«Հյուսիսային Մակեդոնիա»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Մակեդոնիա կամ Մակեդոնիայի Հանրապետություն''', պետություն Բալկանյան թերակղզում հարավարևելյան [[Եվրոպա]]յում։Այն նախկին Յուգոսլավիայի իրավահաջորդ նահագներից մեկն էր,որից հռչակվեց անկախ 1991թ։Այն դարձել է Եվրամիության անդամ 1993թ․բայց Հունաստանի հետ «Մակեդոնիա »անվան շուրջ անընդհատ վեճի արդյունքում,այն ընդունվեց որպես [[Նախկին|նախկին '''Հարավսլավիայի Մակեդոնիայի Հանրապետություն''']][9] ,երբեմն նաև Մակեդոնիա և ՆՀՀ Մակեդոնիա ,տերմին,որը օգտագործվում է միջազգային կազմակերպությունների կողմից ինչպիսիք են [[Եվրոպական Միությունը]]12] և [[ՆԱՏՕ]][13]– ն։2018թ․ հունիսի 17 –ին Մակեդոնիան և Հունաստանը սգտորագրեցին համաձայնագիր, որը նախատեսում էր փոխել անվանումը ''Հյուսիսային Մակեդոնիայի Հանրապետություն'' մինչև հարցի վերաբերյալ ազգային հանրաքվե անցկացնելը։[14]15]Դեպիանցկացնելը։Դեպի ծով ելք չունեցող Մակեդոնիայի Հանրապետությունը հյուսիս–արևմուտքից սահմանակից է [[Կոսովո|Կոսովոյին]],հյուսիսից [[Սերբիա|Սերբիային]],արևելքից [[Բուլղարիա|Բուլղարիային]],հարավից [[Հունաստան|Հունաստանին]] և [[Ալբանիա|Ալբանիային]] արևմուտքից։[16]Այնարևմուտքից։Այն կազմում է Մակեդոնիա աշխարհագրական տարածաշրջանի մոտավորապես երրորդ մասը, որն իր հերթին ներառում է Հունաստանի հյուսիսային , Բուլղարիայի հարավարևմտյան և Ալբանիայի հարավարևելյան հարակից տարածաշրջանները։Երկիրը աշխարհագրականորեն եզերված է լեռներով ,հովիտներով և գետերով։Մայրաքաղաքը և ամենամեծ քաղաքը Սկոպյեն մոտավորապես 2.06 միլլիոն բնակիչների բնակավայրն է։Բնակչության մեծ մասը բնիկ մակեդոնացի է կամ հարավ սլավոնական ծագում ունեն։Ալբանացիները փոքրամասնություն են կազմում ,մոտավորապես 25 %,նրանց հաջորդում են թուրքերը,սերբերը,բուլղարացիները։Տարածաշրջանի պատմությունը սկսվում է հնագույն ժամանակաշրջանից ՝<nowiki/>[[Պաենոյա թագավորություն|Պաենոյա թագավորությունից]] մինչև [[Թրքո-Իլլյանական]] իշխանությունը[17]։Մ․թ․ա․իշխանությունը։Մ․թ․ա․ վեցերորդ դարի վերջին տարածաշրջանը գրավվում է [[Պարսկական Աքեմենյան կայսրության]] կողմից,իսկ մ․թ․ա․ չորրորդ դարի վերջին այն միանում է Մակեդոնիայի թագավորությանը։Ք․ա երկրորդ դարում տարածաշրջանը գրավվում է հռոմիացիների կողմից և դառնում է Մակոդոնիայի ամենամեծ նահանգը։Տարածաշրջանը եղել է [[Բյուզանդական (Արեւելյան Ռոման)]] կայսրության մի մաս և Ք․հ․ վեցերրորդ դարի սկզբին հաճախ ենթարկվել է հարձակումների և բնակեցվել սլավոնական ցեղերով։Հաջորդող դարերին [[Բուլղարիայի, Բյուզանդական]] և [[Սերբական կայսրություն|սերբական կայսրությունների]] միջև պայքարի արդյունքում այն տասնչորսերորդ դարից աստիճանաբար հայտնվեց [[Օսմանյան տիրապետութն|Օսմանյան տիրապետության]] տակ։19–րդ դարի վերջին և 20–րդ դարի վերջին [[Մակեդոնիայի ինքնիշխանություն|Մակեդոնիայի ինքնիշխանությունը]] հաստատվեց, չնայած 1912թ–ից մինչև 1913թ [[Բալկանյան պատերազմ|Բալկանյան պատերազմի]] ընթացքում Մակեդոնիայի ժամանակակաից տարածքը հայտնվեց Սերբիայի տիրապետության տակ։<nowiki/>[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին համաշխարհային պատերազմից]] հետևանքով (1914–1918) այն ներառվեց [[Սերբիայի Հարավսլավիայի Թագավորության]] մեջ,որը [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմում զոհվածների հուշարձան (Մեղրաձոր)|Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից]] հետո վերահիմնադրվեց որպես հանրապետություն (1945)թ․,իսկ 1963 թ․ դարձավ [[Հարավսլավիայի սոցիալիստական դաշնային հանրապետություն]]։Մակեդոնիան եղել է [[Յուգոսլավիայում]] ներգրավված [[սոցիալիստական դաշնային հանրապետություն]] մինչև 1991թ․ խաղաղ տարանջատումը։,

