'''Սպիտակ''', քաղաք [[Հայաստանի Հանրապետություն|Հայաստանի Հանրապետության]] [[Լոռու մարզ]]ում։
[[Փամբակ]]ի գեղատեսիլ հովտում, [[Փամբակ]] գետի և նրա վտակ [[Փամբիջուր|Փամբիջրի]] վտակի ափերին տարածված '''Սպիտակ''' քաղաքը մինչև 1949 թվականը կոչվել է '''Համամլու'''։ Կլիման բարեխառն է, մեղմ ձմեռով, չափավոր տաք ամառով։ Տարեկան տեղումների միջին քանակը 439 մմ է։
Կլիման բարեխառն է, մեղմ ձմեռով, չափավոր տաք ամառով։ Տարեկան տեղումների միջին քանակը 439 մմ է։
Սպիտակը ծովի մակարդակից բարձր է 1650 մ։ Սպիտակը գտնվում է [[Վանաձոր ]]- [[Գյումրի ]] և Վանաձոր- [[Երևան ]] ավտոմոբիլային մայրուղիների խաչմերուկում, Փամբակի հովտում, Փամբակ գետի և դրա վտակ Ջրաշենի ափերին, ծովի մակերևույթից 1250մ1250 մ բարձրության վրա: Հեռավորությունը մարզկենտրոնից 19 կմ է, իսկ մայրաքաղաքից` 97 կմ : Քաղաքի վարչական տարածքը 6066.75 հա է: ▼
Սպիտակը ծովի մակարդակից բարձր է 1650 մ։
▲Սպիտակը գտնվում է Վանաձոր-Գյումրի և Վանաձոր-Երևան ավտոմոբիլային մայրուղիների խաչմերուկում, Փամբակի հովտում, Փամբակ գետի և դրա վտակ Ջրաշենի ափերին, ծովի մակերևույթից 1250մ բարձրության վրա: Հեռավորությունը մարզկենտրոնից 19 կմ է, իսկ մայրաքաղաքից` 97 կմ:
Սպիտակի տարածքը լեռնային է. հյուսիսում ձգվում են [[Բազումի լեռնաշղթա|Բազումի]], իսկ հարավում՝ [[Փամբակի լեռանաշղթաներըլեռնաշղթա]]<nowiki/>ները: Ռելիեֆն ունի [[Էրոզիոն բազիս|էրոզիոն ]]- [[Դենուդացիա|դենուդացիոն ]] կառուցվածք: Տարածքի երկրաբանական կառուցվածքը բարդ է, ձևավորված է [[Հրաբխածին-նստվածքային հանքավայրեր|նստվածքային հրաբխածին ]], [[Հրաբխականություն|ներժայթքային ]] ապարներից՝ կրաքարեր[[կրաքար]]<nowiki/>եր, [[Տուֆ|տուֆածին ապարներ ]], [[բազալտ ]] ու ավազաքարեր[[Ավանաքար|ավազաքար]]<nowiki/>եր: ▼
Քաղաքի վարչական տարածքը 6066.75 հա է:
▲Սպիտակի տարածքը լեռնային է. հյուսիսում ձգվում են Բազումի, իսկ հարավում՝ Փամբակի լեռանաշղթաները: Ռելիեֆն ունի էրոզիոն-դենուդացիոն կառուցվածք: Տարածքի երկրաբանական կառուցվածքը բարդ է, ձևավորված է նստվածքային հրաբխածին, ներժայթքային ապարներից՝ կրաքարեր, տուֆածին ապարներ, բազալտ ու ավազաքարեր:
Երկրաշարժաբանական առումով տարածքը համարվում է սեյսմիկ ակտիվ գոտի՝ աղետաբեր երկրաշարժի բարձր հավանականությամբ (9 և ավելի բալ): Մայրուղիների երկարությունը 52.8 կմ է: Սպիտակի տարածքով անցնում է [[Թբիլիսի]]-[[Վանաձոր]]-[[Սպիտակ]]-[[Մասիս (քաղաք)|Մասիս]] երկաթգիծը: Սպիտակ համայնքի տարածքը գտնվում [[Բարեխառն գոտիներ|բարեխառն կլիմայական գոտում]]: Ձմեռը մեղմ է, ամառը՝ չափավոր տաք: Ամենացածր ամսական միջին ջերմաստիճանը հունվարին է՝ -4.7 <sup>0</sup>C, ամենատաք ամիսը հուլիսն է՝ +18 <sup>0</sup>C ամսական միջին ջերմաստիճանով: Միջին հաշվով 0 <sup>0</sup>C-ից բարձր ջերմաստիճանով օրերի թիվը Սպիտակ քաղաքում կազմում է 270 օր: Տարեկան տեղումների միջին մակարդակը 439մմ է:
Մայրուղիների երկարությունը 52.8 կմ է:
Համամլու գյուղի հիմնադրման մասին գրավոր վավերագրեր չկան։ Ենթադրվում է, որ գյուղի բնակչության զգալի մասը, մոտ երեք դար առաջ , գաղթել է [[Պարսկահայք]]ի [[Հեր]] (հետագայի [[Խոյ]]) գավառից։ Համամլու կամ Համամլի անվանումը հավանաբար առաջացել է [[պարսկերեն]] ''համամ (բաղնիք)'' բառից։ Բաղնիքների առկայության մասին են վկայում (նախկին շաքարի գործարանի տեղում նախկին Դեմի կոչված հանդամասում) հայտնաբերված կավե մեծ կարասներն ու խողովակները։ <sup></sup>▼
Սպիտակի տարածքով անցնում է Թբիլիսի-Վանաձոր-Սպիտակ-Մասիս երկաթգիծը:
Սպիտակ համայնքի տարածքը գտնվում բարեխառն կլիմայական գոտում: Ձմեռը մեղմ է, ամառը՝ չափավոր տաք: Ամենացածր ամսական միջին ջերմաստիճանը հունվարին է՝ -4.7<sup>0</sup> C, ամենատաք ամիսը հուլիսն է՝ +18<sup>0</sup><sup></sup> C ամսական միջին ջերմաստիճանով: Միջին հաշվով 0<sup>0</sup>C-ից բարձր ջերմաստիճանով օրերի թիվը Սպիտակ քաղաքում կազմում է 270 օր: Տարեկան տեղումների միջին մակարդակը 439մմ է:
▲Համամլու գյուղի հիմնադրման մասին գրավոր վավերագրեր չկան։ Ենթադրվում է, որ գյուղի բնակչության զգալի մասը, մոտ երեք դար առաջ, գաղթել է [[Պարսկահայք]]ի [[Հեր]] (հետագայի [[Խոյ]]) գավառից։ Համամլու կամ Համամլի անվանումը հավանաբար առաջացել է [[պարսկերեն]] ''համամ (բաղնիք)'' բառից։ Բաղնիքների առկայության մասին են վկայում (նախկին շաքարի գործարանի տեղում նախկին Դեմի կոչված հանդամասում) հայտնաբերված կավե մեծ կարասներն ու խողովակները։
== Պատմություն ==
Սպիտակի տարածքը եղել է հին բնակատեղի, որի պատմությունը սկսվում է դեռևս մ.թ.ա. IV-I հազարամյակներից: Սպիտակում, համանուն նախկին շրջանի Մեծ Պարնի, Ջրաշեն, Գոգարան, Արևաշող գյուղերում հայտնաբերված նեոլիթյան գործիքներն ու կենցաղային իրերը՝ քարե հատիչները, կացինները, դանակները, նետասլաքները, աղորիքները, արձանիկները և գտնված մյուս առարկաները վկայում են այդ ցեղերի հասարակական բարձր աստիճանը: Սպիտակում՝ Սարդարի կոնդ բլուրում հայտնաբերվել են բրոնզե դարաշրջանի (ք.ա. 3-2-րդ հազարամյակում) բնորոշ առարկաներ՝ պղնձե և բրոնզե նետասլաքներ, դաշույններ, սև փայլեցրած կավախեցե ամաններ և այլ առարկաներ: Տարածքի բնակիչների կյանքը վերընթաց զարգացում է ապրել նաև ք.ա. 1-ին հազարամյակում, երբ այդ տարածքը մտել է Ուրարտու պետության կազմի մեջ (ք.ա. 7-րդ դար):
Սպիտակում՝ Սարդարի կոնդ բլուրում հայտնաբերվել են բրոնզե դարաշրջանի (ք.ա. 3-2-րդ հազարամյակում) բնորոշ առարկաներ՝ պղնձե և բրոնզե նետասլաքներ, դաշույններ, սև փայլեցրած կավախեցե ամաններ և այլ առարկաներ: Տարածքի բնակիչների կյանքը վերընթաց զարգացում է ապրել նաև ք.ա. 1-ին հազարամյակում, երբ այդ տարածքը մտել է Ուրարտու պետության կազմի մեջ (ք.ա. 7-րդ դար):
Երվանդունիների (ք.ա. 4-2-րդ դարեր) և Արտաշեսյանների (ք.ա. 2-1-ին դարեր) թագավորության ժամանակ նաև Սպիտակի այժմյան տարածքը եղել է Հայաստանի, ավելի ուշ՝ [[Մեծ ՀայքիՀայք]]<nowiki/>ի [[Գուգարք նահանգ|Գուգարք նահանգի]] [[Տաշիր (գավառ)|Տաշիր գավառի]] կազմում: 9-րդ դարավերջին մտել է [[Բագրատունիների թագավորություն|Բագրատունյաց թագավորության]], 972-1118 թթ.թվականները՝ [[Տաշիր-ը՝Ձորագետի թագավորություն|Կյուրիկյան թագավորության]], իսկ 12-րդ դարավերջից՝ [[Սելջուկ-թյուրքերի արշավանքները Հայաստան|Սելջուկյան թուրքերից]] ազատագրված հայկական հողերի հետ՝ [[Զաքարյանների իշխանապետություն|Զաքարյանների իշխանապետության]] մեջ: 14-18-րդ դարերում Արևելյան Հայաստանի հյուսիս-արևելյան մի քանի գավառակների հետ միացվել է Ռուսաստանին, տարածքը կոչվել է Համամլուի գավառակ և մտել նախ Լոռի-Փամբակի, ապա [[Ալեքսանդրապոլի գավառիգավառ]]<nowiki/>ի մեջ:
Հայաստանի Հանրապետության Լոռու մարզի Սպիտակ քաղաքը մինչև 1949 թ.թվականը կոչվել է «Համամլու» կամ «Համամլի», որը հավանաբար առաջացել է պարսկերեն «համամ» (բաղնիք) բառից:
Համամլուի նոր՝ Սպիտակ անվանումը կապված է քաղաքի շրջակայքում եղած [[կրաքար]]ի հանքերի հետ։ Համամլուի շրջանը, որպես վարչական միավոր ստեղծվել է 1937 թվականի դեկտեմբերի 31-ին: Սպիտակը 1960 թվականին ստացել է քաղաքի, 1971 թվականին՝ հանրապետության ենթակայության քաղաքի կարգավիճակ:
Համամլուի շրջանը, որպես վարչական միավոր ստեղծվել է 1937 թ.-ի դեկտեմբերի 31-ին: Սպիտակը 1960 թ.-ին ստացել է քաղաքի, 1971 թ.-ին՝ հանրապետության ենթակայության քաղաքի կարգավիճակ:
1960 թվականից [[ՀՍՍՀ]] քաղաքների շարքին դասված Սպիտակը համանուն շրջանի կենտրոնն էր, 1971-ից թվականից հանրապետական ենթակայության քաղաքի կարգավիճակ ուներ։ Սպիտակ համայնքի տարածքի հյուսիսում ձգվում են [[Բազումի լեռնաշղթա|Բազումի]], իսկ հարավում՝ [[Փամբակի լեռնաշղթա]]ները։ Սպիտակով են անցնում [[Հայաստանի երկաթուղային տրանսպորտ|Երևան-Թբիլիսի երկաթուղի]]ն, Վանաձոր-Երևան, Վանաձոր-Գյումրի ավտոճանապարհները։ Հեռավորությունը մայրաքաղաք [[Երևան]]ից 93, Լոռու մարզկենտրոն [[Վանաձոր]]ից 18 կմ է։
Համամլիում դեռևս 19-րդ դարի կեսերից գործել են ծխական դպրոցներ։ ՆախասովետականՆախախորհրդային Համամլուն, բացի մի քանի դարբնոցից, ջրաղացներից ու ձիթահանքից, արդյունաբերական ոչ մի ձեռնարկություն չուներ: Բնակիչները հիմնականում զբաղվում էին երկրագործությամբ ու անասնապահությամբ: Բնակավայրի արտադրական առաջին ձեռնարկությունը՝ պանրի գործարանը, կառուցվել է 1937 թվականին։ 1947 թվականին առաջին արտադրանքն է տվել շաքարի գործարանը, որը արտադրական յուրաքանչյուր սեզոնում վերամշակում էր 130 հազար տոննա շաքարի ճակնդեղ, արտադրում 14 հազար տոննա բարձրորակ շաքարավազ: Հետագայում կոմբինատի կարգավիճակ ստացած ձեռնարկության մեջ ներառված կիտրոնաթթվի արտադրամասի թանկարժեք արտադրանքն առաքվում էր ոչ միայն Խորհրդային Միության հանրապետություններ, այլև արտասահմանյան մի շարք երկրներ: Արտասահմանյան 21 երկիր (Ռումինիա, Իրաք, Վիետնամ, Մոնղոլիա, Թուրքիա, Կուբա, Մալի և այլն) և Խորհրդային Միության մի շարք խոշոր քաղաքներ էին արտահանվում «Հայվերելակմեքենա» միավորման մարդատար և բեռնատար վերելակներ: Այստեղ աշխատող բանվոր ծառայողների թիվը հասնում էր 700-ի: Գործում էր Հացամթերքի կոմբինատը, կարի արտադրական միավորումը, տրիկոտաժի, կոշիկի ֆաբրիկաները, ռետինատեխնիկական իրերի, հացի գործարաները:
Բնակավայրի արտադրական առաջին ձեռնարկությունը՝ պանրի գործարանը, կառուցվել է 1937 թ.-ին։ 1947 թ. առաջին արտադրանքն է տվել շաքարի գործարանը, որը արտադրական յուրաքանչյուր սեզոնում վերամշակում էր 130 հազար տոննա շաքարի ճակնդեղ, արտադրում 14 հազար տոննա բարձրորակ շաքարավազ: Հետագայում կոմբինատի կարգավիճակ ստացած ձեռնարկության մեջ ներառված կիտրոնաթթվի արտադրամասի թանկարժեք արտադրանքն առաքվում էր ոչ միայն Խորհրդային Միության հանրապետություններ, այլև արտասահմանյան մի շարք երկրներ: Արտասահմանյան 21 երկիր (Ռումինիա, Իրաք, Վիետնամ, Մոնղոլիա, Թուրքիա, Կուբա, Մալի և այլն) և սովետմիության մի շարք խոշոր քաղաքներ էին արտահանվում «Հայվերելակմեքենա» միավորման մարդատար և բեռնատար վերելակներ: Այստեղ աշխատող բանվոր ծառայողների թիվը հասնում էր 700-ի: Գործում էր Հացամթերքի կոմբինատը, կարի արտադրական միավորումը, տրիկոտաժի, կոշիկի ֆաբրիկաները, ռետինատեխնիկական իրերի, հացի գործարաները:
Մինչև 1988 թ.-իթվականի դեկտեմբերի 7-ի աղետալի երկրաշարժը Սպիտակը արդյունաբերական և գյուղատնտեսական զարգացած քաղաքներից էր, որտեղ գործում էր 14 արդյունաբերական ձեռնարկություն: Ուներ 7 հանրակրթական, գեղարվեստի, երաժշտական, մարզական դպրոցներ, տեխնիկում, պրոֆտեխուսումնարան, 10 մսուր-մանկապարտեզ, հիվանդանոց, զբոսայգի, մշակույթի տուն, գրադարան, կինոթատրոն, թանգարան, մարզադաշտ, կապի հանգույց, տպարան<ref>https://www.spitak.am/?spitak=history1</ref>:
Մինչ տարերային աղետը Սպիտակը զբաղեցնում էր մոտ 14 քառակուսի կիլոմետր տարածք, բնակավայրում ապրում էր 18400 մարդ։
=== Սպիտակի երկրաշարժ ===
1988 թ.թվականի դեկտեմբերի 7-ին տեղական ժամանակով 11 անց 41 րոպե 22, 7 վրկ. Սպիտակում տեղի ունեցավ ավերիչ երկրաշարժ, որից ամենաշատը տուժեց Սպիտակն իր գյուղերով։ Երկրաշարժի ուժգնությունը [[Սպիտակի երկրաշարժ|Սպիտակ]]ում 9 բալ էր։ Վայրկյանների ընթացքում այն կործանեց քաղաքի մեծ մասը։ Փլվեցին բազմաթիվ դպրոցներ, գործարաններ և բնակելի շենքեր։ Ընդհանուր բնակելի մակերեսի ավելի քան 90%-ը փլվել էր։[12] Երկրաշարժը տեղի էր ունեցել աշխատանքային օր, որի պատճառով շատ դպրոցականներ և աշխատավորներ մահացան։ Սպիտակը տվեց շատ զոհեր։ Սպիտակցին երախտագիտությամբ է հիշում բարի կամքի բոլոր երկրներին ու ժողովուրդներին, սփյուռքի մեր հայրենակիցներին, անհատ մարդկանց ու կազմակերպություններին, ովքեր իրենց անգնահատելի օգնությունն ու աջակցությունը բերեցին երկրաշարժի հետևանքների վերացման, ավերված քաղաքի վերականգնման գործին:
Սպիտակցին երախտագիտությամբ է հիշում բարի կամքի բոլոր երկրներին ու ժողովուրդներին, սփյուռքի մեր հայրենակիցներին, անհատ մարդկանց ու կազմակերպություններին, ովքեր իրենց անգնահատելի օգնությունն ու աջակցությունը բերեցին երկրաշարժի հետևանքների վերացման, ավերված քաղաքի վերականգնման գործին:
Բարեկամ ժողովուրդների օգնությամբ վեր հառնած Սպիտակն այսօրվա իր տեսքով, թաղամասերի անվանումներով ժողովուրդների բարեկամության իրական խորհրդանիշ է<ref>https://www.spitak.am/?spitak=history1</ref>:
== Քույր քաղաքներ ==
*<h4>Օրշա<ref>[[:be-tarask:Ворша|Օրշա]]</ref></h4>, քաղաք Բելառուսում[[Բելառուսական ռուբլի|Բելառուս]]<nowiki/>ում, [[Վիտեբսկի մարզում։մարզ|Վիտեբսկի մարզում]]։</h4>
Բնակչությունը 117,225 մարդ է (2009 թ.), տարածքը՝ 38.90 կմ²։
Բնակչությունը 117,225 մարդ է (2009 թ.), տարածքը՝ 38.90 կմ²։ Սպիտակի հետ քույր քաղաքներ են 2013 թվականից։<br>[[Պատկեր:Orsha_city_2010.JPG|150px]]<br>
*<h4> [[Լիմեն ]]<ref>[[:en:Limmen|Լիմեն]]</ref ></h4>, փոքր քաղաք [[Նիդերլանդներ|Նիդեռլանդների ԹագավորությունումԹագավորություն]]<nowiki/>ում, Հյուսիսային Հոլանդիա մարզում։ Մտնում է [[Կաստրիկում ]] համայնքի կազմի մեջ։ Բնակչությունը 7.000 մարդ է (2011 թ.), տարածքը՝ 12,7 կմ²։ Լիմենում բնակվում է մոտ 300 հայ ։ </h4>▼
[[Պատկեր:Orsha_city_2010.JPG|150px]]<br>
▲*<h4>Լիմեն<ref>[[:en:Limmen|Լիմեն]]</ref></h4>, փոքր քաղաք Նիդեռլանդների Թագավորությունում, Հյուսիսային Հոլանդիա մարզում։ Մտնում է Կաստրիկում համայնքի կազմի մեջ։ Բնակչությունը 7.000 մարդ է (2011 թ.), տարածքը՝ 12,7 կմ²։ Լիմենում բնակվում է մոտ 300 հայ ։
Սպիտակի հետ քույր քաղաքներ են 2011 թվականից։<br>[[Պատկեր:Limmen - panoramio.jpg|150px]]
[[Պատկեր:Limmen - panoramio.jpg|150px]]
[[Պատկեր:Limmen - panoramio (1).jpg|150px]]<br>
*<h4>Տաուզանդ-Օկս, [[ԱՄՆ]]<ref>[[:en:Thousand Oaks, California|Տաուզանդ-Օկս]]</ref></h4> քաղաք Կալիֆորինիա[[Կալիֆորնիա (նահանգ)|Կալիֆորնիա նահանգում]] <br/h4>
[[Պատկեր:Newbury_Park_CA_view_from_Angel_Vista.JPG|150px]]
|