Վիքիպեդիա

«Դանիա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
Տող 68.
 
[[Միավորված Ազգերի Կազմակերպություն|Միավորված Ազգերի Կազմակերպության]] և [[ՆԱՏՕ]]-ի հիմնադիր, [[Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպություն|Տնտեսական համագործակցության և զարգացման կազմակերպության]] անդամ Դանիան նաև [[Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության կազմակերպություն|Եվրոպայի անվտանգության և համագործակցության]] անդամ է։
 
Գերզարգացած [[խառն արդյունաբերություն]] ունեցող տնտեսությամբ և համատարած [[բարեկեցիկ]] Դանիան առաջատար երկրներից է բնակչության եկամտի հավասարաչափ բաշխվածության ցուցանիշով և մեկ շնչին ընկնող եկամտի ցուցանիշով յոթերորդն է աշխարհում։ Հաճախ Դանիան գնահատվում է որպես ամենաերջանիկ երկիրը<ref>Francesca Levy, [http://archive.is/20120628213128/http://www.forbes.com/2010/07/14/world-happiest-countries-lifestyle-realestate-gallup.html "The World's Happiest Countries"], ''Forbes'' 2010 հուլիսի 14 {{ref-en}}</ref><ref>Francesca Levy, [http://archive.is/20120918144004/http://www.forbes.com/2010/07/14/world-happiest-countries-lifestyle-realestate-gallup-table.html "Table: The World's Happiest Countries"], ''Forbes'' 2010 հուլիսի 14 {{ref-en}}</ref>, իսկ կաշառակերությամբ՝ վերջինը<ref>{{cite web|url=http://www.transparency.org/policy_research/surveys_indices/cpi/2010/results |title=Transparency International – the global coalition against corruption |publisher=Transparency.org |date=դեկտեմբերի 15, 2010 |accessdate=2011 թ․ հունիսի 2}}{{dead link|date=June 2012}}</ref>:
 
[[Պաշտոնական լեզու]]ն [[դանիերեն]]ն է, որը սերտորեն կապված է [[շվեդերեն]]ի և [[նորվեգերեն]]ի հետ, որոնց հետ այն ունի մշակութային և պատմական սերտ կապեր։ Դանիան Շվեդիայի և Նորվեգիայի հետ միասին [[Սկանդինավիա]] մշակութային տարածքի մասն է, ինչպես նաև [[Հյուսիսային Խորհուրդ|Հյուսիսային խորհրդի]] անդամ է։
 
Տող 76 ⟶ 78՝
== Պատմություն ==
=== Նախապատմություն ===
Առաջին հնագիտական բացահայտումները Դանիայում վերաբերվում են մ. թ. ա. 130,000–110,000 թվականներին<ref>Michaelsen (2002), p. 19.</ref>: Դանիան բնակեցվել է մոտավորապես մ. թ. ա. 12.500 թվականին, իսկ գյուղատնտեսությունը այստեղ զարգացել է մոտ մ.թ.ա 3900 թվականից<ref name="foreign ministry">{{cite web|last=Nielsen|first=Poul Otto|month=May |year=2003|url=http://www.um.dk/Publikationer/UM/English/Denmark/kap6/6-1.asp|title=Denmark: History, Prehistory|publisher=Royal Danish Ministry of Foreign Affairs|accessdate=2006 թ․ մայիսի 1 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20051122020555/http://www.um.dk/Publikationer/UM/English/Denmark/kap6/6-1.asp |archivedate=նոյեմբերի 22, 2005}}</ref>: Դանիայի տարածքում հայտնաբերվել են նաև [[Բրոնզե դար]]ի (1800-[[Մ.թ.ա. 600|600]] մ. թ. ա) դամբարաններ և գերեզմանատներ, որտեղ թաղված են եղել բրոնզե տարատեսակ իրեր և Արևային սայլեր։
 