Պետության անունը ծագոում է հունարեն [[Μακεδονία (Մակեդոնիա)]][[թագավորություն]] (ավելի ուշ [[ռեգիոն]]),[[հին Մակոդոնացիների]] անունով։Մակեոդոնա անունը ծագում է հունարեն [[Μακεδνός (makednós)|μακεδνός (''makednós'')]] ,որը նշանակում է «բարձրահասակ,կոնաձև» [20],այն ունի նույն արմատը ինչ [[Μακρός (makrós)|μακρός (''makrós'')]] ածականը,որը Հին Հունաստանում նշանակում է«Երկար, բարձր, ուժեղ»[21]։Ի սկզբանե անունը նշանակելու էր կամ բարձրահարկեր կամ բարձրահասակներ, [[մարդկանց]] հավանական բնութագիր։[19][22][23]։Այնուամենայնիվբնութագիր։Այնուամենայնիվ, [[Ռոբերտ Ս. Բ. Բեկեսը]] հավաստիացնում է, որ երկու տերմիններն էլ [[նախապատմական]] ծագում ունեն և չեն կարող մեկնաբանվել Հնդեվրոպական մորֆոլոգիայի առումով։

6–րդ դարի վերջին [[սլավոնական ցեղերը]] հաստատվեցին Բալկանյան տարածաշրջաններում ներառելով Մակեդոնիան։580–ական թթ․ ընթացքում Բյուզանդական։ՊատմականՄակեդոնիան։Պատմական արձանագրությունները վկայում են,որ 680թ․ բուլղարական,սլավոնական և բյուզանդական ժողովուրդների առանձին խմբեր,որոնց առաջնորդում էր [[Բուլղարիան]] կոչվում էին [[Կուբեր]],հաստատվել էին Կերամիզյան հարթավայրում՝<nowiki/>[[Բիտոլա]] քաղաքի կենտրոնում։<nowiki/>[[Պրեսիանսի]] իշխանությունը համընկնում էր Բուլղարայի կողմից սլավոնական ցեղերի և Մակեդոնիայի վերահսկողության հետ։Սլավոնական ժողովուրդները,որոնք հաստատվել էին Մակեդոնիայի տարածքում 9–րդ դարում Բուլղարիայի [[Ցար Բորիս I]]- ի կառավարման ժամանակածրջանում ընդունում են քրիստոնեությունը։

