Վիքիպեդիա

«Հոռոմոս»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
Տող 1.
{{խմբագրում եմ|[[User:GeoO|<font style="color:black"> ջ̸ե̸օ̸</font>]] [[Մասնակցի քննարկում:GeoO|<span style="color:black;">(քնն․)</span>]]|20190320195402}}
{{Տեղեկաքարտ եկեղեցիԿրոնական կառույց
| հայերեն անվանում = Հոռոմոս▼
| անվանում = Հոռոմոսի վանք
| տեսակ = Վանքային համալիր
▲| հայերենբնօրինակ անվանում = Հոռոմոս
| պատկեր = Horomos Strzygowski.png
| պատկերի չափ =
| նկարագրություն = Հոռոմոսի վանքը կանգուն ժամանակ
| տեսակ =
| երկիր2 = {{դրոշավորում|Բագրատունյաց Հայաստան}}
| երկիր =
| pushpin map = Թուրքիա
| տեղագրություն =
| pushpin map2 = Մեծ Հայք
| տարածաշրջան =
| pushpin label position =
| latdհասցե = 40
| կրոնադավանությունդավանանք = {{դրոշավորումԴրոշավորում|Հայ Առաքելական եկեղեցի}}▼
|latm = 31
|lats թեմ = 10.88
| օծման թվական =
|latNS = N
| հոգևոր կարգավիճակ = Կիսավեր▼
|longd = 43
| ներկա վիճակ = ավերված
|longm = 37
| մաս =
|longs =44.97
|longEW կազմ = E
| ժառանգության կարգավիճակ =
| տեղադրություն = Արևելյան Հայաստան, [[Անի]]
| առաջնորդ =
| աշխարհ =Այրարատ
| նվիրված =
▲| կրոնադավանություն = {{դրոշավորում|Հայ Առաքելական եկեղեցի}}
| անվանված =
| հիմնադիր = {{դրոշ|Բագրատունյաց Հայաստան}} [[Աբաս]]
| ճարտարապետ = Հովհաննես▼
|ակտիվություն = Ոչ
| ճարտարագետ =
▲| կարգավիճակ = Կիսավեր
| հիմնադիր =
| սկիզբ = 10-րդ դար
| պատվիրող =
▲| ճարտարապետ = Հովհաննես
| ճարտարապետական ոճ =
| ոճ = [[Հայկական ճարտարապետություն|Հայկական]]
| կառուցման սկիզբ =
| ավարտ =[[13-րդ դար]]
| կառուցման ավարտ =
| ավերում = Թուրքերի արշավանքից մինչև հիմա
| հիմնադրված =
| առաջին հիշատակում =
| կառուցման արժեք =
| առանձնահատկություններ =
| ընդունակություն =
| երկարություն =
| լայնություն =
Տող 40.
| արտաքին գմբեթի տրամագիծ =
| ներքին գմբեթի տրամագիծ =
| մինարեթների թիվ =
| մինարեթի բարձրություն =
| ծայրաձողերի թվաքանակ =
| ծայրաձողի բարձրություն =
| շինանյութ =
| մակերես =
| ծանոթ =
| կայք =
}}
 
'''Հոռոմոս''', X-XI դարերի հայկական ճարտարապետական հուշարձանախումբ [[Անի]]ից հյուսիս-արևելք, [[Ախուրյան]] գետի աջ ափին (այժմ՝ [[Թուրքիա]]յի սահմաններում)։
'''Հոռոմոսի վանք''', Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Շիրակ գավառում, Անիից հյուսիս-արևելք, Ախուրյան գետի աջ ափին (այժմ՝ Թուրքիայի սահմաններում): Հիմնադրվել է 10-րդ դարի 2-րդ քառորդում, Հայոց թագավոր Աբաս Բագրատունու (929–953) օրոք: վություն կատարել:
 
Հոռոմոսի վանքը եղել է միջնադարյան Հայաստանի մշակութային կենտրոններից: Այդտեղ է կրթվել ու գրչության արվեստով զբաղվել 13-րդ դարի վերջի և 14-րդ դարի կեսի գրիչ և մանրանկարիչ Մխիթար Անեցին: Մատենադարանում է պահվում նրա Հոռոմոսի վանքում ընդօրինակած և պատկերազարդած՝ Սամուել Անեցու «Հաւաքմունք ի գրոց պատմագրաց» երկի ձեռագիրը (ձեռ. դ 3613)։
 