[[Երկաթե դար]]ի ընթացքում տեղաբնակները սկսեցին գաղթել հարավ, Հռոմեական կայսրության ժամանակ հռոմեական պրովինցիաները սկսեցին առևտրով զբաղվել տեղի ցեղերի հետ, այդ մասին են վկայում Դանիայի տարածքում գտնված հռոմեական մետաղադրամները։ Մեծ է եղել նաև Կելտական մշակույթի հետևանքները տարածաշրջանի վրա, այս մասին են վկայում երկրի տարածքում գտվնած կելտական սպասքը և տարատեսակ այլ իրեր։
Տող 95 ⟶ 97՝
=== Վաղ ժամանակակից պատմություն ===
[[Պատկեր:Slaget vid Öland Claus Møinichen 1686.jpg|մինի|[[Օլանդի ճակատամարտ]]ը Դանիա-Նորվեգական և Նիդերլանդական դաշինքի և Շվեդական ռազմածովային ուժերի միջև 1676-ի հունիսի մեկին:]]
Կալմարյան միությունից [[1523]] թ. Շվեդիայի դուրս գալուց հետո Դանիան անընդհատ փորձում էր վերականգնել իր տիրապետություն Շվեդիայում։ Առաջին փորձը [[Հյուսիսային յոթամյա պատերազմ]]ն էր, որն ընթացավ [[1563]] - –[[1570]] թթ.: Երկրորդ փորձը [[Կալմարյան պատերազմ]]ն էր, երբ [[Կրիստիան IV (Դանիայի թագավոր)|Կրիստիան IV]]-ը հարձակվեց Շվեդիայի վրա [[1611]] թ., բայց չհասավ իր հիմնական նպատակին՝ պարտադրել Շվեդիային վերադառնալ միություն։ Պատերազմը տարածքային փոփոխություններ չմտցրեց, բայց Շվեդիան ստիպված վճարեց 2 միլիոն արծաթ ռազմատուգանք<ref>{{cite web|url=http://www.smb.nu/svenskakrig/1611.asp|archiveurl=http://web.archive.org/web/20071011111014/http://smb.nu/svenskakrig/1611.asp|archivedate=հոկտեմբերի 11, 2007 |title=Kalmarkriget 1611–1613 |accessdate=2007 թ․ մայիսի 4 |publisher=Svenskt Militärhistoriskt Bibliotek}} {{Լեզու-շվեդ}}</ref>:
 
Կրիստիան թագավորը այս միջոցներով կառուցեց մի քանի քաղաքներ և ամրոցներ, որոնցից ամենահայտնին են [[Գլյուկխտադտ]]ը (որպես հակակշիռ [[Համբուրգ]]ին), [[Օսլո|Կրիստանիան]] (հետագայում վերանվանվեց [[Օսլո]]), [[Կրիստիանշավն]]ը, [[Կրիստիանսթադ]]ը և [[Կրիստիանսանդ]]ը: Ոգեշնչվելով Նիդերլանդների գաղութատիրական քաղաքականությունից թագավոր Կրիստիանը որոշեց ծրագրավորել դանիական գաղութատիրական քաղաքականությունը, որի շրջանակներում ծրագրավորում էր գաղութականացնել [[Շրի Լանկա]]ն, սակայն այս ծրագրի արդյունքում հաջողվեց գաղութականացնել [[Տրաքեբար]]ը [[Հնդկաստան]]ում: Դանիայի գաղութատիրական կայսրությունը սահմանափակվում է միայն մի քանի որոշիչ առևտրային տարածքներով Աֆրիկայում և Հնդկաստանում։
Տող 192 ⟶ 194՝
 
=== Արտաքին քաղաքականություն ===
Դանիան [[ՄԱԿ]]-ի հիմնադիր երկրներից է և մեծապես աջակցում է կազմակերպությանը։ Հակասական վերաբերմունքը [[ՆԱՏՕ]]-ի նկատմամբ փոխվել է դեպի դրական [[1990]] թ.․ դանիական բանակի ստորաբաժանումները մասնակցել են Պարսից ծոցի պատերազմին ([[1990]]-–[[1991]] թթ.), բալկանյան հակամարտությանը, աջակցել է Արևելյան Եվրոպայի և Բալթյան երկրների հետ ռազմական համագործակցությանը։ Թեև Դանիան միացել է Եվրոպական տնտեսական հանձնաժողովին միայն [[1973]] թ., նա թերահավատորեն է վերաբերվում Եվրոպայի միավորման ծրագրերին։ [[1992]] թ. հանրաքվեի արդյունքում ընտրողները մերժեցին [[Մաաստրիխտյան պայմանագիր|Մաաստրիխտյան պայմանագրի]] պայմանները, սակայն ավելի ուշ ընդունեցին այն վերապահումներով, իսկ [[1998]] թ. հանրաքվեի ժամանակ հաստատեցին Ամստերդամի համաձայնագիրը։ Դանիան չի ստորագրել արևելաեվրոպական միության համաձայնագիրը պաշտպանության մասին, սակայն աջակցում է ՆԱՏՕ-ի [[«Գործընկերություն հանուն խաղաղության» ծրագիր]]ը՝ Եվրոպայում անվտանգություն և համագործակցություն ապահովելու համար։ [[1995]] թ. Դանիան առանձնացրել է իր ազգային համախառն արտադրանքի 1%-ը որպես հումանիտար օգնություն։
 