18–րդ դարում [[Բուլղարիայի ազգային վերածննդի]] սկզբին,շատ հեղափոխականներ,որոնքցիցորոնցից էին [[Միլադինովի]] եղբայրները,[[Ռաջկո Զինզիֆովը,Ջոաքիմ Կրչովսկին,Կիրիլ Պեժչինովիչը]] և ուրիշներ հենց այս տարածաշրջանից էին։Սկոպիեյի,Դեբարի,Բիթոլայի,Օհրիթի,Վելեսի և Սթրամիքայի եպիսկոպոսները ընդունեցին [[Բուլղարիայի եպիսկոպուությունըեպիսկոպոսությունը]],որը հիմնադրվել էր 1870թ․։19–րդ դարում սկսվեցին նոր շարժումներ, որոնց հիմնական նպատակւնպատակը ինքնավար Մակեդոնիայի հիմնադրումն էր,որը ներառելու էր ամբողջ Մակեդոնիայի տարածաշրջանը։Դրանցից էր Մակեդոնիայի հեղափոխական կազմակերպությունը,որը հետագայում դարձավ Գաղտնի [[Մակեդոնիա-Ադրիանապոլական հեղափոխական կազմակերպություն]] (ԳՄԱՀԿ)։1905թ․ այն վերանվանվեց ներքին Մակեդոնիա-Ադրիանոպոլ հեղափոխական կազմակերպություն (ՆՄԱՀԿ)։Առաջին։<nowiki/>[[Առաջին համաշխաևհային պատերազմից]] հետո այն տարանջատվեց [[Ներքին Մակեդոնիայի հեղափոխական կազմակերպության]] և [[Ներքին Թրքական հեղափոխական կազմակերպություն]](ՆԹՀԿ)։Սկզբնական շրջանում կազմակերպությանն անդամակցելու իրավունք ունեին միայն բուլղարացիները,իսկ հետագայում այն տարածվեց Եվրոպայի ամբողջ բնակչության վրա անկախ ազգությունից և դավանանքից։Այնուամենայնիվ անդամների գերակշռող մասը [[Մակեդոնիայի բուլղարացիներն]] էին։1903թ․Ներքին Մակեդոնիայի հեղափոխական կազմակերպությունը կազմակերպեց [[Իլինդեն ապստամբությունը]] ընդդեմ [[Օսմանյան կայսրության]],որը չնայած սկզբնական հաջողություններին՝ներառյալ Կռուսեվո հարապետության ձևավորումը, ունեցավ մեծ կորուստներ։Ապստամբությունը և [[Կռուսեվո]] հանրապետության ձևավորումը հանդիսացան անկյունաքար և նախադրյալ Մակեդոնիայի պետականության վերջնական ձևավորման համար։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազ,իպատերազի ընթացքում 1941–1945թթ․ Յուգոսլավիան գրավվեց [[Աքսիսի]] ուժերի կողմից։Վարդանկողմից։<nowiki/>[[Վարդան Բանովինան]] բաժանվեց [[Բուլղարիայի]] և [[Իտալիայի]] կողմից օկուպացված [[Ալբանիայի]] միջև։Նոր Բուլղարիայի վարչակազմի ձևավորման և բանակի ստեղծման համար հիմնադրվեց Բուլղարիայի գործերի կոմիտեն։Կոմիտեն մեծամասամբ ձևավորվել էր Ներքին Մակեդոնիայի հեղափոխական կազմակերպության նախկին անդամներից,բայց շատ կոմունիստներ ինչպիսիք են [[Պանկո Բրաշնարովը]],[[Սթրահիլ Գիգովը]] և [[Մեթոդի Շատովովը]] նույնպես անդամակցում էին կոմիտեին։Որպես Վարդարդ Մակեդոնիայի կոմունիստների առաջնորդ, [[Շոտովը]] անցավ [[Հարավսլավիայի կոմկուսի կուսակցությունից]] բուլղարական[[Բուլղարական կոմունիստական կուսակցություն]] և հրաժարվեց ռազմական գործողություններ սկսել բուլղարական բանակի դեմ։Բուլղարիայի իշխանությունները Գերմանիայի ճնշման ներքո պատասխանատու էին Սկոպյեում եւ Բիտոլայում ավելի քան 7000 հրեայի վերաբնակեցման եւ տեղահանման համար։Զավթած ուժերի դաժան կանոնորը շատ Մակեդոնացիների քաջալերում էին աջակցելու 1943թ․ հետո կոմունիստ [[Պարտիսանի]] կազմակերպած [[Ջոսիփ Բրոզ Տիտոյի]] շարժմանը և 1944թ․ կազմակերպած [[Ազգային ազտագրական պայքարը]] երաշխավորում էր գերմանական ուժերի դուրս բերումը Մակեդոնիայի տարածքից։