== Անվանում ==
Հիմնարկուները վանքի անդրանիկ վանահայր Հովհաննես վարդապետի առաջնորդությամբ Բյուզանդիայից փախած և Հայաստանում ապաստանած հայ վանականներն էին (այստեղից էլ՝ Հոռոմների վանք անվանումը)։
 
== Պատմություն ==
 
969 թվականին Հոռոմոսի վանքի վանահայր Սարգիս վարդապետը մասնակցել է Վահան Ա Սյունեցու հրավիրած Անիի եկեղեցական ժողովին։ 982 թվականին, ըստ պատմիչ Ստեփանոս Տարոնեցու (Ասողիկ), Աբլհաճ ամիրան հրդեհել է Հոռոմոսի վանքը և վայր բերել եկեղեցու գմբեթի խաչը։
X դարի 1-ին կեսին հիմնադրել են [[Բյուզանդիա]]յից փախած և [[Բագրատունյաց Հայաստան]]ում ապաստանած հայ վանականները (այստեղից էլ՝ Հոռոմների վանք անվանումը)։ Հոռոմոսի վանքից հարավ, [[Անի]] տանող ճանապարհին ավերակ վիճակում են հաղթական կամարի (հավանաբար X-XI դդ.) դռան (Ղոշեք, որից՝ վանքի նաև Ղոշավանք անվանումը) գմբեթավոր զույգ աշտարակները։ Հոռոմոսը բաղկացած է մինչև XIII դ. կառուցված շինությունների երկու խմբից՝ [[Ախուրյան]]ը երիզող ձորում և բարձրադիր լեռնադաշտի վրա։ Առաջին խմբում վանքի հնագույն կառույցներն են՝ Սուրբ Մինաս ([[930]]-[[953]], հիմնադրել է Հովհաննես վարդապետը) և Սուրբ Գևորգ ([[1013]]-ից հետո) գմբեթավոր դահլիճ տիպի եկեղեցի-դամբարանները, թաղածածկ մատուռ և [[Աշոտ Գ Ողորմած]] Բագրատունու ([[953]]-[[977]]) դամբարանը։ Բարձունքի վրա տեղադրված են վանքի հիմնական կառույցները՝ շրջափակված ուղղանկյուն պարսպով, որի հյուսիսարևմտյան անկյունում միակ մուտքն է և մի կիսաբոլոր բուրգ։ Այս խմբի մեջ են Սուրբ Հովհաննես գմբեթավոր դահլիճ տիպի եկեղեցին և գավիթը ([[1038]]), հյուրատուն, մահարձաններ, մատուռներ, խաչքարեր։
 
15–16-րդ դարերում Հոռոմոսի վանքը դադարել է գործելուց և զգալիորեն ավերվել: 1685 թվականին վանահայր Դանիել վարդապետը համալիրը մաքրել է աղբից, նորոգել Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին, վերստին միաբանություն հաստատել: 1755 թվականին, լեզգիների երկրորդ արշավանքի ժամանակ, սպանվել է Հոռոմոսի վանքի վանահայր Եղիա վարդապետը:
 
1788 թվականին վանահայր Հովհաննես եպիսկոպոս Շամբեցին նորոգել է վանքը: 1800 թվականին և 1807 թվականին, Էջմիածնի անապահովության պատճառով Մայր աթոռի միաբաններն ապաստանել են վանքում: 1852 թվականին Հոռոմոսի վանքը նորոգել է Վարդան վարդապետ Օձնեցին, 1868–1871 թվականներին՝ Գրիգոր վարդապետը:
 
Հոռոմոսի վանքը եղել է Բագրատունիների տոհմական հանգստարանը, թագավորների և իշխանների դամբարանավայրը: Վանքում է ամփոփվել Սարգիս Ա Սևանցի կաթողիկոսը: 1918 թվականից Հոռոմոսի վանքը լքվել է և այժմ կիսավեր է:
 
== Ճարտարապետություն ==
 
Հոռոմոսի վանքից հարավ Անի տանող ճանապարհին, կանգուն է մի ինքնատիպ շինություն՝ գմբեթավոր զույգ աշտարակներով «հաղթական կամարը» (հավանաբար՝ 10–11-րդ դարեր)։
Գավթի հորինվածքում հայ ճարտարապետության մեջ առաջին անգամ կիրառվել են վաղ [[միջնադարյ]]ան ժողովասրահների, բնակելի տան՝ գլխատան որոշ կառուցողական սկզբունքներ, և ձևավորվել է հետագայում լայն տարածում գտած գավիթների քառասյուն կենտրոնակազմ տիպը։ Բազմանիստ քանդակազարդ երդիկը պսակված է սյունակամարաշար վեղարածածկ զանգակատնով։ Սուրբ Հովհաննես եկեղեցուն հյուսիսից և հարավից կից են գմբեթածածկ երկհարկանի մատուռ-դամբարաններ, որոնք կառուցել է Սմբատ Բագրատունին։ Հարավից եղել է [[Բագրատունիներ]]ի տոհմական հանգստարանը (Շ. Թեքսիեի կարծիքով, հայկական Սեն Դնին՝ թագավորների և իշխանների դամբարանավայրը)։ Եկեղեցին և մատուռներն ունեն նույն հարթության վրա մշակված մեկ ընդհանուր արլ. ճակատ՝ պսակված տարբեր չափերի, միմյանց շաղկապված ճակտոններով։ Ծավալները սիմետրիկ են, կենտրոնից դեպի եզրերը նվազող եռանկյունի դասավորությամբ (տարբեր ծավալների մեկ միասնական ճակատով նման լուծումը վանական այլ համալիրների համեմատությամբ քաղաքային տիպ է և զարգացում է գտել [[Եվրոպա]]յում)։ Հոռոմոսի համալիրի մասն են կազմում հարավում տեղադրված միմյանց կից ուղղանկյուն հատակագծով երեք կառույցները (հավանաբար նշխարատուն կամ գրապահոց են եղել)՝ ուշագրավ իրենց արտակարգ շքեղ դեկորատիվ հարդարանքով։ Հոռոմոսում կան փոխհատվող կամարների կառուցվածքային տարբեր համակարգերով իրականացված ծածկերի հնագույն օրինակներ։ Հոռոմոսի վանքը, որ [[Բագրատունիներ]]ի ժամանակաշրջանում ունեցած դերով, շինարարական և ճարտարապետական նշանակությամբ հայ ճարտարապետության կարևորագույն իրագործումներից է, այժմ կիսավեր է։
 
Վանքի համալիրը (կառուցված մինչև 13-րդ դարը) բաղկացած է շինությունների երկու խմբից՝ Ախուրյանը երիզող ձորում և բարձրադիր լեռնադաշտի վրա: Հոռոմոսի վանքի հնագույն շինություններն են Սուրբ Մինասը (930–953, հիմնադիր՝ Հովհաննես վարդապետ) և Գագիկ Ա Բագրատունու կառուցած Սուրբ Գևորգը (1013 թվականից հետո)։ Երկուսն էլ գմբեթավոր դահլիճ են, երկու զույգ որմնամույթերով, «հայկական խորշերով» մշակված ճակատներով: Սուրբ Գևորգ եկեղեցու ներսը ծածկված է եղել որմնանկարներով (պահպանվել են հետքերը)։ Նրանից արևելյան թաղածածկ մատուռ է, կողքին՝ Աշոտ Գ Ողորմած Բագրատունու (953–977) դամբարանը։
Վանքի հնագույն շինությունները հյուսիսային կողմի հուշարձանախմբում են՝ Սուրբ Մինաս ([[930]]-[[953]], հիմնադիր Հովհաննես վարդապետը) և Սուրբ Գևորգ (1013 թվականից հետո) եկեղեցի-դամբարանները։ Երկուսն էլ գմբեթավոր դահլիճ տիպի են, սակայն, ի տարբերություն VI-VII դարերի նույնատիպ եկեղեցիների ([[Թալիշ]], [[Դդմաշեն]]), գմբեթածածկ տարածությունը գերիշխող է դահլիճի արևելյան և արևմտյան հատվածների նկատմամբ (հատկանիշ, որ բնորոշ է Շիրակի ճարտարապետական դպրոցին)։ Նույն համալիրի մասն են կազմում թաղածածկ մատուռը և [[Աշոտ Գ]] Ողորմած Բագրատունու ([[953]]-[[977]]) դամբարանը։ Բարձրավանդակի վրա տեղադրված հուշարձանախմբում վանքի հիմնական կառույցներն են՝ շրջափակված քառանկյուն պարսպով, որի հյուսիս-արևմուտքում միակ մուտքն է և մի կիսաբոլոր բուրգ։ Հուշարձանախմբի կազմում են Սուրբ Հովհաննես գմբեթավոր դահլիճ տիպի եկեղեցին և կենտրոնակազմ գավիթը (1038), հյուրատունը, մահարձաններ, մատուռներ, խաչքարեր։ Գավիթը ուղղանկյուն հատակագծով է, 4 կենտրոնական սյուներով, բազմանիստ, քանդակազարդ երդիկով, որն արտաքուստ պսակված է կամարակապ սյունաշարով վեղարածածկ զանգակատնով։ Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու արևելյան պատի երկու կողմերում կան երկհարկանի մատուռ-դամբարաններ, որ կառուցել է տվել Հովհաննես-Սմբատը ([[1020]]-[[1041]])։ Հոռոմոսի վանքը եղել է [[Բագրատունիներ]]ի տոհմական հանգստարանը, Շ. Թեքսիեի կարծիքով՝ հայկական Սեն-Դնին, թագավորների և իշխանների դամբարանավայրը։ Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին և մատուռ-դամբարանները գմբեթածածկ են, ունեն մեկ հարթության վրա մշակված արևելյան ճակատ՝ պսակված տարբեր չափերի, սակայն իրար հետ կապված ճակտոններով։ Ճակատները սիմետրիկ են, կենտրոնից դեպի ծայրամասերը նվազող ճակտոնների եռանկյունի դասավորությամբ։ Տարբեր ծավալների միասնական նման լուծումը վանական այլ շինությունների համեմատությամբ քաղաքային տիպ է և զարգացում է գտել [[Եվրոպա]]յում՝ կայսերական եկեղեցիների արևմտյան ճակատներում (westwerk)։ Վանքում իրենց արտակարգ շքեղ դեկորատիվ հարդարանքով ուշագրավ են նաև հարավ-արևմուտքում տեղադրված, միմյանց կից, ուղղանկյուն հատակագծերով երեք կառույցներ, որոնք հավանաբար եղել են նշխարատուն կամ գրապահոց։ Առաջին երկուսը տեղադրված են հյուսիս-հարավ ուղղությամբ, երրորդը՝ նրանցից արևելք։ Հոռոմոսի վանքում կան փոխհատվող կամարների համակարգերի հնագույն օրինակներ։ Բագրատունիների ժամանակաշրջանում ունեցած դերով, շինարարական և ճարտարապետական նշանակությամբ այն ճարտարապետական կարևոր իրագործումներից է։
 
=== Հոռոմոսի վանքի գավիթ ===
1038 թվականին Հովհաննես Սմբատ Բագրատունին Ախուրյանի ձորեզրին կառուցել է Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին և դրան արևմուտքից կից մեծ գավիթը: Եկեղեցին մեկ զույգ որմնամույթերով գմբեթավոր դահլիճ է՝ ճակատները «հայկական խորշերով» մշակված, որի Ավագ խորանը լուսավորվում է զույգ պատուհաններով: Գմբեթի արտաքուստ գլանաձև թմբուկը ծածկված է կոնաձև վեղարով: Գավիթն ունի ուղղանկյուն հատակագիծ՝ չորս կենտրոնական սյուներով, բազմանիստ և շքեղ քանդակազարդ երդիկով, որի վրա բարձրանում է ութասյուն զանգակատունը: Առաջին անգամ Հոռոմոսի վանքի գավթում մշակված քառասյուն կենտրոնակազմ հորինվածքը դարձել է 11–13-րդ դարի հայկական գավիթների ու ժամատների հիմնական ձևը:
 
1198 թվականին վանահայր Մխիթարն Ականց գետից ջրատար է կառուցել Հոռոմոսի վանքի համար: 1206 թվականին Զաքարե Բ Մեծը վերահաստատել է գետից օգտվելու վանքի իրավունքը և քանդել նրա վրա այլոց կառուցած ապօրինի ջրաղացը: 12-րդ դարում Հոռոմոսի վանքում է ուսանել պատմիչ Մխիթար Անեցին: 1215 թվականին, ըստ շինարարական արձանագրության, Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու հարավային պատին կից իշխանուհի Խութլուխաթունը մոր՝ Ռուզուքանի համար երկհարկ դամբարան է կառուցել, որի երկրորդ հարկը կազմված է միմյանց կից երեք մատուռներից (կենտրոնինը գմբեթավոր է)։ Դամբարանի առաջին հարկի ներսում, արևելյան պատին ագուցված են չորս շքեղ քանդակազարդ խաչքարեր: 13-րդ դարում նմանատիպ դամբարան է կառուցվել նաև Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու հյուսիսային պատին կից:
 
13-րդ դարի 2-րդ քառորդում իշխան Վահրամ Հեճուպի դուստր Խաթունը նորոգել է Հոռոմոսի վանքի եկեղեցիները և Ռուզուքանի դամբարանին հարավից կից կառուցել մատուռ: Սուրբ Հովհաննես եկեղեցին և նրա երկու կողմերում սիմետրիկ կառուցված գմբեթավոր դամբարաններն ու թաղածածկ մատուռներն ունեն մեկ հարթության վրա մշակված արևելյան ընդհանուր ճակատ, որի տարբեր ծավալների միասնական նման լուծումը բնորոշ է քաղաքային ճարտարապետությանը:
 
Հոռոմոսի վանքը ծաղկում է ապրել 13-րդ դարում՝ Վաչուտյանների իշխանական տան հովանավորությամբ: 1229 թվականին, ըստ շինարարական արձանագրության, Վաչե Վաչուտյանը Հոռոմոսի վանքի համալիրի հարավային կողմում կառուցել է քառակուսի հատակագծով նշխարատան շենքը:
 
1246 թվականին վանքը տուժել է թաթար-մոնղոլների արշավանքից: 1251 թվականին ոմն Առյուծ և նրա կին Սեդան նորոգել են վանքը, վերաշինել թաթարների ավերած ջրատարը, 1277 թվականին կառուցել նշխարատան նոր շենք՝ երկու զույգ փոխհատվող կամարներով ծածկված: Նշխարատներին արևելքից կից է քառասյուն, կենտրոնակազմ հորինվածքով, ներսում՝ արևելքում պատում խորանով մի շենք (ժամատուն կամ գրապահոց-գրատուն): Հոռոմոսի վանքը շրջափակված է քառանկյունի պարսպով, որի հյուսիս-արևմուտքում են գտնվում մի կիսաշրջանաձև բուրգ և միակ մուտքը:
 
13-րդ դարում վանքը ստացել է բազում նվիրատվություններ՝ գյուղեր, այգիներ, ջրաղացներ, Անիում՝ տներ և կրպակներ: Ավիրատուների թվում են Անիի մեծահարուստներ Տիգրան Հոնենցը, Ուքանանց տոհմից Քարիմադինը և այլք: 1336 թվականին իշխան Վահրամ Զաքարյանը վերահաստատել է Հոռոմոսի վանքի սեփականատիրական իրավունքներն իր նախնիների նվիրատվությունների նկատմամբ և ինքն էլ մեծ նվիրատվություն կատարել:
 
== Պատկերասրահ ==
<gallery mode="packed" heights="180">
Պատկեր:Horomos lynch fig95.jpg▼
Պատկեր:Horomos lynch fig96.jpg
Պատկեր:Horomos lynch fig97.jpg
▲Պատկեր:Horomos lynch fig95.jpg
</gallery>
 
{{ՎՊԵ}}
{{ՀՀՀ}}
{{ՀՍՀ}}
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Հոռոմոս» էջից