Վիքիպեդիա

«Ուկրաինա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չNo edit summary
No edit summary
Տող 43.
Համաձայն տարածված և հիմնավոր տեսության [[Կիևյան Ռուսիա]]յի պետությունը հիմնադրվել է [[Վարանգյաններ]]ի կողմից 9-րդ դարում որպես պատմականորեն հաստատագրված առաջին [[արևելյան սլավոն]]ական պետությունը։ Այն ասպարեզ եկավ [[Միջին դարեր]]ում որպես հզոր պետություն, սակայն 12-րդ դարում փլուզվեց։ 14-րդ դարի կեսերին Ուկրաինական տարածքները երեք արտաքին ուժերի տիրապետության տակ էին՝ [[Ոսկե Հորդա]], [[Լիտվական Մեծ Դքսություն]] և [[Լեհաստանի թագավորություն]]<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/612921/Ukraine/214508/History |title=Ukraine :: History – Britannica Online Encyclopedia |publisher=Britannica.com |accessdate=հոկտեմբերի 31, 2011}}</ref>: [[Հյուսիսային Մեծ Պատերազմ]]ից հետո (1700–1721), Ուկրաինան բաժանվեց մի քանի ռեգիոնալ ուժերի միջև։ 19-րդ դարում Ուկրաինայի գերակշռող մասը ինտեգրվել էր [[Ռուսական կայսրություն|Ռուսական կայսրության]] մեջ, մնացած հատվածը [[Ավստրո-Հունգարիա]]յի վերահսկողության տակ էր։
Ռուսական հեղափոխությունից հետո մշտական պատերազմական իրադարձություններին հետևել է 1917-1919 թթ. Ուկրաինայի անկախության ճանաչման մի քանի միջազգային փորձ։
 
1922 թ. դեկտեմբերի 30-ին Ուկրաինական անկախության պատերազմից կազմավորվում է [[Ուկրաինայի Խորհրդային Հանրապետություն]]ը և դառնում [[Խորհրդային Միություն|Խորհրդային Միության]] հիմնադիր հանրապետություններից մեկը։ Ուկրաինայի Խորհրդային Հանրապետության տարածքն ընդարձակվել էր արևմուտքից անմիջապես [[II Համաշխարհային պատերազմ]]ից առաջ և հետո։ 1954 թ. Ուկրաինան ընդարձակվեց դեպի հարավ [[Ղրիմ]]ի փոխանցումով։ 1945 թվականին Ուկրաինայի ԽՍՀ-ն դարձավ [[Միավորված ազգերի կազմակերպություն|Միավորված ազգերի կազմակերպության]] հիմնադիր անդամներից մեկը<ref name="un ukssr">{{cite web|url=http://www.un.org/depts/dhl/unms/ukraine.shtml|title=Activities of the Member States – Ukraine|accessdate=հունվարի 17, 2011|work=United Nations}}</ref>:
 
Տող 55 ⟶ 56՝
=== Վաղ պատմություն ===
Ուկրաինայում և շրջակա տարածքներում բնակություն է հաստատվել մ.թ.ա. 32,000 դարերում, որի վկայությունն է [[Գրավետյան մշակույթ]]ի առկայությունը [[Ղրիմյան լեռներ]]ում<ref name=orig>{{cite news | url = http://www.plosone.org/article/info:doi/10.1371/journal.pone.0020834 | title = The Oldest Anatomically Modern Humans from Far Southeast Europe: Direct Dating, Culture and Behavior | first1 = Sandrine | last1= Prat | first2= Stéphane C. | last2= Péan | first3= Laurent | last3= Crépin | first4 =Dorothée G. |last4= Drucker | first5 =Simon J. | last5= Puaud | first6 =Hélène | last6=Valladas | first7= Martina |last7 =Lázničková-Galetová | first8 =Johannes | last8 =van der Plicht | first9= Alexander | last9= Yanevich |date = հունիսի 17, 2011 | publisher = plosone | accessdate =հունիսի 21, 2011}}</ref><ref name=bbc>{{cite news | url = http://www.bbc.co.uk/news/science-environment-13846262 | title = Early human fossils unearthed in Ukraine | first = Jennifer | last = Carpenter |date = հունիսի 20, 2011 |publisher=BBC | accessdate =հունիսի 21, 2011}}</ref>:
 
Մ. թ.ա. 4,500 ականներին [[Նեոլիտյան մշակույթ]]ն էր ծաղկում ամենուր ներառյալ ներկայիս Ուկրաինայի տարածքի մի մասը [[Տրիպոլի]]ն և [[Դնեպր]]-[[Դնեստր]] տարածաշրջանը ամբողջովինr։ [[Երկաթի դար]]ում երկրամասում բնակություն հաստատեցին [[Կիմերացիներ]]ը, [[Սկյութներ]]ը և [[Սարմաթներ]]ը<ref>{{cite web|url=http://www.britannica.com/eb/article-9066426|archiveurl=http://web.archive.org/web/20070930012558/http://www.britannica.com/eb/article-9066426|archivedate=սեպտեմբերի 30, 2007|title=Scythian|accessdate=սեպտեմբերի 12, 2007|work=[[Encyclopædia Britannica]] (fee required)}}</ref>:
 
Հետագայում մ. թ. 6-րդ դարի սկզբներին [[Սև ծով]]ի հյուսիսարևելյան ափին հիմնվեցին և նշանակալից առաջընթաց ապրեցին [[Հին Հունաստան]]ի, [[Հին Հռոմ]]ի և [[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդական կայսրության]] գաղութները, ինչպիսիք են [[Տիրա]]ն, [[Օլբիա]]ն և [[Հերմոնասա]]ն։ [[Գոթեր]]ը մնացին տարածաշրջանում, սակայն մ. թ. 370-ականներից ընկան [[հուններ]]ի ազդեցության տակ։ Մ. թ. 7–րդ դարից սկսած Արևելյան Ուկրաինայի տարածքը [[Հին Մեծ Բուլղարիա]]յի կենտրոնն էր։ Դարավերջում բուլղարական ցեղերի մեծ մասը գաղթեցին տարբեր ուղղություններով և հողերի մեծ մասը անցավ [[խազարներ]]ին։
 
=== Կիևի ոսկե դար ===
Տող 63 ⟶ 65՝
[[Պատկեր:Vasnetsov Bapt Vladimir.jpg|մինի|ձախից|upright|Իշխան Վլադիմիրի կնքվելը տանում է դեպի '''Կիևյան Ռուսաստանի''' Քրիստոնեության ընդունում։]]
Կիևյան Ռուսիան հիմնել են ռուս մարդիկ, վարյագները, որոնք սկզբում բնակվեցին [[Լադոգա]]յի և [[Նովգորոդ]]ի շրջակայքում, այնուհետ աստիճանաբար տեղաշարժվեցին հարավ վերջապես մոտավորապես 880-ին հասան Կիև։ Կիևյան Ռուսիան ընդգրկում էր Ժամանակակից Ուկրաինայի, Բելառուսիայի արևմտյան մասը, որի գերակշռող մասը ժամանակակից Ռուսաստանի տարածքում է։ Համաձայն սկզբնական գրառումների ռուսական էլիտան կազմավորվել է [[Սկանդինավիա]]յի վարյագյաններից։
 
10-1110–11-րդ դարերում այն դառնում է Եվրոպայի խոշորագույն և ամենահզոր պետությունը<ref name="cia">{{cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/up.html|title=Ukraine|accessdate=դեկտեմբերի 24, 2007|date=դեկտեմբերի 13, 2007|work=[[CIA World Factbook]]}}</ref>: Հաջորդ դարերում այն ուկրաինացիների և ռուսների համար ազգային ինքնագիտակցության հիմք է ձևավորում<ref name="Columbia">{{cite encyclopedia|encyclopedia=The Columbia Encyclopedia|edition=| year=2001–2005|article=Kievan Rus|url=http://www.bartleby.com/65/ki/KievanRu.html}}{{dead link|date=December 2010}} Retrieved on 2008-01-27.</ref>: Ժամանակակից Ուկրաինայի մայրաքաղաք [[Կիև]]ը դառնում է Ռուսիայի ամենակարևոր քաղաքը։
[[Պատկեր:Kievan Rus en.jpg|մինի|Կիևյան Ռուսիայի քարտեզը 11-րդ դարում։ Կիրի Ոսկե Դարի ժամանակաշրջանում Կիևյան Ռուսիայի կազմի մեջ էին մտնում ժամանակակից արևմտյան, կենտրոնական Ուկրաինայի, Բելառուսի և արևմտյան Ռուսաստանի տարածքը։ Ժամանակակից արևելյան և հարավային Ուկրաինան բնակեցրել են նոմադները և այլ պատմություն ունեն։]]
 
Տող 123 ⟶ 126՝
 
=== Կլիմա ===
Ուկրաինան ունի չափավոր մայրցամաքային կլիմա ցուրտ [[ձմեռ]]ներով և համեմատաբար շոգ [[ամառ]]ներով։ Միայն Ղրիմի թերակղզու հարավային ափեզրին գոյություն ունի խոնավ մերձարևադարձային կլիմայի գոտի<ref>{{cite journal | last = Կոտեկ | first = Մ. | coauthors =Ջ. Գրեզեր, Ս. Բեք, Բ. Ռուդոլֆ, և Ֆ. Ռուբել | title =Կլիմայի դասակարգման Կյոպեն-Գեյգերի աշխարհի քարտեզը | journal =Մետեորոլ. Զ. | volume =15 | pages =259–263 | url =http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/pdf/kottek_et_al_2006_A4.pdf | doi =10.1127/0941-2948/2006/0130 | accessdate = 2012-08-24 | year =2006 | issue = 3}}</ref>։ Ուկրաինայի կլիման ենթարկվում է խոնավ [[Ատլանտյան օվկիանոս|ատլանտիկական]] օդի ազդեցությանը<ref name="britannica.com">Ուկրաինա։ (2010). Բրիտանիկա հանրագիտարանում։ Ստացվել է 23 օգոստոսի 2010, առցանց Encyclopædia Britannica-ից՝ http://www.britannica.com/EBchecked/topic/612921/Ukraine</ref>։ Տեղումների մակարդակը Ուկրաինայի տարածքում հավասարաչափ չէ բաշխված, հյուսիսում գրանցվում են մեծ քանակությամբ տեղումներ, արևելքում դրանից պակաս և հարավ-արևելքում ավելի քիչ։ Տարեկան տեղումների քանակությունը հարթավայրերում 300 - 700300–700 մմ է, Ղրիմի լեռներում 1000 - 12001000–1200 մմ, Ուկրաինայի Կարպատներում ավելին քան 1500 մմ։
 
Հունիսը և հուլիսը սովորաբար ամենախոնավ ամիսներն են, մինչդեռ փետրվար ամիսը սովորաբար ամենաչորն է<ref name="britannica.com"/>։ Ձմեռային կլիման տատանվում է պաղ եղանակից Սեվ ծովի ափեզրին մինչև ցուրտ եղանակը երկրի ներսում, ամառները երկրի հիմնական մասում տաք են, իսկ հարավային մասում սովորաբար լինում են շատ շոգ։
Տող 135 ⟶ 138՝
Ուկրաինայի տարածքի 2 տոկոսը կազմում են ջրային տարածքները, դրանց մեջ են մտնում [[լիճ|լճերը]] և [[լիման]]ները։
Ուկրաինայի խոշոր լճերը և լիմաններն են (փակագծերում ցույց է տրված մակերեսը կմ²)՝
 
Լճեր՝
 
* [[Սասիկ (Օդեսայի մարզ)|Սասիկ]] (Կունդուկ) (205 կմ²),
* [[Յալպուգ]] (149 կմ²)
* [[ԿուրուգլույՅալպուգ]] (94149 կմ²),
* [[Կագուլ (լիճ)|ԿագուլԿուրուգլույ]] (9094 կմ²),
* [[Կագուլ (լիճ)|Կագուլ]] (90 կմ²):
 
Լիմաններ՝
* [[Դնեպրի լիման]] (800 կմ²),
* [[Ուտլյուկի լիման]] (700 կմ²),
* [[Դնեստրի լիման]] (360 կմ²),
* [[Մոլոչնի լիման]] (168 կմ²),
* [[Տիլիգուլի լիման]] (70 − 150 կմ²),
* [[Խաջիբեյի լիման]] (70 կմ²),
* [[Կույալնիկի լիման]] (60 − 5660–56 կմ²):
 
=== Լեռներ ===
Տող 153 ⟶ 159՝
 
Ուկրաինական Կարպատներ
* [[Գովերլա]] -– 2060,8 մ,
* [[Բրեբենեսկուլ (լեռ)|Բրեբենեսկուլ]] -– 2035,8 մ,
* [[Չոռնայա Գոռա]] -– 2020,2 մ,
* [[Պետրոս (լեռ)|Պետրոս]] -– 2020,2 մ,
* [[Գուտին Տոմնատիկ]] -– 2016,4 մ,
* [[Ռեբրա]] -– 2001,1 մ:
Ղրիմի լեռներ
* [[Ռոման-Կոշ]] -– 1545 մ,
* [[Դեմիր-Կապու]] -– 1540 մ,
* [[Զեյտին-Կոշ]] -– 1534 մ,
* [[Քեմալ-Էգերեկ]] -– 1529 մ,
* [[Էկլիզի-Բուրուն]] -– 1527 մ:
 
=== Օգտակար հանածոներ ===
Տող 177 ⟶ 183՝
Տվյալ պահին Ուկրաինայի տարածքում հայտնի են ութ [[հարվածային խառնարան]]ներ, որոնք առաջացել են [[երկնային մարմին]]ների անկման պատճառով։ Բոլոր [[խառնարան]]ները, բացի Իլինեցկիից, թաղված են, այսինքն ծածկված են [[նստվածքային ապար]]ներով, և հետազոտվել են հորատանցքերի միջոցով։
 
* [[Բոլտիշի խառնարան]] ([[Կիրովոգրադի մարզ]]) -– տրամագիծը 25 կմ, տարիքը -– 100 մլն. տարի:
* [[Իլինեցկիի խառնարան]] ([[Վիննիցայի մարզ]]) -– տրամագիծը 300 մ, տարիքը -– 400 մլն. տարի:
* [[Զապադնի (խառնարան)|Զապադնի]] -– տրամագիծը 4 կմ, տարիքը -– 115 մլն. տարի:
* [[Զելենոգայի խառնարան]] -– տրամագիծը 2,5 կմ, տարիքը -– 120 մլն. տարի:
* [[Օբոլոնի խառնարան]] ([[Պոլտավայի մարզ]]) -– տրամագիծը -– 20 կմ, տարիքը -– 169 ± 7 մլն. տարի, կոորդինատները՝ 49°35’հս. լ. 32°55’աե. ե.:
* [[Ռոտմիստրովի խառնարան]] -– տրամագիծը -– 2,7 կմ, տարիքը -– 140 մլն. տարի:
* [[Տերնովի խառնարան]] -– տրամագիծը -– 12 կմ, տարիքը -– 280 մլն. տարի:
* [[Բելիլովի խառնարան]] -– տրամագիծը -– 6,2 կմ, տարիքը -– 166± 10 մլն. տարի:
 
== Վարչական բաժանում ==
Տող 288 ⟶ 294՝
Հատուկ դատարաններ՝
 
* Կենցաղային (Տարածաշրջանային, Վերաքննիչ, Բարձրագույն),
* Վարչական (Թաղային, Վերաքննիչ, Բարձրագույն):
[[Ուկրաինայի Սահմանադրական դատարան]]ն առանձին, ընդհանուր իրավասությունների դատարաններից անկախ դատարան է։
 
Տող 335 ⟶ 341՝
 
=== Պետական տոներ ===
* [[Հունվարի 1]] -– [[Նոր տարի]],
* [[Հունվարի 7]] -– [[Սուրբ Ծնունդ]],
* [[Հունվարի 22]] -– Ուկրաինայի համախմբվածության և ազատության օր,
* [[Մարտի 8]] -– Կանանց միջազգային օր,
* [[Մայիսի 1]] -– Աշխատավորների համերաշխության միջազգային օր,
* [[Մայիսի 9]] -– Հաղթանակի օր,
* [[Հունիսի 28]] -– Ուկրաինայի Սահմանադրության օր,
* [[Օգոստոսի 24]] -– Անկախության օր,
* Փոփոխվող ամսաթիվ -– [[Զատիկ]],
* Փոփոխվող ամսաթիվ -– Սուրբ Երրորդության օր:
 
== Տնտեսություն ==
Տող 515 ⟶ 521՝
Քաղաքային բնակչության մասնաբաժինը կազմում է 64 %։ 2013 թվականի դրությամբ 4 քաղաք ունեն 1 միլիոնից ավելի բնակչություն՝
 
# '''[[Կիև]]''', երկրի մայրաքաղաքը -– 2 814 043,
# '''[[Խարկով]]''' -– 1 451 028,
# '''[[Օդեսա]]''' -– 1 014 852,
# '''[[Դնեպրոպետրովսկ]]''' -– 1 000 157:
 
=== Բնակչություն ===
Տող 525 ⟶ 531՝
Այս ամենից զատ, իր դերն ունեցավ նաև արդյունաբերական զարգացած երկրների համար սովորական բնակչության աճի դանդաղեցումը։ Այսպես, եթե 1897 - 1913 թվականները (16 տարի) Ուկրաինայի բնակչությունը աճել էր 24 %-ով, ապա 1959 - 1976 թվականները (17 տարի)՝ ընդամենը 17 %, իսկ 1976 - 1992 թվականները (16 տարի)՝ 6 %։
 
Ուկրաինայի բնակչության առավելագույն արժեքը նկատվել է [[1993]] թվականին, երբ այն հասել է 52,2 միլիոնի։ Այս տարուց սկսած, գրանցվում է բնակչության քանակի անընդհատ անկում (ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական)։ 1993 - 20101993–2010 թվականները (17 տարի) ընկած ժամանակահատվածում Ուկրաինայի բնակչությունը պակասել է −12 %-ով։ Հիմնական պատճառները նույնն են ինչպես և ամբողջ հետսովետական տարածքում՝ արտագաղթ, ծնելիության անկում և մահացիության աճ։
 
Բնակչության քանակական ցուցանիշների անկում գրանցվում է Ուկրաինայի բոլոր մարզերում, բացի [[Կիև]] և [[Սևաստոպոլ]] քաղաքներից։ Առավելագույն անկում է գրանցվել, 2006 թվականի տվյալներով, Չեռնիգովի (-1,42 %), Կիրովոգրադի (-1,33 %), Սումիի (-1,22 %), Լուգանսկի (-1,14 %), Չերկասկի (-1,01 %) մարզերում, նվազագույն անկում է եղել Ուկրաինայի արևմտյան մարզերում՝ Անդրկարպատյան (-0,13 %), Ռովնոյի (-0,18 %), Չերնովցիի (-0,21 %), Վոլինի (-0,23 %) մարզեր։
Տող 534 ⟶ 540՝
[[Պատկեր:National structure of the population of Ukraine.png|մինի|Ուկրաինայի բնակչության ազգային կազմը մարդահամարի տվյալներով]]
Ուկրաինայի բնակչության ազգային կազմությունը ([[2001]] թվական)<ref>[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/general/nationality/ Ուկրաինայի բնակչության ազգային կազմ]</ref>՝
* [[ուկրաինացիներ]] -– 77,8 % (մեծամասնություն են կազմում բոլոր շրջաններում, բացի [[Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետություն]]ից և [[Սևաստոպոլ]]ից),
* [[ռուսներ]] -– 17,3 %,
* [[բելառուսներ]] -– 0,6 %,
* [[մոլդովացիներ]] -– 0,5 %,
* [[ղրիմյան թաթարներ]] -– 0,5 %,
* [[բուլղարներ]] -– 0,4 %,
* [[հունգարներ]] -– 0,3 %,
* [[ռումինացիներ]] -– 0,3 %,
* [[լեհեր]] -– 0,3 %,
* [[հրեաներ]] -– 0,2 %,
* [[հայեր]] -– 0,2 %,
* [[հույներ]] -– 0,2 %,
* [[թաթարներ]] -– 0,2 %,
* այլ -– 1,2 %.
 
=== Կրոն ===
Տող 556 ⟶ 562՝
Բնակչության բացարձակ մեծամասնությունը, ավելին քան 88 %, դավանում են [[քրիստոնեություն]], որը տարածվել է երկրում հիմնականում X-XII դարերում։ Ուկրաինական քրիստոնեաների հիմնական մասը հանդիսանում են [[Ուղղափառություն|ուղղափառ]], [[Կաթոլիկություն|կաթոլիկների]] մի որոշ մաս (մոտ 1 միլիոն մարդ) բնակվում է ցրված, հիմնականում Արևմտյան Ուկրաինայում։
 
XXI դարի սկզբի դրությամբ, մուսուլմանական համայնքի առաջնորդներից մեկի գնահատականով, մուսուլմանական բնակչության մասնաբաժինը Ուկրաինայում կազմում է 1 - 41–4 %<ref>[https://archive.is/20121223131039/www.qirimmuftiyat.org.ua/index.php?option=com_content&view=article&id=41:-------&catid=1&Itemid=30&lang=ru Ղրիմի Մուֆտիյատի պաշտոնական կայք - Հարցազրույց Ղրիմի մուսուլմանների Մուֆտիի տեղակալ Այդեր Իսմաիլովի հետ]</ref> (հիմնականում էթնիկ ղրիմյան թաթարներ)։ Մուսուլմանները հիմնականում բնակվում են Ղրիմում, զգալի համայնքներ կան [[Սիմֆերոպոլ]]ում, [[Բախչիսարայ]]ում և [[Հին Ղրիմ]]ում։
 
=== Հայերը Ուկրաինայում ===
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ուկրաինա» էջից