«Մարս (մոլորակ)»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չNo edit summary
No edit summary
Տող 48.
| այլ տվյալներ =
}}
'''Մարս''' կամ '''Հրատ''' (լատիներեն՝ ''Mars''), [[Արեգակնային համակարգ]]ի [[Արեգակ]]ից հեռավորությամբ չորրորդ և չափերով յոթերորդ [[մոլորակ]]ն է։ Մոլորակի [[զանգված]]ը կազմում է Երկրի զանգվածի 10,7 %-ը։ Իր Մարս անունը ստացել է հռոմեական պատերազմի աստված [[Մարս (դիցաբանություն)|Մարսի]] պատվին, հունական դիցաբանությունում՝ [[Արես]]։ Երբեմն Մարսը անվանում են «կարմիր մոլորակ» մակերևույթի կարմրավուն երանգի պատճառով, որը ստացվում է [[երկաթ]]ի [[օքսիդ]]ի պատճառով։
 
Մարսը [[Երկրային խմբի մոլորակներ|երկրային խմբի մոլորակ]] է նոսր [[մթնոլորտ]]ով (մթնոլորտային [[ճնշում]]ը մակերևույթի մոտ 160 անգամ փոքր է երկրայինից)։ ''Մարսի'' մակերևույթային [[ռելիեֆ]]<nowiki/>ի առանձնահատկություններից են հարվածային [[խառնարան]]ները, ինչպես նաև [[հրաբուխ]]ները, [[հովիտ]]ները, [[անապատ]]ները և [[բևեռ]]ային սառցե գլխարկները։
Տող 138.
Արեգակից Մարս ընկած միջին հեռավորությունը կազմում է 228 մլն. կմ (1,52 [[աստղագիտական միավոր|ա. մ.]]), պտույտի պարբերությունը Արեգակի շուրջ հավասար է 687 երկրային օրի<ref name="nssdc">{{cite web|author=Դևիդ Ուիլլիամս|title=Մարսի տվյալները|work=Ազգային տիեզերական գիտությունների տեղեկատվական կենտրոն|publisher=ՆԱՍԱ|date=1 սեպտեմբեր, 2004|url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/marsfact.html|accessdate=2011 թ․ մարտի 22 |archiveurl = http://www.peeep.us/ecc3a885 |archivedate = 2011-07-16}}</ref>։ Մարսի [[ուղեծիր]]ը ունի բավականին զգալի [[էքսցենտրիսիտետ]] (0,0934), այդ պատճառով նրա հեռավորությունը Արեգակից տատանվում է 206,6 - 249,2 մլն. կմ միջակայքում։ [[Ուղեծրի թեքում]]ը հավասար է 1,85°<ref name="nssdc" />։
 
Մարսը Երկրին ամենամոտ դիրքում է գտնվում [[Մոլորակների առճակատում|առճակատումների]] ժամանակ, երբ մոլորակը գտնվում է Արեգակին հակառակ ուղղությամբ։ Առճակատումները կրկնվում են ամեն 26 ամիսը Երկրի և Մարսի ուղեծրերի տարբեր կետերում։ Սակայն 15 - 1715–17 տարին մեկ անգամ առճակատումը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ Մարսը գտնվում է իր ուղեծրի [[Ապոկենտրոն և պերիկենտրոն|պերիհելիի]] մոտակայքում, այդ, այսպես կոչված մեծ առճակատումների ժամանակ (վերջինը եղել է 2003 թվականի օգոստոսին) հեռավորությունը այս մոլորակից նվազագույն է, և Մարսը երկնակամարում հասնում է իր ամենամեծ [[Անկյունային չափ#Աստղագիտությունում|անկյունային չափին]] 25,1" և [[Պայծառություն|պայծառության]] −2,88<sup>m</sup><ref>{{cite web
| author = Մ. Ե. Պրոխորով
| title = 28 օգոստոսի 2003 - Մարսի ռեկորդային առճակատում
Տող 236.
}}</ref>։
 
ՆԱՍԱ-ի տվյալներով (2004), միջին ջերմաստիճանը մոլորակի վրա կազմում է ~210 [[Կելվին|Կ]] (−63&nbsp;°C)։ Վիկինգ իջեցվող սարքերի տվյալներով, օրվա ջերմաստիճանի տատանումը կազմում է 184 - 242 Կ (−89-ից −31&nbsp;°C) ([[Վիկինգ-1]]), իսկ քամու արագությունը՝ 2 - 72–7 մ/վ (ամառ), 5 - 105–10 մ/վ (աշուն), 17 - 3017–30 մ/վ (փոշու փոթորիկ)<ref name="nssdc"/>։
 
[[Մարս-6]] իջեցվող սարքի տվյալներով, Մարսի [[տրոպոսֆերա]]յի միջին ջերմաստիճանն է 228 Կ, տոպոսֆերայում ջերմաստիճանը նվազում է միջինում 2,5 աստիճան ամեն կիլոմետր, իսկ տրոպոդադարից (30 կմ) վեր ընկած [[ստրատոսֆերա]]ն ունի համարյա հաստատուն 144 Կ ջերմաստիճան<ref name="bron"/>։
Տող 262.
[[Պատկեր:Mars cyclone.jpg|մինի|ձախից|280px|Մարսի հյուսիսային բևեռի մոտ [[ցիկլոն]], լուսանկարները կատարվել են [[Հաբլ (տիեզերական աստղադիտակ)|Հաբլի]] աստղադիտակի միջոցով (27 ապրիլ 1999)]]
 
Սկսած 1970-ական թվականներից «[[Վիկինգ (ծրագիր)|Վիկինգ]]» ծրագրի շրջանակներում, ինչպես նաև «[[Օփորթյունիթի (մարսագնաց)|Օփորթյունիթի]]» մարսագնացի և այլ սարքերի միջոցով գրանցվել են բազմաթիվ [[Փոշու պտտահողմ]]եր։ Դա օդի ձագարանման շարժումներ են, որոնք առաջանում են մոլորակի մակերևույթի մոտ և օդ են բարձրացնում մեծ քանակով փոշի։ Պտտահողմերը հաճախ դիտարկվում են Երկրագնդի վրա (անգլալեզու երկրներում դրանք անվանվում են փոշու դեմոններ - ''dust devil''), սակայն Մարսի վրա նրանք կարող են հասնել ավելի մեծ չափերի՝ 10 անգամ ավելի բարձր և 50 անգամ ավելի լայն քան Երկրի վրա են։ 2005 թվականի մարտ ամսին այսպիսի մի պտտահողմ մաքրեց «Սփիրիթ» մարսագնացի [[արևային մարտկոց]]ները<ref>[http://www.mirvetrov.ru/obzor_17.php Փոթորիկներ, Փոշու պտտահողմը]</ref>։
 
== Մակերևույթ ==
Տող 268.
[[Պատկեր:Viking2 frost enhance.jpg|մինի|Մարսի մակերևույթի վրա եղյամ («[[Վիկինգ-2]]» սարքի լուսանկար, 18 մայիս 1979 թվական)]]
[[Պատկեր:Gusev Spirit 01.jpg|մինի|230px|[[Գուսևի խառնարան]]ի մաս, «[[Սփիրիթ]]» մարսագնացի լուսանկար]]
Մարսի մակերևույթի երկու երրորդը զբաղեցնում են լուսավոր շրջանները, որոնք ստացել են «մայրցամաքներ» անվանումը, իսկ մոտ երրորդ մասը զբաղեցնում են մութ հատվածները, որոնք անվանում են «ծովեր»։ Ծովերը կենտրոնացած են հիմնականում մոլորակի հարավային կիսագնդում 10 - 4010–40° [[լայնություն]]ների միջև։ Հյուսիսային կիսագնդում կան ընդամենը երկու խոշոր ծովեր՝ [[Ացիդալիա հարթավայր (Մարս)|Ացիդալիա]] և [[Մեծ Սիրտ]] ծովերը։
 
Մութ շրջանների բնույթը մինչև այսօր մնում է վեճերի առարկա։ Այս շրջանները պահպանվում են չնայած այն բանին, որ Մարսի վրա մոլեգնում են [[Փոշու պտտահողմ]]երը։ Ժամանակին, սա հանդիսանում էր փաստարկ հօգուտ այն պնդման, որ այս շրջաններում կա բուսականություն։ Այժմ կարծում են, որ սա պարզապես շրջաններ են, որոնցում [[ռելիեֆ]]ի առանձնահատկությունների բերումով փոշին հեշտությամբ քշվում է։ Մեծ [[մասշտաբ]]ի լուսանկարները ցույց են տալիս, որ իրականում մութ հատվածները կազմված են մութ գծերի և հետքերի խմբերից, որոնք կապված են [[խառնարան]]ների, [[բլուր]]ների և այլ կառուցվածքների հետ, որոնք խոչընդոտ են հանդիսանում [[քամի]]ների համար։
 
Մարսի կիսագնդերը բավականին ուժեղ տարբերվում են մակերևույթի բնույթով։ Հարավային կիսագնդում մակերևույթը գտնվում է հիմնականում 1 - 21–2 կմ բարձր միջին մակարդակից և խիտ ծածկված է [[հարվածային խառնարան]]ներով։ Մարսի այս մասը հիշեցնում է [[Լուսին|լուսնային]] մայցամաքները։ Հյուսիսում մակերևույթի հիմնական մասը գտնվում է ավելի ցածր քան միջին մակարդակն է, այստեղ ավելի քիչ են խառնարանները, և հիմնական տեղը զբաղեցնում են համեմատաբար հարթ [[հարթավայր]]երը։ Դրանք հավանաբար առաջացել են [[լավա]]յի հեղեհման և [[էրոզիա]]յի պատճառով։ Կիսագնդերի այսպիսի տարբերությունը մնում է վիճաբանությունների առարկա։ Երկու կիսագնդերի միջև սահմանը անցնում է մեծ շրջանագծով, որը թեքված է [[հասարակած]]ի նկատմամբ 30°-ով։ Այս սահմանը լայն է ու անկանոն, և ձևավորում է հյուսիս ուղղված թեքվածք։ Այս սահմանի շրջակայքում են հանդիպում Մարսի մակերևույթի ամենա[[էրոզիա|էրոզացված]] հատվածները։
 
Առաջարկվել են երկու տարբեր վարկածներ, որոնք բացատրում են կիսագնդերի [[ասիմետրիկ]]ությունը։ Դրանցից մեկի համաձայն, վաղ երկրաբանական շրջանում լիթոսֆերային սալերը «միացել են» (հնարավոր է, որ պատահականորեն) մեկ կիսագնդում, Երկրի [[Պանգեա]] մայրցամաքի նման, և հետո մնացել են այս դիրքում։ Մյուս վարկածը ենթադրում է Մարսի բախումը [[Պլուտոն]]ի չափերի այլ [[աստղագիտական մարմին|աստղագիտական մարմնի]] հետ<ref>{{cite journal|author=Մարգարիտա Մարինովա, Օդեդ Ահարոնսոն, Էրիկ Ասֆաուգ|title=Մեգա-բախման արդյունքում Մարսի հեմիսֆերիկ կառուցվածքի ձևավորումը|url=http://www.nature.com/nature/journal/v453/n7199/abs/nature07070.html|language=en|publisher=Նեյչր|year=2008|volume=453|pages=1216—1219}}</ref><ref>{{cite web
Տող 285.
 
[[Պատկեր:MarsTopoMap-PIA02031 modest.jpg|ձախից|մինի|250px|Մարսի տոպոգրաֆիկ քարտեզը, [[Մարս Գլոբալ Սրվեյեր]]ի տվյալներով (1999)]]
Հարավային կիսագնդում մեծ քանակությամբ խառնարանների առկայությունը վկայում է այն մասին, որ մակերևույթը այստեղ բավականին հին է՝ 3 - 43–4 միլիարդ տարի։ Առանձնացնում են մի քանի տեսակի խառնարաններ՝ մեծ խառնարաններ հարթ հատակով, ավելի փոքր և երիտասարդ թասանման խառնարաններ, լուսնայինի նման, պատվարով շրջափակված խառնարաններ և բարձրադիր խառնարաններ։ Վերջին երկու տեսակի խառնարանները յուրահատուկ են Մարսի համար, պատվարով շրջափակված խառնարանները առաջացել են այնտեղ, որտեղ մակերևույթի վրայով հոսել են հեղուկ արտանետումներ, իսկ բարձրադիր խառնարանները առաջացել են այնտեղ, որտեղ խառնարանի արտանետումների ծածկույթը պաշտպանել է մակերևույթը քամու էրոզիայից։ Հարվածային ծագումով ամենամեծ ձևավորումն է [[Հելլադա (Մարս)|Հելլադա հարթավայր]]ը (մոտ 2100 կմ անկյունագծով<ref name="Ref_a">{{cite web
| author = Մ. Նիկոլաս
| url = http://rst.gsfc.nasa.gov/Sect19/Sect19_12.html
Տող 310.
|isbn =978-1-4020-5233-0}}</ref>։ [[Կալդերա]]ն (գոգավորություն հրաբխի կենտրոնում) ունի 70 կմ լայնություն և 3 կմ խորություն<ref name="mens" />։
 
[[Թարսիս նահանգ|Թարսիս]] բարձրավանդակը կտրտված է բազմաթիվ [[տեկտոնիկ ճեղք]]երով, հաճախ շատ բարդ կառուցվածքով և բավականին երկար։ Նրանցից ամենամեծը, դա [[Մարիների հովիտներ]]ն են, որոնք լայն ուղղությամբ ունեն համարյա 4000 կմ երկարություն (մոլորակի շրջագծի չորրորդ մասը), լայնությունը հասնում է 600 իսկ խորությունը 7 - 107–10 կմ<ref>{{cite web
| url = http://education.gsfc.nasa.gov/experimental/all98invProject.Site/Pages/Vallis.Marineris.html
| title = Մարիներների հովիտները
Տող 346.
 
[[Պատկեր:Mars duststorm.jpg|մինի|ձախից|Մարսի լուսանկար, որի վրա երևում է փոշու փոթորիկը (հունիս - սեպտեմբեր 2001)]]
Բևեռային գլխարկների գարնանային հալոցը բերում է մթնոլորտային ճնշման կտրուկ աճի, և որպես հետևանք [[Գազ (ագրեգատային վիճակ)|գազի]] մեծ զանգվածների տեղաշարժի հակադարձ կիսագունդ։ Այդ ընթացքում փչող քամիների արագությունը կարող է կազմել 10 - 4010–40 մ/վ, իսկ երբեմն մինչև 100 մ/վ։ Քամին բարձրացնում է մակերևույթից մեծ քանակով փոշի, ինչը առաջացնում է [[փոշու փոթորիկ]]։ Ուժեղ փոշու փոթորիկները համարյա ամբողջությամբ ծածկում են մոլորակի մակերևույթը, նրանք ունենում են զգալի ազդեցություն ջերմաստիճանի բաշխման վրա Մարսի մթնոլորտում<ref name=philips01>{{cite web|last=Ֆիլիպս|first=Տոնի|date=16 հուլիս 2001|url=http://science.nasa.gov/headlines/y2001/ast16jul_1.htm|title=Մոլորակը պարուրող փոշու փոթորիկները|work=Սայենս @ ՆԱՍԱ|accessdate=2006 թ․ հունիսի 7|archiveurl=http://www.webcitation.org/616WnOMmy|archivedate=2011-08-21}}</ref>։
 
1784 թվականին աստղագետ [[Ուիլիամ Հերշել]]ը առաջինը ուշադրություն դարձրեց բևեռային գլխարկների սեզոնային փոփոխությունների վրա։ 1860-ական թվականներին ֆրանսիացի աստղագետ Է. Լիեն դիտել էր մթագնման ալիքը հալող գարնանային բևեռային գլխարկի շուրջ, ինչը այն ժամանակ մեկնաբանվել էր որպես տաք ջրերի հոսք և բուսականության աճ։ Սակայն [[Վեստո Սլայֆեր]]ի կողմից կատարված սպեկտրոմետրիկ հետազոտությունները, որոնք կատարվել էին XX դարի սկզբում [[Լոուելի աստղադիտարան]]ում Ֆլագստաֆում, ցույց չտվեցին [[քլորոֆիլ]]ի (երկրային բույսերի կանաչ պիգմենտ) գծիկի առկայությունը<ref>{{cite book |author=Վ. Ա. Բրոնշտեյն|title=Մարս մոլորակը|place=Մոսկվա|publisher=Նաուկա|year=1977}}</ref>։
Տող 377.
}}</ref>։
 
Հարավ-արևմտյան կիսագնդում, [[Էբերսվալդե (խառնարան)|Էբերսվալդե]] խառնարանում հայտնաբերվել է գետի դելտա մոտ 115 կմ² մակերեսով<ref>[http://lenta.ru/news/2011/09/05/mars «Մարս էքսպրես» ԱՄԿ-ն լուսանկարել է դելտա Էբերսվելդե խառնարանում] - Լենտա.ռու (05.09.2011)</ref>։ [[Էբերսվալդե խառնարանի դելտա|Դելտան ստեղծած գետը]] ուներ ավելին քան 60 կմ երկարություն<ref>[http://download.esa.int/images/marsexpress/520-20110805-7208-6-nd-01-EberswaldeCrater_H1.jpg ][[Էբերսվալդե (խառնարան)|Էբերսվալդե]]<span> և </span>[[Հոլդեն (խառնարան)|Հոլդեն]]<span> խառնարանների և գետի հունի լուսանկարները]</span></ref>։
 
ՆԱՍԱ-ի «[[Սփիրիթ (մարսագնաց)|Սփիրիթ]]» և «[[Օփորթյունիթի (մարսագնաց)|Օփորթյունիթի]]» [[մարսագնաց]]ներից ստացված տվյալները նույնպես ապացուցում են անցյալում ջրի առկայությունը (գտնվել են [[միներալներ]], որոնք կարող էին առաջանալ միայն ջրի երկարատև ազդեցության հետևանքով)։ «[[Phoenix Mars Lander]]» սարքը հայտնաբերել է սառույցի կուտակումներ անմիջականորեն հողի մեջ։
 
Բացի այդ, հայտնաբերվել են մութ բծեր բլուրների լանջերին, որոնք վկայում են մակերևույթին հեղուկ աղի ջրի հայտնվելու մասին մեր ժամանակներում։ Դրանք առաջանում են ամառվա սկզբից քիչ անց և անհետանում են ձմռանը մոտ, դրանք «շրջանցում» են տարբեր խոչընդոտներ, միանում են և բաժանվում։ «Դժվար է պատկերացնել, որ այսպիսի կառուցվածքներ կարող են առաջանալ ոչ հեղուկի հոսքերից, այլ ինչ-որ այլ բանից», - հայտարարել է ՆԱՍԱ-ի աշխատակից Ռիչարդ Զուրեկը<ref>[http://www.bbc.co.uk/russian/science/2011/08/110804_mars_water_streams.shtml ՆԱՍԱ. լուսանկարների վրա երևում են ջրային հոսքերի ուրվագծեր Մարսի վրա] BBC ռուսական ծառայություն - գիտություն, 05 օգոստոս 2011</ref>։
 
[[Թարսիս նահանգ|Թարսիս]] հրաբխային բարձրավանդակում հայտնաբերվել են մի քանի անսովոր խորը ջրհորներ։ Դատելով «[[Մարս Ռեքոնաիսանս Օրբիթեր]]» ԱՄԿ-ից ստացված լուսանկարից, որը կատարվել է 2007 թվականին, նրանցից մեկը ունի 150 մետր տրամագիծ, իսկ լուսավորված կողային պատի խորությունը կազմում է ոչ քիչ քան 178 մետր։ Արտահայտվել է այս կառուցվածքների հրաբխային առաջացման վարկած<ref>{{cite web
Տող 395.
=== Հող ===
[[Պատկեր:Mars from Phoenix.jpg|մինի|Մարսի հողի լուսանկարը «[[Ֆենիկս (տիեզերական սարք)|Ֆենիկս]]» սարքի վայրէջքի վայրում]]
Իջեցվող սարքերից ստացված տվյալների համաձայն Մարսի հողի մակերևույթային շերտի տարրական կազմությունը միատեսակ չէ տարբեր վայրերում։ Հողի հիմնական մասը կազմում է [[Սիլիցիումի դիոքսիդ|սիլիկատային հողերը]] (20-2520–25 %), այն պարունակում է նաև [[երկաթի օքսիդ]]ի [[հիդրատ]]ների հավելումներ (մինչև 15 %), որը և տալիս է հողին կարմրավուն գույն։ Կան նաև ծծումբի, կալցիումի, մագնիումի նատրիումի միացությունների զգալի հավելումներ (ամեն մեկից միավոր տոկոսներ)<ref>{{cite web
| author = Դևիդ Ռ. Ուիլիամս
| date = 14 օգոստոս 1997
Տող 487.
Մարսի երկրաբանական պատմությունը կազմված է հետևյալ երեք հիմնական դարաշրջաններից<ref name=jog91>{{cite journal | last=Տանակա | first=Կ. Լ. | year=1986 | title=Մարսի ստրատիգրաֆիան | journal=Երկրաֆիզիկական հետազոտությունների ամսագիր | volume=91 | issue=B13 | pages=E139–E158}}</ref><ref name=ssr_96_1_4>{{cite journal | title=Ստեղծելով Մարսի ժամանակագրությունը և էվոլյուցիան | author=Ուիլիամ Հարտման; Ջերարդ Նեուկում | journal=Տիեզերական գիտության վերլուծություններ | volume=96 | issue=1/4 | pages=165–194 | month=Ապրիլ | year=2001}}</ref>՝
 
[[Նոաչինյան դարաշրջան]] (անվանվել է «Նոաչինյան երկրի» անվանումից, Մարսի շրջան է)՝ Մարսի առավել հին, մինչև մեր օրերը պահպանված մակերևույթի մասի ձևավորումը։ Շարունակվել է 4,5 — 35—3,5 միլիարդ տարի առաջ։ Այս դարաշրջանի ընթացքում մակերևույթը ծածկվել է բազմաթիվ հարվածային խառնարաններով։ Հավանաբար [[Փարսիդա նահանգ|Փարսիդայի հարթավայրը]] առաջացել է հենց այս ժամանակահատվածում, և հետագայում ինտենսիվորեն ենթարկվել է հոսող ջրի ազդեցության։
 
[[Հեսպերիական դարաշրջան]] (անվանվել է «Հեսպերիական հարթավայր» անվանումից, Մարսի շրջան է)՝ սկսվել է 3,5 միլիարդ տարի առաջ և ավարտվել 2,9 — 39—3,3 միլիարդ տարի առաջ։ Այս դարաշրջանի ընթացքում Մարսի մակերևույթին առաջացել են հսկայական լավային դաշտեր։
 
[[Ամազոնիական դարաշրջան]] (անվանվել է «Ամազոնիական հարթավայր» անվանումից, Մարսի շրջան է)՝ շարունակվել է 2,9 - 39–3,3 միլիարդ տարի մեր ժամանակներից առաջ։ Շրջանները, որոնք առաջացել են այս դարաշրջանում, ունեն շատ քիչ երկնաքարային խառնարաններ, սակայն մնացած բոլոր առանձնահատկություններով նրանք ամբողջովին տարբերվում են իրարից։ [[Օլիմպոս (Մարս)|Օլիմպոս լեռը]] ձևավորվել է այս ժամանակաշրջանում, նույն ժամանակ Մարսի այլ տարածքներում զարգանում էին լավային հոսքերը։
 
=== Մարսի մագնիսական դաշտ ===
Տող 501.
Մարսի մագնիսական դաշտը չափազանց անկայուն է, մոլորակի տարբեր մասերում նրա լարվածությունը կարող է տարբերվել 1,5-ից 2 անգամ, իսկ մագնիսական բևեռները չեն համընկնում ֆիզիկականների հետ։ Դա խոսում է այն մասին, որ Մարսի երկաթյա միջուկը գտնվում է համեմատական անշարժ վիճակում մոլորակի կեղևի համեմատ, այսինքն մոլորակային [[հիդրոմագնիսական դինամո|դինամոյի]] մեխանիզմը, որը պատասխանատու է Երկրի մագնիսական դաշտի համար, Մարսի վրա չի աշխատում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Մարսը չունի հաստատուն միասնական մագնիսական դաշտ<ref name="magnetosphere">{{cite web|date=2006-11-09|title=Մագնիսական դաշտերը և Մարսը|publisher=Մարս Գլոբալ Սրվեյեր @ ՆԱՍԱ|author=Թերեզա Վալենտին; Լիշան Էմդե|url=http://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/Kids/magfield.html|accessdate=2009 թ․ հուլիսի 17|archiveurl=http://www.webcitation.org/616WyIQWg|archivedate=2011-08-21}}</ref>, դիտարկումները ցույց են տվել, որ մոլորակային կեղևի մասերը մագնիսացված են, և որ անցյալում տեղի են ունեցել մագնիսական բևեռների փոփոխություն։ Տվյալ մասերի մագնիսացվածությունը պարզվեց, որ նման է [[շերտային մագնիսական անոմալիաներ]]ին երկրագնդի համաշխարհային օվկիանոսում<ref>[http://mgs-mager.gsfc.nasa.gov/press/release_1999-56.html ''Դուգլաս Իզբել, Բիլլ Ստեյգերվալդ''. Մագնիսական շերտերը պահպանում են տեղեկություններ հինավուրց Մարսի մասին։ Մարս Գլոբալ Սրվեյերի MAG/ER Մամլո հաղորդագրություն։ 99-56 // ՆԱՍԱ]</ref>։
 
Համաձայն վարկածներից մեկի, որը հրատարակվել է 1999 թվականին և վերստուգվել է 2005 թվականին ([[Մարս Գլոբալ Սրվեյեր]] կայանի միջոցով), այս շերտերը ցույց են տալիս հարթակների տեկտոնիկան 4 միլիարդ տարի այն բանից առաջ, երբ մոլորակի դինամո-մեքենան դադարեցրեց իր աշխատանքը, որը և պատճառ հանդիսացավ մագնիական դաշտի կտրուկ թուլացման<ref name="plates">{{cite web|publisher=ՆԱՍԱ/Գոդարդի անվան տիեզերական թռիչքների կենտրոն|title=Նոր քարտեզը ներկայացնում է նոր ապացույցներ այն բանի, որ Մարսը ժամանակ առաջ եղել է Երկրի նման|url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2005/mgs_plates.html|accessdate=2006 թ․ մարտի 17|archiveurl=http://www.webcitation.org/616Wz2yeR|archivedate=2011-08-21}}</ref>։ Այսպիսի կտրուկ թուլացման պատճառները պարզ չեն։ Գոյություն ունի վարկած, ըստ որի 4 միլիարդ տարի առաջ դինամո-մեքենայի գործունեությունը պայմանավորված էր աստերոիդի առկայությամբ, որը պտտվում էր 50 - 7550–75 հազար կիլոմետր հեռավորության վրա Մարսի շուրջ և առաջացնում էր նրա միջուկի անկայունությունը։ Հետագայում այս աստերոիդը իջավ մինչև [[Ռոշի սահման]]ը և ոչնչացավ<ref>{{cite journal|author=Ջաֆար Արկանի-Համեդ|title=Արդյոք մակընթացային ձևափոխումները սնում էին Մարսի դինամո-մեքենան|language=en|publisher=Իկարուս|year=2009|volume=201|pages=31—43}}</ref>։ Այնուհանդերձ, այս բացատրությունը պարունակում է անհասկանալի պահեր և վիճարկվում է գիտական հանրության կողմից<ref>{{cite web|date=2008-07-25|publisher=MEMBRANA|title=Մարսը ձեռք բերեց և կորցրեց մագնիսական դաշտը աստերոիդի պատճառով|url=http://www.membrana.ru/particle/12821|accessdate=2011 թ․ օգոստոսի 07–ին|archiveurl=http://www.webcitation.org/616Wzsxif|archivedate=2011-08-21}}</ref>։
 
== Մարսի արբանյակներ ==
Տող 520.
Հանրաճանաչ գաղափարը այն մասին, որ Մարսը բնակեցված է բանական մարսեցիներով, լայն տարածում ստացավ XIX դարում։ [[Ջովանի Սկիապարելլի]]ի հայտնաբերած, այսպես կոչված ջրանցքները համատեղ [[Պերսիվալ Լոուել]]ի նույն թեմայով գրքի հետ հանրաճանաչ դարձրեցին չորացող ու սառը կլիմայով մոլորակի մասին գաղափարը, որտեղ գոյություն ունի հինավուրց քաղաքակրթություն։ Քաղաքակրթություն, որը իրականացնում է [[Ոռոգում|ոռոգման աշխատանքներ]]<ref name=prion>{{cite web|title=Պերսիվալ Լոուելի ջրանցքները|url=http://prion.bchs.uh.edu/Mars/Percival_Lowell.htm|accessdate=2007 թ․ մարտի 1|archiveurl=http://www.webcitation.org/616X2APcs|archivedate=2011-08-21}}</ref>։
 
Ուրիշների դիտարկումները և հայտնի մարդկանց այս թեմայով արտահայտությունները սկիզբ դրեցին այսպես կոչված «Մարսյան տենդին» («''Mars Fever''»)<ref name=fergus04>{{cite journal | url=http://www.rps.psu.edu/0305/mars.html | title=Մարսյան տենդ | first=Չարլզ | last=Ֆերգյուս | journal=Research/Penn State | month=մայիս | year=2004 | volume=24 | issue=2 | accessdate=2007 թ․ օգոստոսի 02–ին }}</ref>։ 1899 թվականին, մթնոլորտային ռադիոաղմուկի իր ուսումնասիրությունների ժամանակ [[Նիկոլա Տեսլա]]ն, օգտագործելով Կոլորադոյի աստղադիտարանի ընդունիչները, ստացավ կրկնվող ազդանշան։ Հետագայում նա առաջ քաշեց կարծիք, որ դա կարող է լինել ազդանշան այլ մոլորակներից, օրինակ՝ Մարսից։ 1901 թվականին հարցազրույցի ժամանակ Տեսլան ասաց, որ նա կարծում է որ ռադիոաղմուկը կարող է ունենալ արհեստական ծագում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ նա չէր կարողանում վերծանել դրանց իմաստը, նրան անհնարին էր թվում, որ այդ ազդանշանները կարող էին ծագել պատահական ձևով։ Նրա կարծիքով դա մեկ մոլորակի ողջույնն էր մյուսին<ref name=tesla01>{{cite web|url=http://earlyradiohistory.us/1901talk.htm|title=Զրույց այլ մոլորակների հետ|accessdate=2007 թ․ մայիսի 4|last=Տեսլա|first=Նիկոլա|date=19 փետրվար 1901|publisher=Collier’s Weekly|archiveurl=http://www.webcitation.org/616X2b7EK|archivedate=2011-08-21}}</ref>։
 
Տեսլայի վարկածը ստացավ հայտնի բրիտանացի ֆիզիկոս [[Ուիլիամ Թոմսոն (լորդ Կելվին)|Ուիլիամ Թոմսոն]]ի կրքոտ օժանդակությունը, ով, այցելելով ԱՄՆ 1902 թվականին, ասաց, որ իր կարծիքով Տեսլան ստացել է մարսեցիների ազդանշանը, որը ուղարկվել էր ԱՄՆ<ref name=cheney81>{{cite book | last=Չինի | first=Մարգարետ | title=Տեսլա, մարդը ժամանակից դուրս | publisher=Prentice-Hall | year=1981 | location=Englewood Cliffs, New Jersey | page=162 | isbn=978-0-13-906859-1 | oclc=7672251 }}</ref>։ Սակայն, հետագայում [[Ուիլիամ Թոմսոն (լորդ Կելվին)|Ուիլիամ Թոմսոն]]ը կտրականապես հերքում էր, իր կողմից այդպիսի արտահայտության անելու փաստը՝ «Իրականում ես ասել եմ, որ Մարսի բնակիչները, եթե նրանք գոյություն ունեն, անկասկած կարող են տեսնել [[Նյու Յորք]]ը, մասնավորապես նրա էլեկտրական լույսերը»<ref name=nyt020511>{{cite news | title=Լորդ Կելվինի մեկնումը | work=Նյու Յորք Թայմս | date= 11 մայիս 1902 | page=29 }}</ref>։
Տող 616.
 
=== Հաջողված առաքելություններ (ավարտված) ===
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} [[Մարիներ-4]] - [[1964]]։ (լուսանկարում անցումային հետագծից)
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} [[Մարիներ-6]] և [[Մարիներ-7|7]] - [[1969]]։ (լուսանկարում անցումային հետագծից)
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} [[Մարիներ-9]] - [[1971]]։ (Մարսի առաջին արհեստական արբանյակը, մակերևույթի քարտեզագրում)
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} «[[Վիկինգ (ԱՄԿ)|Վիկինգ-1» և «Վիկինգ-2]]» ԱՄԿ-ներ - 1976 - 1982։1976–982։ (Առաջին հաջողված սարքերի աշխատանքը Մարսի մակերևույթին)
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} «[[Մարս Գլոբալ Սրվեյեր]]» - [[1996]]-ից [[2006]]։ (Մարսի քարտեզագրումը ուղեծրից)
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} «[[Mars Pathfinder]]» - 1996։ (Առաջին հաջողված [[մարսագնաց]]ը)
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} «[[Phoenix (ԱՄԿ)|Ֆենիքս]]» - [[2007]]։ (Հողի վերլուծություն բևեռային տարածաշրջանում)
* {{դրոշ|ԱՄՆ}} «[[Սփիրիթ (մարսագնաց)|Սփիրիթ]]» - 2004 - 2010։2004–2010։ (Հողի կառուցվածքի հետազոտություններ և շատ ավելին)
 
=== Մասնակի հաջողված առաքելություններ (ավարտված) ===
* {{դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս-1]] - 1962 թվական։ Առաջին անգամ ստացվել և վելուծվել են տեղեկություններ Մարսի և Երկրի միջև ընկած տիեզերական տարածության ֆիզիկական առանձնահատկությունների մասին։ 1963 թվականի մարտի 21-ին սարքի հետ ռադիոկապը ընդհատվել է։ Այդ պահին «Մարս-1»-ը գտնվում էր 108 միլիոն կիլոմետր հեռավորության վրա Երկրից։<ref name=autogenerated1>[http://www.federalspace.ru/main.php?id=2&nid=15433&hl=%EC%E0%F0%F1-1 Ռոսկոսմոս դաշնային տիեզերական գործակալություն, Նորություններ]</ref>
* {{դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս-2]]։ Արձակվել է 1971 թվականի մայիսի 19-ին։ 1971 թվականի նոյեմբերի 27-ին Մարսի վրա է հասցվել առաջին մարդու կողմից ստեղծված իրը։իրը (Կոշտ վայրէջք, իջեցվող սարքը ընկել է Մարսի վրա)։
* {{դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս-3]]։ Արձակվել է 1971 թվականի մայիսի 28-ին։ 1971 թվականի դեկտեմբերի 2-ին տեղի ունեցավ տիեզերագնացության պատմության մեջ առաջին փափուկ վայրէջքը Մարսի մակերևույթին, որից 14,5 վայրկյան անց իջեցվող սարքի հետ կապը ընդհատվեց (Ռոսկոսմոսի տվյալներով՝ 20 վայրկյան անց)<ref name=autogenerated1 />։ Այնուամենայնիվ, «Մարս-3» ԱՄԿ ուղեծրային կայանը շարունակեց Մարսի հետազոտությունները ուղեծրից, ընդհուպ մինչև հավասարակշռման և կողմնորոշման համակարգում ազոտի պաշարի ավարտը 1972 թվականի օգոստոսի 23-ին։
* {{դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս-4]] - 1974 թվական։ Ստացվել են մակերևույթի 12 լուսանկարներ անցումային ուղեծրից (չաշխատեցին արգելակող շարժիչները)։
* {{դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս-5]] - 1974 թվական փետրվարի 12։ Դուրս է եկել Մարսի ուղեծիր, ստացվել են մակերևույթի լուսանկարներ։ (Սարքեի բաժանմունքի հերմետիկության կորուստ, աշխատել է 14 օր)։
* {{դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս-6]] - 1974 թվականի մարտի 12։ Իջեցվող սարքը հասել է Մարսի մակերևույթին (անմիջապես վայրէջքից հետո կապը ընդհատվել է)
* {{դրոշ|ԽՍՀՄ}} «[[Ֆոբոս (ԱՄԿ)|Ֆոբոս-2]]» ԱՄԿ - 1988 թվական։ Դուրս է եկել Մարսի ուղեծիր, ստացվել են Մարսի մակերևույթի լուսանկարներ և այլ տեղեկություններ։ Փոբոսին մոտենալուց հետո կապը կայանի հետ ընդհատվել է։
 
=== Չհաջողված առաքելություններ ===
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս 1960Ա]] - [[1960]]։ (Կրող հրթիռի կործանում)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս 1960Բ]] - 1960։ (Կրող հրթիռի կործանում)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս 1962Ա]] - [[1962]]։ (Չաշխատեց արագացնող աստիճանը)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս 1962Բ]] - 1962։ (Չաշխատեց արագացնող աստիճանը)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարիներ-3]] - [[1964]]։ (Չկարողացավ ընկնել Մարսի տարածք, չբացվեցին արևային մարտկոցները)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Զոնդ-2]] - 1964։ (Չկարողացավ ընկնել Մարսի տարածք)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս 1969Ա]] - [[1969]]։ (Կրող հրթիռի կործանում)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս 1969Բ]] - 1969։ (Կրող հրթիռի կործանում)
* {{Դրոշ|ԱՄՆ}} [[Մարիներ-8]] - [[1971]]։ (Կրող հրթիռի կործանում)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Կոսմոս-419]] - 1971։ (Չաշխատեց արագացնող աստիճանը)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} [[Մարս-7]] - 1973։ (իջեցվող սարքը չկարողացավ իջնել Մարսի վրա)
* {{Դրոշ|ԽՍՀՄ}} «[[Ֆոբոս (ԱՄԿ)|Ֆոբոս-1]]» ԱՄԿ - [[1988]]։ (Կորցվեց կապը)
* {{Դրոշ|ԱՄՆ}} [[Mars Observer]] - [[1992]]։ (Կորցվեց կապը)
* {{Դրոշ|Ռուսաստան}} «[[Մարս-96]]» - [[1996]]։ (Չաշխատեց արագացնող աստիճանը)
* {{Դրոշ|Ճապոնիա}} [[Նոդզոմի (ԱՄԿ)|Նոդզոմի]] - [[1998]]։ (Չհաջողվեց դուրս բերել Մարսի ուղեծիր)
* {{Դրոշ|ԱՄՆ}} [[Mars Climate Orbiter]] - [[1999]]։ (Կործանում Մարսի ուղեծիր դուրս բերման փորձի ժամանակ)
* {{Դրոշ|ԱՄՆ}}{{դրոշ|Ռուսաստան}} [[Mars Polar Lander]] - 1999։–1999։ (Կործանում վայրէջքի ժամանակ)
* {{Դրոշ|ԱՄՆ}} [[Դիփ Սփեյս 2]] - 1999։ (Կորսվել է կապը մթնոլորտ մուտքից հետո)
* {{Դրոշ|Եվրոպա}} [[Բիգլ-2]] - [[2003]]։ («[[Մարս-Էքսպրեսս]]» իջեցվող սարք։ Վայրէջքից հետո կապ հաստատել չհաջողվեց)
* {{Դրոշ|Ռուսաստան}} «[[Ֆոբոս-Գրունտ]]» - [[2011]]։ (Չհաջողվեց թողնել Երկրի ուղեծիրը, չաշխատեց արագացնող աստիճանը։ Այրվել է Երկրի մթնոլորտում)
* {{Դրոշ|Չինաստան}} «[[Ինխո-1]]» - [[2011]]։ (Պետք է տեղ հասցվեր Ֆոբոս-Գրունտի միջոցով)
 
=== Շարունակվող առաքելություններ ===
Տող 672.
* {{դրոշ|Եվրոպա}}{{դրոշ|ԱՄՆ}} 2018 թվականին Մարսի վրա պետք է իջեցվի եվրոպական շարժական լաբորատորիան, որը կզբաղվի Մարսի լեռնային ապարների հորատումով և վերլուծությամբ<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/russian/science/2012/02/120206_nasa_leaves_exomars.shtml|title=ՆԱՍԱ-ն կարող է դուրս գալ եվրոպական մարսի հետազոտման ծրագրից|author=Ջոնաթան Էյմոս|date=2012-02-07|work=Գիտություն|publisher=Բի-Բի-Սի, Ռուսական ծառայություն|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5PR0sP|archivedate=2012-06-24}}</ref>։
* {{դրոշ|Ռուսաստան}} «[[Ֆոբոս-Գրունտ 2]]», երկրորդ ռուսական միջմոլորակային կայանը, որը նախատեսված է Մարսի արբանյակ Ֆոբոսից հողի նմուշների Երկիր հասցնելու համար։
* Իսպանիայի հարավում Ռիո-Տինտո նահանգում, «կարմիր բլուրներում», որոնք բաղկացած են [[յարոզիտ]]ից, տեղի են ունենում եվրոպական մարսագնացների (''[[Eurobot]]'') և սկաֆանդրների (''[[AoudaX]]'') փորձարկումները<ref>{{cite web|url=http://www.bbc.co.uk/russian/science/2011/04/110425_mars_training.shtml|title=Դեպի Մարս կատարվելիք առաքելությանը պատրաստվում են Իսպանիայի լեռներում|author=Ռեբեկա Մորել|date=2011-04-25|work=Գիտություն|publisher=Բի-Բի-Սի, Ռուսական ծառայություն|archiveurl=http://www.webcitation.org/68e5QdHWV|archivedate=2012-06-24}}</ref>։
 
== Բնակեցում ==