1944թ․ [[Մակեդոնիայի ազգային ազատագրական պայքարի հակաֆաշիստական ժողովը]] Մակեդոնիայի ժողովրդավարական հանրապետությունը հռչակվեց Յուգոսլավիայի ժողովրդական դաշնային հանրապետության մի մաս։Ազգային ազատագրական պայքարի հակաֆաշիստական ժողովը շարունակեց մնալ գործող կառավարություն միննչ պատերազմի ավարտը։Մակեդոնիայի այբբուբենը լեզվաբանների կողմից ենթարկվեց փոփոխությունների,այն հիմնված էր ''Վուկ Ստեֆանովիչը Կարաջիչիի'' հնչյունական այբբուբենի և [[Կրեստե Պետկովի Միսկրովի]] օրենքների վրա։

Այն դարձավ Յուգոսլավ ֆեդերացիայի վեց հանրապետություններից մեկը։1963թ․ ֆեդերացիան վերանվանցեվվերանվանվեց [[Հարավսլավիայի սոցիալիստական դաշնային հանրապետություն,]]Մակեդոնիայի հանրապետությունը նույնպես վերանվանվեց,դառնալով [[Մակեդոնիայի սոցիալիստական հանրապետություն։1946–1949թթհանրապետություն]]։1946–1949թթ Հունաստանում [[քաղաքացիական պայքարի]] ընթացքում Մակեդոնիայի կոմունիստ ապստամբները աջակցում էին Հունաստանի կոմունիստներին։շատ փախստականներ հենց այստեղից են ներգաղթել Մակեդոնիայի սոցիալիստական հանրապետություն։1991թ․ երբ Մակեդոնիան վերջնականապես անջատվեց Յուգոսլավիայից ,հանվեց«սոցիալիստական» տերմինը։

Յուգոսլավիայից անկախության հռչակման հանրաքվեի կապակցությամբ Մակեդոնիայի հանրապետությունը պետականորեն հռչակեց իր անկախությունը 1991թ․ սեպտՕհրիդսեպտեմբերի համաձայնագիրեմբերի8–համաձայնագիրով 8–ին,թևև օրինականացրեց մասնակցությունը [[Հարավսլավիայի նախկին պետությունների]] հետագա միավորմանը:Իլինի ապստամբության օրը՝օգոստոսի 2–ը նույպես տոնվում է պետական մակարդակով որպես [[պետականության հռչակման օր։օր]]։

Ռոբերտ Բադինտերը, որպես [[Յուգոսլավիայի Խաղաղության կոնֆերանսի արբիտրաժային հանձնաժողովի]] ղեկավար 1992թ․ հունվարին առաջարկեց ԵՀ ճանաչում։

1990-ականների սկզբին [[Յուգոսլավյան պատերազմներիպատերազմներ]]<nowiki/>ի միջոցով Մակեդոնիան պահպանում էր իր խաղաղությունը։Մակեդոնիայի և Յուգոսլավիայի միջև աննշան սահմանային փոփոխություննրը տեղի են ունեցել երկու երկրների համաձայնությամբ։Այնուամենայնիվ 1999թ ․ [[Կոովոյի պատերազմից]] հետո, երբ 360,000 [[ալբանացի փախստականներ]] Կոսովայից ներգաղթեցին Մակեդոնիա,երկրի սահմանները ենթարկվեցին փոփոխությունների։Այնուամենայնիվ պա

տերազմից հետո նրանք վերադաչձանքվերադարձան և հիմնեցին բանակ սահամների եկու կողմում՝ հռչակելով իրենց անկախությունը կամ ինքնավարությունը։

[[Կոնֆլիկտը]] տեղի է ունեցել 2001թ փետրվարից մինչև օգոստոս երկրրի հյուսիսային և արևմտյան սամաններին ալբանացի փախստականների և կառավարության միջև։Պատերազմը ավարտվել է ՆԱՏՕ–ի[[ՆԱՏՕ]]–ի հրադադարի պահպանման ռեժիմի միջամտությամբ։Օհրիդմիջամտությամբ։<nowiki/>[[Օհրիդ համաձայնագրով]] կառավարությունը համաձայնվեց դադարեցնել քաղաքական պայքարը և ընդունել Ալբանիայի փոքրամասնությանը։Ալբանական կողմը համաձայնվեց հրաժարվել անջատողական պահանջներից և ընդունեց Մակեդոնիայի սահմանները ամբողջությամբ։Բացի դրանից մակեդոնական բանակը պետք է զինաթափվեր և հանձներ ՆԱՏՕ–ին։

2012թ․ Մակեդոնիայում [[միջմշակութային լարվածություն]] առաջացավ ալբանացիների և մակեդոնացիների միջև ,որը ուղեկցվեց բռնության տարբեր դեպքերով։

Պրեսպայի համաձայնագիրը,որը փոխարինում է 1995թ․ ստորագրված ժամանակավոր համաձայնագրին,ստորագրվել է 2018թ․ հունիսի 17–ին Հունասատանում [[Պրեսպա գետի]] վրա գտնվող [[Պսարադես]] գյուղում երկու երկրների նախագահների՝ Նիկոլա Դմիտրիովի և Նիկոս Կոթսիանի կողմից, ինչպես նաև երկու վարչապետների ՝Զորան Զաևի և Ալեքսիս Ցիպրասի ներկայությամբ։Հանդիպմանը ներկա էին [[ՄԱԿ-ի հատուկ ներկայացուցիչ Մեթյու Նիմեթը]], [[քաղաքական հարցերով գլխավոր քարտուղարի պաշտոնակատար Ռոզմարի Դի Կարլոն]], [[ԵՄ-ի Արտաքին գործերի եւ անվտանգության քաղաքականության հարցերով բարձր ներկայացուցիչ Ֆեդերիկա Մոգերինին]] և [[Եվրոպական ընդլայնման և եվրոպական հարևանության քաղաքականության հարցերով հանձնակատարը Յոհաննես Հանը]] և ուրիշներ։Հանդիսությունից հետո Ցիպրասը իր մակեֆոնացի գործընկերների հետ [[Օտեսեվա]] գյուղում ճաշելու համար անցնում է Մակեդոնիայի սահմնան,այս նշանակալից քայլը գնահատվում է որպես 1991թ․ անկախության հռչալումից հետո Հունաստանի վարչապետի առաջին այց Մակեդոնիայի հանրապետւոթյուն։ Հունական վետոյի դուրս բերումը հանգեցրեց նրան,որ Եվրեպական[[Եվրոպական միությունը]] հունիսի 27–ին սկսեց [[բանակցությունններ վարել Մակեդոնիայի հետ միանալու]] համար,նախատեսվում է,որ այն կիրականանա 2019թ․՝պայմանով,որ Պրեսպայի համաձայնագիրը կիրագործվի և Մակեդոնիայի սահմանադրական անվանումը կփոխվի է Հյուսիսային Մակեդոնիայի Հանրապետության։

Հուլիսի 11–ին ՆԱՏՕ–ն[[ՆԱՏՕ]]–ն հրավիրում է Մակդեդոնիային միանալու և դառնալու Եվրոատլանտյան դաշինքի 30–րդ անդամը։

Հուլիսի 30–ին Մակեդոնիայի հանրապետությաւնը [[հավանություն է տալիս երկրի անունը փոխելու ծրագրին]],որը տեղի էր ունենալու սեպտեմբերի 30–ին։

