«Երևան անվան ծագումը»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added

Գծային

06:08, 19 Մայիսի 2018-ի տարբերակ

Armin Karapetyan Երևանը համարվում է աշխարհի հնագույն քաղաքներից մեկը: Նրա տարածքում կատարված հնագիտական պեղումները ցույց են տալիս, որ մարդն այստեղ ապրել է տասնյակ հազարավոր տարիներ առաջ: Հատկանշական է այն փաստը, որ Երևանի տարածքը անընդհատ բնակեցված է եղել: Ուսումնասիրությունները պարզել են, որ քաղաքի տարածքում տարբեր ժամանակաշրջաններում առաջացել և տարբեր պատճառներով կործանվել են բազմաթիվ բնակավայրեր: Ժամանակագրական առումով քաղաքի տարածքում հայտնաբերված հնագույն բնակավայրը Երևանյան կամ Հրազդանյան քարայրն է (Երևանյան լճի մոտ, Հրազդան գետի ձախ ափին), որի հնագույն, ստորին շերտը (4-5 մշակութային շերտ) թվագրվում է մուստերյան շրջանով (100 000 – 35 000 տարի առաջ): Այնուհետև Երևանի տարածքում մարդու բնակության հետքերը հայտնաբերվում են նոր բնակավայրերում, ստեղծելով պատմական հուշարձանների մի ամբողջական շղթա: Դրանցից են Շենգավիթը, (մ.թ.ա. 4-2-րդ հազարամյակներ), Ծիծեռնակաբերդ, Ավան, Զեյթուն, Արեշ (Կայարանամերձ հրապարակ) թաղամասեր (մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի կես), Կարմիր- բերդ (մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջ), Կարմիր-բլուր (մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակի վերջ -1-ին հազարամյակի սկիզբ), Արին բերդ (Էրեբունի, մ.թ.ա. 1-ին հազարամյակի սկիզբ), Ավան- Առինջ (մ.թ.ա. 2-րդ-1-ին դարեր), վաղ միջնադարյան Երևան (Կենտրոն), Երևանի բերդ (7-րդ դար, 16-րդ դար) և այլն^[1]:

Երևանյան քարայր, մ.թ.ա. 100.000-35.000 տարի առաջ

Ուսումնասիրողներին (Ղ. Ալիշան, Ղ. Ինճիճյան) և Երևան այցելած օտարերկրյա ճանապարհորդներին (Ժ. Շարդեն, Ռոբերտ Կեր Փորտեր, Ուիլյամ Աուզլեյ, Լինչ) հետաքրքրել է հատկապես Երևան անունը: Երևան անունը (յերեւան ձևով) հայ մատենագրության մեջ առաջին անգամ հանդիպում է V դարի հնագույն մի հիշատակարանում^[2]: Երևանի մասին հաջորդ հիշատակությունը վերաբերում է 607 թվականին, երբ Դվինում հրավիրված եկեղեցական ժողովին մասնակցել են նաև Դավիթ Երեցը և Ջոջիկ անունով վանականը Երեւանից ^[3]: VII դարի պատմիչ Սեբեոսը ևս վկայություն ունի Երևանի մասին, կապված 642-643թթ. արաբական արշավանքների հետ ^[4]: Հովհ. Դրասխանակերտցու (IX-X դդ.) «Պատմութիւն Հայոց»/, (Ս. Անեցու (XII) դար, «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց», Ստ. Օրբելյանի (XIII դար), «Պատմութիւն նահանգին Սիսական» և այլ մատենագիրների աշխատություններում ևս հիշատակություններ կան Երեւանի մասին: Հայ մատենագրության մեջ Երևանը հիշատակվում է Երեւան, Էրեւան, Էրվան, Էրուան, Երեւան, Արեւան և այլ ձևերով^[5]:

Օտարերկրյա ճանապարհորդների և ուսումնասիրողների աշխատություններում Երևանը հիշատակվում է Erivan, Irvan, Iravan, Эриван, Ереван, Иреван և այլ ձևերով^[6]: Ենթադրվում է, որ հույն աշխարհագիր Կլավդիոս Պտղոմեոսի (II դար) «Աշխարհագրություն» աշխատության մեջ նշված Tervan բնակավայրը Երևանն է^[7], և Irvan անվան I-ն թյուրիմածաբար գրվել է T ձևով, քանի որ Tervan-ը քարտեզում նշված է նույն աշխարհագրական լայնության վրա, ինչ Երևանը:

Բացատրություններ

Գոյություն ունեն Երևան անունը մեկնող բազմաթիվ բացատրություններ և ավանդություններ: Ամենահին և ամենատարածված բացատրությունը կապված է Նոյ նահապետի անվան հետ: Ժողովրդի մեջ տարածված ավանդության համաձայն, ջրհեղեղից հետո, երբ ջրերը ետ են քաշվել, Նոյը Արարատ սարից տեսել է ցամաք ու բացականչել «երևաց, երևաց», որն էլ հետագայում ձևափոխվելով դարձել է Երևան: Այս ավանդությունը հին է և միշտ տարածված է եղել ժողովրդի մեջ: Այդ են վկայում Երևան այցելած օտարերկրյա ճանապարհորդները, որոնց տեղացիները պատմել են այդ ավանդությունը: Առաջիներից մեկը, ով վկայում է այդ մասին ֆրանսիացի ճանապարհորդ ժան Շարդենն է^[8], որը 1672-73 թթ. եղել է Երևանում: Տեղի հայերը Շարդենին պատմել են, որ Երևանը Նոյի բնակության վայրն էր մինչև ջրհեղեղը և կառուցվել է նույն տեղում ջրհեղեղից հետո^[9]: Երևան անունը և քաղաքի հիմնադրումը Նոյի հետ են կապում նաև Ուիլյամ Աուզլեյը, Ռոբերտ Քեր Փորթրը,6 Ա. Հաքստհաուզենը, Լինչը^[10] և ուրիշներ: Հայ պատմագրության մեջ վերոհիշյալ ավանդությանը անդրադարձել են Ղ. Ինճիճյանը, Մ. Սմբատյանը և ուրիշներ^[11]: Այս տեսակետը այսօր էլ մնում է որպես ժողովրդական ավանդություն և վկայում է, որ Երևանը շատ հին բնակավայր է:

Երևան անվան բացատրության այլ տեսակետի համաձայն Երևան անունը կապվում է Երվանդյան հարստության վերջին թագավոր Երվանդ 4-րդի անվան հետ (մ.թ.ա. 220-201թթ.): Հ. Նալյանը ենթադրում է, որ Երևանը Երվանդի կառուցած Երվանդաշատ մայրաքաղաքն է, այլ ուսումնասիրողներ`, որ Երվանդավան քաղաքն է և այլն: Օտարերկրյա ճանապարհորդները ևս վկայում են, որ Երևան անունը ըստ հայոց մեջ տարածված այլ ավանդության կապվում է Երվանդ թագավորի անվան հետ^[12]: Բացատրությունների շարքում պարզապես կարելի էր անտեսել թուրք-պարսկական մի ավանդություն, ըստ որի Երևան անունն առաջացել է պարսիկ խան Ռևան-Ղուլիի անունից: Դա անընդունելի է հենց միայն այն պատճառով, որ այդ խանը Երևանում իշխել է 16-րդ դարի սկզբներին, իսկ Երևանը և նրա անունը հազարամյակների պատմություն ունեն:

19-20-րդ դարերում Հայաստանի տարածքում հայտնաբերված հայոց հնագույն Արարատ-Ուրարտու (Բիայնիլի, Վանի թագավորությու) պետության արքաների սեպագիր արձանագրությունների հայտնաբերումն ու ընթերցումը հնարավորություն տվեցին ոչ միայն ճշգրտել մի շարք աշխարհագրական անուններ, այլև նոր ձևով բացատրել դրանց իմաստը: Ուրարտական արձանագրություններում ընթերցվում են Էրիանի, Էրիախի, Էրեբունի անունները: Ռուսա 1-ն (735-713 թթ.) թագավորի արձանագրության մեջ, որ հայտնաբերվել է Սևանա լճի ափին գտնվող Ծովինար գյուղում, 22 երկրանունների հետ հիշատակվում է նաև Էրիաինի անունը^[13]:

Ծանոթագրություններ

↑ Ե. Շահազիզ, Հին Երևան, Երևան, 1931թ., էջ 7
↑ «Հնոց և նորոց պատմութիւն վասն Դավթի և Մովսէսի Խորենացւոց, թուղթ Դիոնէսիոսի», Կ. Պոլիս, 1874
↑ «Գիրք Թղթոց» մատենագրութիւն նախնեաց, 1901
↑ Սեբէոս, Պատմութիւնք, 1672 թ., Ձեռագիր մատյան, 2639
↑ Ղ. Ալիշան,Այրարատ, էջ 259: Հանդէս ամսօրեայ, 1934 թ., թիվ 5-7, էջ 327-328:Թ. Հակոբյան, Երևանի պատմությունը, հ. 1, Երևան 1969թ., էջ 96-99
↑ Հ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Զ., Երևան 1934թ.: Թ. Հակոբյան, հ. 1, էջ 96-99
↑ Ռ. Գալչեան, Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ, Երևան, 2005թ.
↑ Շարդենը անհավանական է համարում այդ ավանդությունը, քանի որ ըստ նրա հայերենը նոր լեզու էր և 700 տարի առաջ իբրև թե նույնիսկ հայտնի չէր: Նա անհավանական է համարում նաև Պտղոմեոսի քարտեզում նշված Tervan բնակավայրը Երևանի հետ նույնացնելը, քանի որ ըստ նրա, Երևանում հնագույն հուշարձաններ չկան: Путешествие Шардена по Закавказью в 1672-1773гг., Тифлис, 1902г., с. 243-245: Թ. Հակոբյան, հ.1, էջ 99 /ծանոթագրություն 3/
↑ Chardin edit Paris, 1811, Ց.2, ր.169, Х. Ф. Б. Линч, Армения, Тифлис, 1910 г., т.1, с. 273
↑ Х.Ф.Б. Линч, Армения, т.1, с. 273
↑ Ղ. Ինճիճյան, Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հ. 1, Վենետիկ, 1835թ., էջ 273-274
↑ Х.Ф.Б. Линч, Армения, т.1, с. 273: Հ. Հակոբյան,Ուղեգրություններ, էջ 453-454
↑ Б. Пиотровский, Ванское царство, /Урарту/, М., 1959г., с. 91: Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, /այսուհետ՝ ՀԺՊՔ/, Երևան, 1981թ., էջ 85

[1] Ե. Շահազիզ, Հին Երևան, Երևան, 1931թ., էջ 7

[2] «Հնոց և նորոց պատմութիւն վասն Դավթի և Մովսէսի Խորենացւոց, թուղթ Դիոնէսիոսի», Կ. Պոլիս, 1874

[3] «Գիրք Թղթոց» մատենագրութիւն նախնեաց, 1901

[4] Սեբէոս, Պատմութիւնք, 1672 թ., Ձեռագիր մատյան, 2639

[5] Ղ. Ալիշան,Այրարատ, էջ 259: Հանդէս ամսօրեայ, 1934 թ., թիվ 5-7, էջ 327-328:Թ. Հակոբյան, Երևանի պատմությունը, հ. 1, Երևան 1969թ., էջ 96-99

[6] Հ. Հակոբյան, Ուղեգրություններ, հ. Զ., Երևան 1934թ.: Թ. Հակոբյան, հ. 1, էջ 96-99

[7] Ռ. Գալչեան, Հայաստանը համաշխարհային քարտեզագրության մեջ, Երևան, 2005թ.

[8] Շարդենը անհավանական է համարում այդ ավանդությունը, քանի որ ըստ նրա հայերենը նոր լեզու էր և 700 տարի առաջ իբրև թե նույնիսկ հայտնի չէր: Նա անհավանական է համարում նաև Պտղոմեոսի քարտեզում նշված Tervan բնակավայրը Երևանի հետ նույնացնելը, քանի որ ըստ նրա, Երևանում հնագույն հուշարձաններ չկան: Путешествие Шардена по Закавказью в 1672-1773гг., Тифлис, 1902г., с. 243-245: Թ. Հակոբյան, հ.1, էջ 99 /ծանոթագրություն 3/

[9] Chardin edit Paris, 1811, Ց.2, ր.169, Х. Ф. Б. Линч, Армения, Тифлис, 1910 г., т.1, с. 273

[10] Х.Ф.Б. Линч, Армения, т.1, с. 273

[11] Ղ. Ինճիճյան, Հնախօսութիւն աշխարհագրական Հայաստանեայց աշխարհի, հ. 1, Վենետիկ, 1835թ., էջ 273-274

[12] Х.Ф.Б. Линч, Армения, т.1, с. 273: Հ. Հակոբյան,Ուղեգրություններ, էջ 453-454

[13] Б. Пиотровский, Ванское царство, /Урарту/, М., 1959г., с. 91: Հայ ժողովրդի պատմության քրեստոմատիա, /այսուհետ՝ ՀԺՊՔ/, Երևան, 1981թ., էջ 85

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]