==== Հայ-դանիական կապեր ====
{{հիմնական|Հայ-դանիական հարաբերություններ}}
[[Օրհուս]]ի համալսարանում է աշխատում [[Հայագիտություն|հայագիտությամբ]] զբաղվող դանիացի գիտնական Հ. Լեհմանը։ Հիշարժան են դանիացի միսիոներուհիներ Կարեն Եփփեն (1876 - 19351876–1935) և Մարիա Յակոբսենը (1882 - 19601882–1960), ովքեր իրենց նվիրվածությամբ և բարերարությամբ փրկել են [[Մեծ եղեռն]]ից մազապուրծ հարյուրավոր հայ որբերի, հիմնել որբանոցներ, կազմակերպել երեխաների բուժումը և կրթության գործը։ Այժմ գործում է «ԴանԱրմեն» հայ-դանիական ասոցիացիան։ Դանիայի փոքրաթիվ հայ համայնքն ըստ կարելվույն օգնություն է ցուցաբերել [[1988]] թվականի [[Սպիտակի երկրաշարժ]]ից տուժած հայրենակիցներին։ Դիվանագիտական հարաբերություններ [[Հայաստան]]ի և Դանիայի Թագավորության միջև հաստատվել են [[1992]] թվականին<ref>[http://www.armeniandiaspora.am/am/Encyclopedia_Dania ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտի կայք]</ref>:
 
== Տնտեսություն ==
Տող 251 ⟶ 253՝
Պատմականորեն, Դանիան, ինչպես իր Սկանդինավյան հարևանները, եղել է աշխարհի սոցիալապես առաջադեմ երկրներից մեկը։ Դանիան առաջին երկիրն էր, որն օրինականացրեց [[պոռնոգրաֆիա]]ն 1969 թ.<ref>{{cite web|url=http://www.um.dk/publikationer/um/english/factsheetdenmark/denmarkanoverview/html/chapter05.htm |title=Denmark&nbsp; – An Overview |date=2007 թ. սեպտեմբերի 22 |accessdate=2007 թ. սեպտեմբերի 22 |archiveurl=http://web.archive.org/web/20080122084309/http://www.um.dk/publikationer/um/english/factsheetdenmark/denmarkanoverview/html/chapter05.htm|archivedate=2008 թ. հունվարի 22}}</ref>, նաև 2012 թվականին, Դանիան փոխարինեց իր «գրանցված զուգընկերություն» օրենքները, որոնք Դանիան որպես առաջին երկիր ներմուծել էր 1989 թվականին, միասեռական ամուսնությունով։ Դանիական ապրելաոճի կարևոր գծերն են՝ համեստությունը, ճշտապահությունը, բայց առաջնահերթը հավասարությունն է։
 
[[Տիխո Բրագե]]յի (1546-16011546–1601) աստղագիտական հայտնագործությունները և [[Նիլս Բոր]]ի (1885-19621885–1962) փայլուն ներդրումները ատոմային ֆիզիկայի բնագավառում դանիական գիտական նվաճումների վառ օրինակ են։ [[Հանս Քրիստիան Անդերսեն]]ի (1805-18751805–1875) հեքիաթները, [[Սյորեն Կիերկեգոր]]ի (1813-18551813–1855) փիլիսոփայական էսսեները, [[Կարեն Բլիքսեն]]ի (1885-19621885–1962) պատմվածքները, ինչպես նաև [[Կառլ Նիլսեն]]ի (1865-19311865–1931) սիմֆոնիաները միջազգային ճանաչում են ձեռք բերել։ Սկսած 1990 - ական–ական թվականների կեսերից, դանիական ֆիլմերը գրավել են միջազգային ուշադրությունը, հատկապես նրանք, որոնք կապված են ռեժիսոր, սցենարիստ, և պրոդյուսեր [[Լարս ֆոն Թրիեր]]ի հետ։
 
=== Ճարտարապետություն ===
Տող 337 ⟶ 339՝
{{Հիմնական հոդված|Սպորտը Դանիայում}}
[[Պատկեր:US Open 2009 4th round 156.jpg|մինի|150px|[[Կարոլին Վոզնյացկի]]ն, դանիացի թենիսիստուհի: Նախկին [[Կանանց թենիսի ասոցիացիա]]յի առաջին ռակետ:]]
Սպորտը բավականին հանրահայտ է Դանիայում և նրա քաղաքացիները մասնակցում և հետևում են բազմազան մարզաձևերին։ Ազգային սպորտը [[ֆուտբոլ]]ն է, առավել ուշագրավ արդյունքներն են այս ձևում վեց անգամ անընդմեջ Եվրոպայի առաջնության որակավորման փուլն անցնելն (1984-20041984–2004) և 1992 թ. առաջնությունն հաղթելն է։ Այլ էական նվաճումների թվում մտնում են հաղթանակը Կոնֆեդերացիաների գավաթում 1995 թվականիին և 1998 աշխարհի առաջնության քառորդ եզրափակիչ հասնելը։
 
Դանիայի բազմաթիվ առողջարաններն ու ծովափներն սիրված վայրերն են ձկնորսության, կանոե կամ կայակ վարելու և մի շարք այլ ջրային մարզաձևերի համար։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Դանիա» էջից