Մակեդոնիայի ամբողջ տարածքը կազմում է 25,713 կմ 2։Այն գտնվում է աշխարհագրական լայնության [[40°– 43°]]–ի և աշխարհագրական երկարության [[20° – 23°]] սահմաններում։Հյուսիսում Մակեդոնիայի հետ [[Սերբիայի]] ունեցած սամհանի երկարությունը 748 կմ է,հյուսիսարևմտյան հատվածում [[Կոսովոյի]] հետ ունեցած սահմանի երկարությունը 159 կմ է,արևելյան հատվածում [[Բուլղարիայի]] հետ ունեցած սահմանը 148կմ է,հարավում [[Հունստանի]] հետ ունեցած սահմանի երկարությունը 228 կմ և արևմուտքում [[Ալբանիայի]] հետ ունեցած սահմանի երկարությունը 151։

Մակեդոնիան դեպի [[ծով ելք չունեցով երկիր]] է,այն ձևավորվել է հարթավայրում՝ Վարդար գետի հովտում,երկիրը շրջապատված է լեռնաշղթաններով։Այն գտնվում է [[Շար]] և [[Օսկոովոն լեռների]] միջև ՝ [[Վարդար գետ|Վարդար գետի]] հովտին։ Հարավային կողմում Ալբանիայի և Հունաստանի սահմանին գտնվում են երեք խոշոր լճերը՝ [[Օհրի , Պեսպա և Դեժրանի]] լճերը։Օհրինը համարվում է ամենահին լիճը աշխարհում։Մակեդոնիան ունի սեյսմիկ ակտիվ տարածք, այտեղ տեղի են ունեցել բազմաթիվ երկրաշարժներ,սիկ վերջերս 1963թ․ Սկոպեյում տեղի ունեցած երկրաշարժը մեծ ավերվածությունների պատճառ դարձավ սպանելով ավելի քան 1,000 մարդու։

Տարածքը ունի գեղատեսիլ լեռներ։Դրանք հիմնականում պատկանում են երկու տարբեր լեռնաշղթաների՝[[լեռնաշղթաների]]՝ առաջինը Շար լեռներն են,որոնք շարունակում են Արևմուտյան[[Արևմտյան Վարդար լեռնաշղթան]] և հայտնի են որպես [[Դինարիք լեռներ։Երկրորդլեռներ]]։Երկրորդ լեռնաշղթան [[Օգոսովո–Բելսաիքա լեռներն]] են,հայտնի են նաև որպես [[Ռոդոֆ լեռներ։Այնլեռներ]]։Այն լեռները,որոնք պատկանում են [[Շար և Արևմտյան Վարդար լեռնաշղթային]] շատ ավելի երիտասարդ են և բարձր քան [[Օգոսովո–Բելսաիքա լեռները։Ալբանիայիլեռները]]։Ալբանիայի սահմանին գտնվող Շար լեռնաշղթայի ամնեբարձր գագաթը [[Կորաբն]] է,այն համարվում է Մակեդոնիայի ամենաբարձր գագաթը 2,764 մ բարձրությամբ։

Մակեդոնիայի տարածքում կան ջրի 1,100–ից ավելի աղբյուրներ։Գետերը ունեն երեք տարբեր ելակետներ՝ [[էգեյան,Ադիատիք]] և [[Սև]] ծովեր։Ամենամեծը հավարվում է էգեյանը,այն ծածկում է հանրապետության տարածքի 87%–ը,մակերեսը մոտավորապես 22.075 քառակուսի կիլոմետր է։Ամենաերկար գետը համարվում է [[Վարդարը]] 20,459 քառակուսի կիլոմետր մակերեսով։Այս հարթավայրը կարևոր դեր է խաղում երկրի տնտեսության և կապի զարգացման համակարգում։«Վարդարդի հովիտ» կոչված ծրագիրը վճռական դեր է խաղալու երկրի ռազմավարական զարգացման գործում: