«Հաղպատի վանական համալիր»–ի խմբագրումների տարբերություն

1177-1178 թվականներին Վրաց թագավոր [[Գեորգի III]]-ի դեմ [[Իվան Օրբելի|Իվան Օրբելու]] գլխավորած ապստամբության պարտությունից հետո [[Լոռու մարզ|Լոռին]] կարճ ժամանակով հանձնվել է սպասալարի պաշտոնով ղփչաղ Խուբասարին, այնուհետև՝ Մահկանաբերդի[[Մահկանաբերդ]]ի Արծրունիներին[[Արծրունիներ]]ին: Վերջիններիս իշխանության հիմնադիր [[Վահրամ ԱրծրունինԱրծրունի]]ն, որն ազգակցական կապ է ունեցել [[Զաքարյաններ|Զաքարյան]] իշխանների հետ և 1181 թվականից վրաց արքունիքի ամիրսպասալարն էր, հիշատակվում է որպես Մահկանաբերդի և Հաղպատի տեր: Նրա որդիներից ամիր Քուրդ Արծրունին Քարթլիի և Թիֆլիսի[[Թիֆլիս]]ի ամիրապետն էր, Բարսեղ եպս.եպիսկոպոս Արծրունին՝ Հաղպատի վանքի առաջնորդը, որը [[Թամար թագուհի|Թամար թագուհու]] հրամանով նշանակվել էր նաև Քարթլիի[[Քարթլի (պատմական մարզ)|Քարթլի]]ի արքեպիսկոպոս:

12-րդ դարի 2-րդ կեսին սկսվել է Հաղպատի միաբանության վերելքի նոր ժամանակաշրջան, որը շարունակվել է նաև 13-րդ դարում՝ Զաքարյան իշխանների տիրապետության օրոք: Վանքում կատարվել են շինարարական մեծածավալ աշխատանքներ, որոնք չեն ընդհատվել նույնիսկ մոնղոլական տիրապետության տարիներին: Այդ ժամանակահատվածում է հիմնականում ձևավորվել և ամբողջացել վանքի ճարտարապետական համալիրը: 1185 թվյականինթվականին [[Կյուրիկե Գ]] թագավորի դուստր Մարիամը Սուրբ Նշան եկեղեցու արևմտյան կողմում կառուցել է Կյուրիկյան թագավորների սրահ-տապանատունը, որը 13-րդ դարի 1-ին քառորդին, վանքի առաջնորդ [[Հովհաննես Խաչենացի|Հովհաննես Խաչենացու]] օրոք հիմնովին վերակառուցվել է և վերածվել եկեղեցու ընդարձակ գավթի: Նրա ժամանակ կառուցվել են նաև Ուքանանց տոհմի երեք խաչքար-դամբարանները, նորոգվել Սուրբ Նշան և Սուրբ Գրիգոր եկեղեցիների ծածկերը, կատարվել վանքի տարածքի ընդարձակման, պարսպապատման և բարեկարգման աշխատանքներ: Համալիրի տարածքից դուրս կառուցվել է Կուսանաց անապատը: 13-րդ դարի 1-ին քառորդին է վերագրվում նաև սեղանատան կառուցումը, որի ճշգրիտ ժամանակը հայտնի չէ:

[[Մոնղոլ-թաթարների տիրապետությունը Հայաստանում|Մոնղոլական արշավանքների]] նախօրեին՝ 1233 թվականին, [[Հովհաննես Մածնաբերդցի]] վանահոր օրոք, միաբանության պաշտպանության նպատակով վանքից ոչ հեռու, լեռնային դժվարամատչելի հրվանդանի վրա կառուցվել է [[Կայան բերդ]] կոչվող ամրոցը, որը, սակայն, անկարող է եղել դիմագրավել թշնամուն և 1241 թվականին ավերվել է: Հաջորդ վանահոր՝ Համազասպի ժամանակ կառուցվել են նոր, ընդարձակ գավիթը, զանգակատունը և պարսպի արևելյան մուտքը: 13-րդ դարի 2-րդ կեսին, Դոփյան տոհմից սերող Հովհաննես վանահոր օրոք վերակառուցվել է գրատան ծածկը, կից կառուցվել է սրահ, աթաբեկ և ամիրսպասալար Սադուն Արծրունու արևշատության համար կանգնեցվել է «Ամենափրկիչ» նշանավոր խաչքարը: Վանքի տարածքից դուրս կառուցվել են Սուրբ Սիոն եկեղեցին և աղբյուր: Դարավերջին գրատան սրահի վրա հավելվել է փոքր մատուռ:

14-15-րդ դարերում վանքի ձեռագրերը կողոպուտից և ոչնչացումից փրկելու նպատակով թաքցվել են մոտակա դժվարամատչելի քարայրերում, իսկ գրատունը վերածվել է մառանի: Մոռացված ձեռագրերը հայտնաբերվել են 18-րդ դարի վերջին քառորդին, [[Աբրահամ Թեքերտաղցի]] առաջնորդի ժամանակ: Վերջինս այրել է քայքայված ձեռագրերը՝ որպես գործածության համար ոչ պիտանի:

1155 թվականին թուրք-իրանական պայմանագրով Լոռին անցել է [[Սեֆյան ԻրանինԻրան]]ին և ընդգրկվել [[Քարթլի-Կախեթի թագավորություն|Քարթլի-Կախեթի վալիության]] մեջ, իսկ 1747 թվականին անկախացել է Իրանից և 1762 թվականին դարձյալ մտել Վրաստանի կազմի մեջ: 17-րդ դարում Հաղպատն իր շրջակայքով պատկանել է Բարաթյաններին: Միաբանությանը հովանավորել են նաև Բեհբությանները[[Բեհբությաններ]]ը: Նույն դարի 2-րդ կեսին վանքում կատարվել են վերանորոգչական մեծ աշխատանքներ: Ըստ արձանագրության տվյալների, 1651, 1655 թվականներին Խոջա Բեհբութը և Մահմեդի Ազիզը նորոգել են եկեղեցիները, որոնք վերանորոգվել են 1668 թվականի երկրաշարժից հետո: 1676–1677 թվականներին նորոգվել են Կուսանաց անապատը, վանքի պարիսպը և գրատան սրահի վերջին մատուռը:

17–18-րդ դարերում լեզգիները[[լեզգիներ]]ը բազմիցս հարձակվել և ավերել են վանքը, ուստի Հաղպատի առաջնորդարանը 1751–1776 թվականներին և հետագայում ևս ստիպված ժամանակավորապես պատսպարվել է Թիֆլիսում: 1776 թվականին առաջնորդարանը կրկին հաստատվել է Հաղպատում: Վրաց թագավոր [[Հերակլ II]]-ի օժանդակությամբ նորոգվել և բարեկարգվել է անխնամ մնացած վանքը: Սակայն դեռևս վտանգավոր իրավիճակը 1783 թվականին դարձյալ ստիպել է տեղափոխվել Թիֆլիս: Հաղպատի առաջնորդարանում 1768 թվականից՝ որպես աբեղա, իսկ 1778 թվականից՝ որպես Սուրբ Նշան եկեղեցու լուսարար ծառայել է [[Սայաթ-Նովան՝Նովա]]ն՝ ''Տեր-Ստեփանոս'' անվամբ:

19-րդ դարի սկզբին Լոռին Վրաստանի հետ միասին անցել է ռուսական կայսրությանը: 19-րդ դարի 1-ին քառորդին Հաղպատի առաջնորդներն են եղել Հովհաննես Ակնեցին (1808–1811), Աստվածատուր Արցախեցին (1811–1814) և [[Ներսես ԱշտարակեցինԱշտարակեցի]]ն (1814 թվականից), որոնք միաժամանակ վարել են նաև վիրահայոց առաջնորդությունը: Այդ տարիներին երկրում տիրող ռազմաքաղաքական անկայուն վիճակը ստիպել է [[Եփրեմ Ա Ձորագեղցի]] կաթողիկոսին 1822–1824-ին թվականներին ապաստանել Հաղպատում: Բռնի ռուսականացման քաղաքականության դեմ անհանդուրժողականության համար Ներսես Աշտարակեցին գեներալ Ի.[[Իվան ՊասկևիչիՊասկևիչ]]ի թելադրանքով 1828 թվականին աքսորվել է [[Բեսարաբիա]], որտեղ առաջնորդել է տեղի հայ եկեղեցական թեմը, իսկ Թիֆլիսի [[Ներսիսյան դպրոցիդպրոց]]ի տեսուչ, բանաստեղծ ու մանկավարժ [[Հարություն ԱլամդարյանըԱլամդարյան]]ը 1830–1832 թվականներին աքսորվել է Հաղպատ:

1836 թվականին, Զաքարիա արքեպիսկոպոս Գուլասարյան-Բեհբուդյանցի առաջնորդության ժամանակ վերացվել է Հաղպատի եպիսկոպոսական աթոռը: Նախկին վիճակը և կարողությունները կորցրած վանքը գոյատևել է ևս մի քանի տասնամյակ: Հաղպատի վանքի վերջին վանահայրն է եղել Սերովբե եպիսկոպոս Արարատյանը. նա հիշատակվում է նաև 1873 թվականին [[Դեբեդ]] գետի վրա քարե կամրջի կառուցման առնչությամբ:

[[Խորհրդային Միություն|Խորհրդային իշխանության]] տարիներին վանքը պահպանվել է որպես պատմամշակութային հուշարձան: Պարբերաբար կատարվել են ամրակայման, վերականգնման և տարածքի բարեկարգման աշխատանքներ (ճարտարապետներ՝ 1927 թվականին՝ [[Ալեքսանդր Թամանյան]], 1929 թվականին՝ Ն. Տոկարսկի, 1930 թվականին՝ Ա. Ավետիսյան, 1950 թվականին՝ Ա. Բալասանյան, 1954–1955 թվականներին՝ Հ. Հակոբյան, 1965–1966 թվականներին՝ Վ. Խաչատրյան, 1973–1975 թվականներին՝ Հ. Գասպարյան):

1989 թվականին, [[Խորհրդային ՀայաստանիՀայաստան]]ի կառավարության որոշմամբ, վանքը վերադարձվել է [[Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին|Մայր աթոռԱթոռ Սուրբ Էջմիածնի]] տնօրինությանը: Հայկական պատմաճարտարապետական հուշարձաններից Հաղպատի վանքն առաջինն է, որ ընդգրկվել է (1996) [[ՅՈՒՆԵՍԿՕ]]-ի «Համաշխարհային ժառանգության ցանկում»: