|work=IMDb|accessdate=12 November 2012}}</ref>։ [[Ֆիքրիյե]]ն Մուսթաֆա Քեմալի զարմիկներից էր, բայց նրանք արյունակից չէին (Քեմալի խորթ հայր Ռագիփ բեյի քրոջ դուստրն էր)։ Ֆիքրիյեն մեծացել է Մուսթաֆա Քեմալի հետ, սակայն վերջինիս զգացմունքների մասին հայտնի չէ։ Միայն ավելի ուշ պարզ դարձավ, որ երբ Ֆիքրիյեն բաժանվել էր իր եգիպտացի ամուսնուց, վերադարձել էր Ստամբուլ, այստեղ նրա և Քեմալի միջև կապը սերտացել էր։ Անկախության պատերազմի ընթացքում Ֆիքրիյեն Քեմալի հետ ապրել է Չանքայայում։ Սակայն երբ թուրքական զորքը 1922 թվականին մտնում է Իզմիր, Քեմալը հանդիպում է Լաթիֆեին՝ նրա հոր՝ [[Մուամմեր Ուշաքիզադե]]ի (ավելի ուշ՝ Ուշաքլը) տանը։ Լաթիֆեն սիրահարվում է Մուսթաֆա Քեմալին, սակայն կրկին հայտնի չէ, թե դա որքանով է փոխադարձ եղել, միայն պարզ էր, որ Քեմալը հիացած էր Լաթիֆեի խելքով. նա ավարտել էր Սորբոնի համալսարանը և Լոնդոնում սովորում էր անգլերեն, երբ պատերազմը սկսեց։ 1923 թվականի հունվարի 29-ին նրանք ամուսնանում են։ Լաթիֆեին անհանգստացնում էր Ֆիքրիյեի գոյությունը Չանքայայում, և նա պահանջում է, որ Ֆիքրիյեն հեռանա։ Ավելի ուշ պարզ է դառնում, որ նա ինքնասպան է եղել՝ օգտագործելով այն ատրճանակը, որը նրան նվիրել էր Մուսթաֆա Քեմալը։ Այնուամենայնիվ լուրեր են տարածվել, որ իրականում նրան սպանել են<ref>{{cite web|url=http://atam.webnode.com/anasayfa/biografi/ataturk%E2%80%99un%20ozel%20hayat%C4%B1%20/|title=Atatürk'ün Özel Hayatı|year=2008|work=Atatürk|archiveurl=https://web.archive.org/web/20121231222800/http://atam.webnode.com/anasayfa/biografi/ataturk%E2%80%99un%20ozel%20hayat%C4%B1%20/|archivedate=31 December 2012|accessdate=12 November 2012|deadurl=yes|df=dmy-all}}</ref>։ Մուսթաֆա Քեմալի, Ֆիքրիյեի և Լաթիֆեի հարաբերությունները դարձել են Քեմալի ընկերներից մեկի՝ [[Սալիհ Բոզոք]]ի գրվածքներից մեկի թեման, որը, սակայն, չի հրատարակվել մինչև 2005 թվական։ Լաթիֆեն թուրք նոր կնոջ կերպարն է դառնում, որը հանրության մեջ հայտնվում էր արևմտյան հագուստով<ref name="latife1">{{cite news|url=http://news.independent.co.uk/europe/article1152032.ece|title=Turkey in the 21st century: The Legacy Of Mrs Ataturk|last=Turgut|first=Pelin|date=1 July 2006|work=The Independent|location=UK|accessdate=29 September 2007}}</ref>։ Սակայն նրանք երջանիկ չէին, բազմաթիվ վեճերից հետո 1925 թվականի օգոստոսի 5-ին նրանք ամուսնալուծվում են<ref>{{cite book|url=|title=The Crescent and the Couch: Cross-Currents Between Islam and Psychoanalysis|last=Akhtar|first=Salman|publisher=Rowman & Littlefield|year=2008|isbn=0-7657-0574-5|page=68}}</ref>։
 
Աթաթուրքը իր կյանքի ընթացքում որդեգրել է 13 երեպայի՝ 1 տղա, 12 աղջիկ։ Նրանցից ամենահայտնին [[Սաբիհա Գյոքչեն]] է՝ Թուրքիայի առաջին կին օդաչուն։
Տող 310.
[[Պատկեր:Kemal Atatürk Memorial Canberra 2007.JPG|thumb|Քեմալ Աթաթուրքի հուշարձանը [[Կանբերրա]]յում, [[Ավստրալիա]]]]1981 թվականին՝ Աթաթուրքի ծննդյան 100-ամյակին, նրա հիշատակը հարգեցին [[ՄԱԿ]]-ը և [[ՅՈՒՆԵՍԿՕ]]-ն՝ աշխարհում հռչակելով Աթաթուրքի տարի և ընդունելով Աթաթուրքի 100-ամյակի մասին բանաձևը<ref>{{Cite web|url=http://www.columbia.edu/~sss31/Turkiye/ata/hayati.html|title=ATATURK: Creator of Modern Turkey|website=www.columbia.edu|access-date=2017-11-22}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.tn/books?id=8_n93Kq5PwMC&pg=PR13&dq=1981+declared+ataturk+year&hl=en&sa=X&redir_esc=y#v=onepage&q=1981%20declared%20ataturk%20year&f=false|title=Atatürk and the Modernization of Turkey|last=Landau|first=Jacob M.|date=1984|publisher=BRILL|isbn=9004070702|language=en}}</ref>։ Աթաթուրքի հուշարձանը [[Վելինգտոն]]ում, [[Նոր Զելանդիա]], Աթաթուրքի հուշարձանը այն վայրում, որտեղ տեղի է ունենում Անզաքի պատվին շքերթը [[Կանբերրա]]յում, [[Ավստրալիա]], [[Իսրայել]]ում Աթաթուրքի անվան անտառը, [[Հռոմ]]ում Աթաթուրքի հրապարակը մի քանի օրինակներից են։ Քեմալի անունով փողոցներ են անվանակոչվել մի շարք երկրներում, օրինակ՝ [[Նյու Դելի]]յում Քեմալ Աթաթուրքի փողոցը, [[Հնդկաստան]], [[Պակիստան]]ում Սինդ նահանգի Լարքանա քաղաքի Աթաթուրքի փողոցը, ուր Աթաթուրքը այցելել է 1923 թվականին, և [[Իսլամաբադ]]ի կենտրոնում Աթաթուրքի պողոտան, [[Դոմինիկյան Հանրապետություն|Դոմինիկյան Հանրապետության]] [[Սանտո Դոմինգո]] քաղաքում Մուսթաֆա Քեմալ Աթաթուրք փողոցը, [[Ամստերդամ]]ում Աթաթուրքի փողոցն ու հուշարձանը, [[Նիդերլանդներ]]։ [[Հյուսիսային Կիպրոսի Թուրքական Հանրապետություն|Հյուսիսային Կիպրոսում]] Քեմալի անունով են կոչվել բազմաթիվ փողոցներ, կան շատ հուշարձաններ։
[[Պատկեր:Mustafa Kemal Ataturk Reforma Mex D.F.jpg|thumb|Աթաթուրքի արձանը [[Պասեո դե լա Ռեֆորմա պողոտա (Մեխիկո)|Պասեո դե լա Ռեֆորմա պողոտայի]] վրա [[Մեխիկո]]յում]]
Չնայած աշխարհիկ բարեփոխումներին Աթաթուքրը շարունակում է լայնորեն ճանաչված մնալ իսլամական աշխարհում<ref name="Hanioglu2011p128">{{cite book|url=https://books.google.comam/books?id=dNFhZzug6tMC&pg=PA128|title=Ataturk: An Intellectual Biography|author=M. Şükrü Hanioğlu|date=9 May 2011|publisher=Princeton University Press|isbn=978-1-4008-3817-2|page=128|accessdate=5 June 2013}}</ref>։ Նրան հիշում են որպես մուսուլմանական առաջին անկախ պետության հիմնադրի, որը կարողացել է հաղթել արևմտյան իմպերիալիզմի դեմ պայքարում<ref name="Hanioglu2011p128" />։ Քեմալ մահվանից հետո Համահնդկական մուսուլմանական լիգան նրա մասին ասել է, որ նո «իսկապես մեծ անձնավորություն է իսլամական աշխարհում, մեծ գեներալ և պետական գործիչ», իսկ նրա հիշատակը «ամբողջ աշխարհի մուսուլմաններին կոգեշնչի քաջությամբ, հաստատակամությամբ»<ref name="Hanioglu2011p128" />։
 
{{Listen