«Խաղող»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 16.
| ncbi = 3603
}}
'''Խաղող''', [[խաղողազգիներ]]ի<ref>{{Cite web|url=https://plants.usda.gov/core/profile?symbol=VITIS|title=Vitis L.grape|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref> ընտանիքին պատկանող 79 բույսերից<ref name=PlantList>{{cite web| title=The Plant List: ''Vitis'' |date=2013 |url=http://www.theplantlist.org/1.1/browse/A/Vitaceae/Vitis/ |publisher=Royal Botanic Gardens, Kew }}</ref> մեկը, փաթաթվող ցողունով բույս։ Պտուղը հիմնականում աճում է հյուսիսային կիսագնդում։ Տնտեսապես կարևոր է թե՛ որպես խաղողազգիների տեսակի բուծում, թե՛ որպես գինու խմորման և արտադրման հումք։ Խաղողի մշակման մասին գիտությունը և խաղողազգիների աճեցումն ընդհանրապես ներկայացվում են մեկ ընդհանուր անվան ներքո՝ խաղողագործություն։ Խաղողազգիների տեսակների մեծանասնությունը փոշոտվում է քամու միջոցով՝ [[Հերմաֆրոդիտիզմ|հերմաֆրոդ]] ծաղիկների միջոցով, որոնք ունեն արական և իգական սեռերի վերարտադրողական օրգաններ։ Այս ծաղիկները խմբավորված են բույլերում, որոնք կոչվում են [[ծաղկաբույլ]]եր։ Առանձին տեսակների մոտ, այնպիսիների, ինչպիսին է ''Vitis vinifera''-ն, յուրաքանչյուր հաջող փոշոտված ծաղիկ դառնում է խաղողի հատապտուղ, որը հետագայում դառնում է խաղողի ողկույզ։ Չնայած որթատունկերի ծաղիկները սովորաբար շատ մանր են, պտուղները հաճախ խոշոր են և ունեն վառ գունավորում, քաղցրաբույր են, ինչով գրավում են թռչուններին և այլ [[Կենդանիներ|կենդանիներին]], իսկ դա նպաստում է սերմերի տարածմանը, որոնք առկա են դրանց հատապտուղներում<ref name="WSET">Wine & Spirits Education Trust ''"Wine and Spirits: Understanding Wine Quality"'' pgs 2-5, Second Revised Edition (2012), London, ISBN 9781905819157</ref>։
Խաղողի որթատունկերը սովորաբար արտադրում են նախորդ վեգետացիոն շրջանում ծլած բողբոջներից առաջացած շիվերի վրա գտնվող պտուղներ։ Խաղողագործության մեջ սա մշտական բերքատվություն ապահովող հիմնական սկզբունքներից է (միամյա ծառը ներառում է ձմռանը՝ բերքահավաքից հետո աճած շիվերը)։ Այս որթատունկերը 8-15 բողբոջ կրող թփերից ամբողջութամբ են կտրվում, իսկ 2-3 բողբոջ ունեցող թփերից՝ փոքր կտրվածքով<ref name="WSET"/>։
Պտուղները լինում են տարբեր երանգի և կազմում են տարբեր ձևի, մեծության և խտության պտղաբույլեր՝ ողկույզներ (ճութեր)։ Ողկույզները հասած վիճակում քաղցր են։ Խաղողի տեսակների զգալի մասն առաջացել է եվրոպական վայրի խաղողից, որն աճում է նաև [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] տարածքում։ Խաղողի արդյունաբերական մշակումը զարգացած է հս. լ. 34-52°-ի և հվ. լ. 20-40°-ի միջև։ Խաղողի հայրենիքը [[Առաջավոր Ասիա]]ն է։ Հայտնի է մշակովի՝ արդյունաբերական խաղողի շուրջ 4000 տեսակ։ [[Հայաստան]]ում մշակվող տեսակներից առավել լայն տարածում ունեն Ոսկեհատը, Գառան դմակը, Ճիլարը, Կախեթը, Մսխալին, Ռքածիթելին, Մուսկատը, Սապերավին, սև և սպիտակ Արաքսենին, սև և սպիտակ Սաթենին, դեղին և վարդագույն Երևանին, Թավրիզենին, Իծապտուկը, Արարատին, Ամբարին, Արենին, Արևիկը, Խնդողնին, Կարմիր կտենին, Լալվարին, Տոկունը, Հադիսին, Սևանը և այլն<ref>Գրգեարյան, Հարությունյան, Տնտեսական աշխարհագրության տեղեկատու բառարան, 1985թ. էջ 155</ref>:
Տող 52 ⟶ 53՝
[[Պատկեր:Vinograd.JPG|մինի|աջից|Վայրի խաղող]]
[[Պատկեր:Detailaufnahme Reben im Herbst.jpg|մինի]]
''Vitis'' տեսակների մեծամասնությունը գտնվում է [[Հյուսիսային կիսագունդ|Հյուսիսային կիսագնդի]] բարեխառն շրջաններում՝ [[Հյուսիսային Ամերիկա]]յում և [[Ասիա]]յում։ Գինու համար նախատեսված մշակովի խաղողն առաջացել է [[Հարավային Եվրոպա]]յում և [[Հարավարևմտյան Ասիա]]յում։ Տեսակները հանդիպում են ամենատարբեր աշխարհագրական շրջաններում և ներկայացնում են տեսակների բազմազանություն։
Դրանց աճը դժվարացնում է տերևների հավաքումը, իսկ պոլիմորֆ տերևները դժվարացնում են տեսակների նույնականացումը։ Հասուն խաղողի որթատունկերը կարող են աճել մինչև 48 սմ տրամագծով և հասնել ծառերի կատարներին՝ մինչև 35 մ<ref>{{cite journal|url=http://digitalcommons.unl.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1364&context=plantpathpapers|title=Upper Canopy Collection and Identification of Grapevines (''Vitis'') from Selected Forests in the Southeastern United States|journal=Castanea (from University of Nebraska Digital Commons)|volume=75|issue=1|pages=141–149|year=2010|author=Everhart SE}}</ref>։
Տեսակների հստակ թիվը որոշված չէ, իսկ հատկապես Ասիայում աճող տեսակները վատ են որոշված։ Գնահատականները տատանվում են 40-ից մինչև 60<ref>{{cite book |last=Galet |first=Pierre |title=Dictionnaire encyclopédique des cépages |year=2000 |publisher=Hachette Pratique |isbn=2-01-236331-8 }}</ref>։ Ամենահյատնի տեսակներից ի քանիսը ներառում են․
* [[Խաղող մշակովի|Մշակովի խաղող]], եվրոպական խաղողի որթատունկ։ Բնորոշ է [[Միջերկրածովյան տարածաշրջան]]ին և [[Կենտրոնական Ասիա]]յին։
* ''[[Vitis labrusca]]'', երբեմն կիառվում է գինու պատրաստման համար, բնորոշ է ԱՄՆ-ին և [[Կանադա]]յին։
* ''[[Vitis riparia]]'', երբեմն կիարառվում է գինեգործության և մուրաբայի պատրաստման ժամանակ։ Բնորոշ է ԱՄՆ-ի արևելյան մասին։
* ''[[Vitis aestivalis]]'', ամառային խաղող, բնորոշ է ԱՄՆ-ի արևելյան շրջաններին։
* ''[[Vitis rotundifolia]]'' մանուշակագույն մուսկաթ, բնորոշ է ԱՄՆ-ի հարավային շրջաններին։
* [[Vitis rupestris]], ժայռային խաղողի որթատունկ, կիրառվում է ֆիլոքսերա վնասատուների դեմ պայքարելու համար։ Բնորոշ է Միացյալ Նահանգների հարավային շրջաններին։
* [[Vitis coignetiae]], վարդագույն որթատունկ, տեսակն առաջացել է [[Արևելյան Ասիա]]յում։ Իր վարդագույն տերևների համար աճեցվել էր որպես դեկորատիվ բույս։
* [[Խաղող ամուրյան|Vitis amurensis]], բնորոշ է ասիական մայրցամաքին, ներառյալ՝ [[Սիբիր]]ը և [[Ճապոնիա]]ն։
* ''[[Vitis vulpina]]'', բնորոշ է Արևելյան Ամերիկային՝ [[Մասաչուսեթս]]ից մինչև [[Ֆլորիդա]] և արևմուտք՝ [[Կանզաս]], [[Տեխաս]]<ref name=vivu>{{cite web |url=http://www.plants.usda.gov/java/profile?symbol=VIVU |title=PLANTS Profile for ''Vitis vulpina'' (snow grape) |publisher=[[United States Department of Agriculture|USDA]] |accessdate=November 16, 2009}}</ref>։
* ''[[Vitis californica]]'', խաղողի վայրի տեսակ, որն առավելապես տարածված է Հյուսիսային Կալիֆորնիայում։
''Vitis'' բառը լատիներենում ունի իգական սեռի քերականական ձև<ref>{{citation |author1=Lewis, C.T. |author2=Short, C. |year=1958 |title=A Latin Dictionary |publisher=Clarendon Press |location=Oxford }}</ref>, այդ իսկ պատճառով տեսակների անվանումները, որոնք ունեն կոնկրետ մակդիրներ, ընդունում են իգական ձևեր՝ այնպես, ինչպես ''V. vinifera''-ն.<ref>{{citation |author1=McNeill, J. |author2=Barrie, F.R. |author3=Buck, W.R. |author4=Demoulin, V. |author5=Greuter, W. |author6=Hawksworth, D.L. |author7=Herendeen, P.S. |author8=Knapp, S. |author9=Marhold, K. |author10=Prado, J. |author11=Prud'homme Van Reine, W.F. |author12=Smith, G.F. |author13=Wiersema, J.H. |author14=Turland, N.J. |year=2012 |volume=Regnum Vegetabile 154 |title=International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants (Melbourne Code) adopted by the Eighteenth International Botanical Congress Melbourne, Australia, July 2011 |publisher=A.R.G. Gantner Verlag KG |isbn=978-3-87429-425-6 |url=http://www.iapt-taxon.org/nomen/main.php?page=title}} Article 23.5</ref>{{refn|group=lower-alpha|-''fer'' is an adjectival suffix, with forms -''fer'' (M), -''fera'' (F), and -''ferum'' (N).<ref>{{citation |author=Stearn, W.T. |year=1992 |title=Botanical Latin: History, grammar, syntax, terminology and vocabulary, Fourth edition |publisher=David and Charles }}</ref>}}։
== Կիրառություն և նշանակություն==
|