«Ախալցխա»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
Տող 94.
 
== Պատմական ակնարկ ==
'''Սամցխեն''' հարևան '''Աճարա'''յի ('''Աջարիա''') հետ '''[[Արտաշես Ա|Արտաշես Բարեպաշտ]]''' արքայի օրոք '''մ. թ. ա. մոտ 185 թվական'''ին միացվել է '''Մեծ Հայքի թագավորության'''ը և կազմել նրա վարչական մեկ միավորը՝ '''Գոդերձական''' անունով։ Մ. թ. '''37 թվական'''ին Սամցխեն միացվեց վրաց աշխարհին։ '''Փասիսի''' ('''Ռիոնի''') հովտից '''Զեկարի լեռնանցք'''ով դեպի '''Շիրակ''' և '''Այրարատ''' տանող կարևոր մայրուղու վրա՝ '''Ռաբաթ''' կոչվող բլրին, որը գտնվում է այժմյան քաղաքի արևմտյան մասում, '''X դար'''ում '''Գվարամ իշխան'''ը հիմնադրել է '''Լոմսիանթա ամրոց'''ը։ Հետագայում նրա շուրջը ընդլայնվել և զարգացել է քաղաքը։ '''XII դար'''ում ամրոցը նորոգվել է և կոչվել '''Ախալցիխե'''։ '''Ախալցխան''' սերտ առևտրական և տնտեսական կապեր ուներ '''Կղարջքի Արտանուջ''', '''Տայքի Ուղթիս''' և '''Բարձր Հայք'''ի '''Կարին''' քաղաքների հետ, որոնք գտնվում էին '''Բյուզանդիայից[[Բյուզանդական կայսրություն|Բյուզանդիա]]<nowiki/>յից''' '''Հայաստան'''ով դեպի '''Վրաստան''' տանող հիմնական ցամաքային առևտրական մայրուղու վրա։ '''1236 թվական'''ին մոնղոլները, տիրելով '''Ախալցխա'''յին, ավերել են քաղաքը և բերդը։ '''Սամցխե'''ի սպասալար '''Սարգիս Ջաղելի'''ն '''1266 թվական'''ին մոնղոլների օգնությամբ '''[[Վրաստան]]'''ից անջատել է '''Սամցխեն''' և ստեղծել '''Սամցխե իշխանություն'''ը։ '''Սամցխեն Ախալցխա կենտրոնով''' ենթարկվել է մոնղոլների '''Հուլավյաններ'''ի իլղանաթյանը՝ ձեռք բերելով «'''խաս–ինջուի'''» իրավունք, ըստ որի ոչ վրաց թագավորական և ոչ էլ մոնղոլական աստիճանավորները չէին կարող հայտնվել նրա սահմաններում, հարկերը հավաքում էր ինքը՝ ֆեոդալը, և հանձնում մոնղոլ կառավարիչներին։ '''[[XIV դարումդար]]<nowiki/>ում''' '''Սամցխեն''' արդեն աթաբեկություն էր ('''Սամցխեի աթաբեկություն'''), իսկ նրա կառավարիչները ունեին '''աթաբեկ'''ի տիտղոս։ Իբրև քաղաքական և տնտեսական կենտրոն Ախալցխան սկսել է բարգավաճել '''Մեսխեթի Ջաղել'''ի ֆեոդալական հզոր տոհմի նստավայրը դառնալուց հետո։ '''Ախալցխա'''յում գերիշխող դիրք է գրավել հայ առևտրականների և արհեստավորների համայնքը, զարգացել է արհեստագործությունը և առևտուրը։ Ախալցխայում գործել է դրամահատարան, որտեղ դրամներ են հատել '''Հուլավյաններ'''ի անունով։ Ախալցխան ավերվել է '''1416 թվական'''ին '''Կարա–Կոյունլու ցեղապետ Կարա–Յուսուֆ'''ի կողմից, սակայն չի կորցրել իր նշանակությունը և, նորից վերաշինվելով, պահպանել է իր կարևոր դերը։ '''1579 թվական'''ին Ախալցխան ընկել է Թուրքիայի տիրապետության տակ։ Տեղի վրացական իշխանական տոհմը, ընդունելով մահմեդականություն, պահպանել է իր ժառանգական իշխանությունը։ Վարչականորեն '''Սամցխե–Սաաթաբագո'''ն մտնում էր Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ որպես '''Գյուրջիստան'''ի '''վիլայեթ''', ավելի ուշ՝ '''Ախալցխայի փաշայություն''' կամ '''Չըլդըրի վիլայեթ''' անունով։ '''1625 թվական'''ից Ախալցխան դարձել է '''Ախալցխայի փաշայության''' կենտրոնը։ '''1628 թվական'''ին վերջ է տրվել '''Սասցխե–Սաաթաբագոյ'''ի կիսանկախ իշխանությանը և նշանակվել են թուրք կառավարիչներ՝ '''Ախալցխայի փաշա'''ն կամ '''Չըլդըրի բեգլարբեկը'''։ Այս պաշտոնը հետագայում դարձել է մահմեդականություն ընդունած '''Սամցխեյի աթաբակներ'''ի տոհմի ժառանգական իրավունքը։ Թուրքերը վարել են բռնի մահմեդականացման քաղաքականություն հատկապես վրացիների և քաղկեդոնական հայերի հանդեպ, որի հետևանքով տեղի է ունեցել վրաց և հայ ազգաբնակչության մասսայական գաղթ դեպի հարևան '''Իմերեթի''' և '''Քարթլիի''' '''թագավորություններ'''ը։ Միևնույն ժամանակ ուժեղացել է հայ ազգաբնակչության ներգաղթը Հայաստանի հարևան գավառներից։ Ըստ '''1595 թվական'''ին '''Թուրքիա'''յի անցկացրած աշխարհագրի տվյալների, որոնք ամփոփված են «'''Գյուրջիստանի վիյայեթի մեծ դավթար'''»–ում, հարկատու ծխերի ներկայացուցիչների մեծ մասը կրել է հայկական անուններ, մանավանդ '''Ախալցխա'''յում, որտեղ նրանք ապրել են միջնաբերդին կից թաղամասում՝ '''Ռաբաթ'''ում։ Հայադավան և քաղկեդոնական հայերի փոխադարձ պայքարից օգտվել է կաթոլիկ եկեղեցին՝ աշխուժացել է ունիթորների շարժումը։ Թուրքիայի հայահալած քաղաքականությունից ազատվելու և '''Հռոմի պապ'''ի և եվրոպական պետությունների (գլխավորապես '''[[Ֆրանսիա]]'''յի) հովանավորությունը վայելելու համար '''Ախալցխա'''յի հայերի մի մասն ընդունել է կաթոլիկություն։ '''1744 թվական'''ից Ախալցխայի կառավարիչներ են նշանակվել թուրքական ծագում ունեցող փաշաներ։ '''1807 թվական'''ի, '''1811 թվական'''ի անհաջող փորձերից հետո ռուսական զորքերը գեներալ '''[[Իվան Պասկևիչ]]'''ի հրամանատարությամբ '''[[1828 թվականիթվական]]<nowiki/>ի օգոստոսի 15'''-ին վերջնականապես ազատագրեցին '''Ախալցխան''' թուրքական լծից։ Այդ մարտերի ժամանակ աչքի ընկավ հայազգի գեներալ '''[[Վասիլ Բեհբութով|Բարսեղ Բեհբութով]]'''ը: '''1829 թվականի սեպտեմբերի 2'''-ին '''Ադրիանուպոլս'''ի հաշտության պայմանագրով '''Ախալցխայի գավառ'''ը միացվեց Ոուսաստանին։[[Ռուսաստան]]<nowiki/>ին։ '''1829–1830 թվականներ'''ին '''[[Էրզրում|Կարին]] (Էրզրում)''' քաղաքից և '''Կարինի վիլայեթ'''ի գյուղերից '''6.000 հայ ընտանիք''' գաղթեց և բնակություն հաստատեց '''Ախալցխա'''յում ('''2536 ընտանիք''') և համանուն գավառի գյուղերում, Ախալքալաքում ու շրջակա գյուղերում։ Հայ վերաբնակիչները '''Փոցխով գետ'''ի աջ ափին հիմնադրեցին քաղաքի նոր թաղամասը՝ ցանկանալով անվանել այն '''Նոր Էրզրում''', սակայն '''Իվան Պասկևիչ'''ը մերժեց այդ առաջարկը, և թաղամասը կոչվեց '''Պլան'''։ Գաղթականներից բացի '''1833 թվական'''ին '''Ախալցխա'''յում կար նաև '''411 հայ''', '''44 վրացի''', '''117 հրեա''' և '''24 թուրք ընտանիք'''։
 
Կարինից գաղթած հայ արհեստավորները Ախալցխայում զբաղվել են '''ոսկերչությամբ, դարբնությամբ, հյուսնությամբ, բրուտությամբ, կոշկակարությամբ, կաշեգործությամբ, դերձակությամբ և առևտրով'''։ '''XIX դարում և XX դարի սկզբին''' '''Ախալցխա'''յում եղել է '''60''' տեսակ արհեստ։ Հռչակված էին Ախալցխայի զինագործների պատրաստած զենքերը և ոսկերիչների՝ արծաթյա և ոսկյա զարդերը, որոնք արտահանվում էին։ '''Կարին'''ից եկած արհեստավորները վերստեղծեցին իրենց համքարությունները։ '''1837 թվական'''ին '''[[Նիկոլայ I]] կայսր'''ը եղավ Ախալցխայում, այցելեց քաղաքի ազատագրման համար զոհված ռուս զինվորների գերեզմանին և կարգադրեց կանգնեցնել նրանց հիշատակը հավերժացնող '''պղնձաձույլ հուշարձան'''ը, որը կառուցվեց հետագայում ('''1861 թվականին''')։ '''Կարապետ արքեպիսկոպոս''' '''Բագրատունու''' խնդրանքով '''Նիկոլայ I''' կայսրը երկու տարով երկարացրեց '''Կարին'''ից '''Ախալցխա''' և '''Ախալքալաք''' քաղաքները և այդ գավառների գյուղերը գաղթած հայերից հարկեր չգանձելու արտոնության ժամկետը։ '''1851 թվական'''ին Ախալցխան ուներ '''12.474''', '''1874–1876 թվականներ'''ին՝ '''13.300''', '''1900 թվական'''ին՝ '''16.116''' բնակիչ (որից '''13 հազար'''ը '''հայեր''' էին)։
 
'''Ռուսաստան'''ին միանալուց հետո Ախալցխայում բարելավվել է ժողովրդական կրթության գործը։ '''1831 թվական'''ին բացվել է գավառական դպրոց` ռուսական, հայկական և վրացական բաժիններով։ Նշանավոր էր '''[[Կարապետ Բագրատունի|Կարապետ արքեպիսկոպոս ԲագրատունուԲագրատուն]]<nowiki/>ու''' անունը կրող '''Կարապետյան արական վարժարանը'''։ Ախալցխայում գործել են նաև '''Եղիսաբեթյան օրիորդաց''', '''Վարդանյան արական''' և '''Նոր Արշալույս վարժարանները'''։ Ախալցխայում գործել են նաև '''արական գիմնազիա''' և '''իգական պրոգիմնազիա''', ինչպես և '''հայ բարեգործական ընկերության Ախալցխայի մասնաճյուղ'''ը իր հարուստ հայկական գրադարանով։ '''[[1885 թվական]]'''ին '''Ախալցխա'''յում լույս է տեսել '''«Մանկավարժանոց» ամսա-գիր'''ը։ Ախալցխան '''XVIII–XIX դարեր'''ում եղել է '''Անդրկովկաս'''ի կաթոլիկների կենտրոնը:
 
'''1917 թվականի դեկտեմբեր'''ին թուրք ամբոխը, օգտվելով ռուս–թուրքական ռազմաճակատի կազմալուծումից, շրջապատեց '''Ախալցխան''': Ախալցխայի հայությունը քաղաքագլուխ '''Զորի Զորյան'''ի ղեկավարությամբ կարողանում է կազմակերպված դիմադրություն ցույց տալ նրանց՝ թուրքերին դուրս քշելով գավառի սահմաններից։ Վրաց մենշեվիկյան կառավարության և '''Թուրքիայ'''ի միջև կնքված պայմանագրով '''Ախալցխան''' հանձնվեց '''[[Թուրքիա]]'''յին: '''Թուրքեր'''ը '''Ախալցխա'''յում կործանեցին '''Ախալցխա'''յի ազատագրման համար '''1828-1829 թվականներ'''ի ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ զոհված ռուս զինվորների հիշատակը հավերժացնող հուշարձանը: '''1918 թվականի նոյեմբեր'''ին '''Ախալցխան''' ազատագրվեց թուրքերից և մտավ '''Վրաստան'''ի կազմի մեջ: '''Սամցխեն''' հարևան '''Աճարա'''յի ('''Աջարիա''') հետ '''Արտաշես Բարեպաշտ''' արքայի օրոք '''մ. թ. ա. մոտ 185 թվական'''ին միացվել է '''Մեծ Հայքի թագավորության'''ը և կազմել նրա վարչական մեկ միավորը՝ '''Գոդերձական''' անունով։ Մ. թ. '''37 թվական'''ին Սամցխեն միացվեց վրաց աշխարհին։ '''Փասիսի''' ('''Ռիոնի''') հովտից '''Զեկարի լեռնանցք'''ով դեպի '''Շիրակ''' և '''Այրարատ''' տանող կարևոր մայրուղու վրա՝ '''Ռաբաթ''' կոչվող բլրին, որը գտնվում է այժմյան քաղաքի արևմտյան մասում, '''X դար'''ում '''Գվարամ իշխան'''ը հիմնադրել է '''Լոմսիանթա ամրոց'''ը։ Հետագայում նրա շուրջը ընդլայնվել և զարգացել է քաղաքը։ '''XII դար'''ում ամրոցը նորոգվել է և կոչվել '''Ախալցիխե'''։ '''Ախալցխան''' սերտ առևտրական և տնտեսական կապեր ուներ '''Կղարջքի Արտանուջ''', '''Տայքի Ուղթիս''' և '''Բարձր Հայք'''ի '''Կարին''' քաղաքների հետ, որոնք գտնվում էին '''Բյուզանդիայից''' '''Հայաստան'''ով դեպի '''Վրաստան''' տանող հիմնական ցամաքային առևտրական մայրուղու վրա։ '''1236 թվական'''ին մոնղոլները, տիրելով '''Ախալցխա'''յին, ավերել են քաղաքը և բերդը։ '''Սամցխե'''ի սպասալար '''Սարգիս Ջաղելի'''ն '''1266 թվական'''ին մոնղոլների օգնությամբ '''Վրաստան'''ից անջատել է '''Սամցխեն''' և ստեղծել '''Սամցխե իշխանություն'''ը։ '''Սամցխեն Ախալցխա կենտրոնով''' ենթարկվել է մոնղոլների '''Հուլավյաններ'''ի իլղանաթյանը՝ ձեռք բերելով «'''խաս–ինջուի'''» իրավունք, ըստ որի ոչ վրաց թագավորական և ոչ էլ մոնղոլական աստիճանավորները չէին կարող հայտնվել նրա սահմաններում, հարկերը հավաքում էր ինքը՝ ֆեոդալը, և հանձնում մոնղոլ կառավարիչներին։ '''XIV դարում''' '''Սամցխեն''' արդեն աթաբեկություն էր ('''Սամցխեի աթաբեկություն'''), իսկ նրա կառավարիչները ունեին '''աթաբեկ'''ի տիտղոս։ Իբրև քաղաքական և տնտեսական կենտրոն Ախալցխան սկսել է բարգավաճել '''Մեսխեթի Ջաղել'''ի ֆեոդալական հզոր տոհմի նստավայրը դառնալուց հետո։ '''Ախալցխա'''յում գերիշխող դիրք է գրավել հայ առևտրականների և արհեստավորների համայնքը, զարգացել է արհեստագործությունը և առևտուրը։ Ախալցխայում գործել է դրամահատարան, որտեղ դրամներ են հատել '''Հուլավյաններ'''ի անունով։ Ախալցխան ավերվել է '''1416 թվական'''ին '''Կարա–Կոյունլու ցեղապետ Կարա–Յուսուֆ'''ի կողմից, սակայն չի կորցրել իր նշանակությունը և, նորից վերաշինվելով, պահպանել է իր կարևոր դերը։ '''1579 թվական'''ին Ախալցխան ընկել է Թուրքիայի տիրապետության տակ։ Տեղի վրացական իշխանական տոհմը, ընդունելով մահմեդականություն, պահպանել է իր ժառանգական իշխանությունը։ Վարչականորեն '''Սամցխե–Սաաթաբագո'''ն մտնում էր Օսմանյան կայսրության կազմի մեջ որպես '''Գյուրջիստան'''ի '''վիլայեթ''', ավելի ուշ՝ '''Ախալցխայի փաշայություն''' կամ '''Չըլդըրի վիլայեթ''' անունով։ '''1625 թվական'''ից Ախալցխան դարձել է '''Ախալցխայի փաշայության''' կենտրոնը։ '''1628 թվական'''ին վերջ է տրվել '''Սասցխե–Սաաթաբագոյ'''ի կիսանկախ իշխանությանը և նշանակվել են թուրք կառավարիչներ՝ '''Ախալցխայի փաշա'''ն կամ '''Չըլդըրի բեգլարբեկը'''։ Այս պաշտոնը հետագայում դարձել է մահմեդականություն ընդունած '''Սամցխեյի աթաբակներ'''ի տոհմի ժառանգական իրավունքը։ Թուրքերը վարել են բռնի մահմեդականացման քաղաքականություն հատկապես վրացիների և քաղկեդոնական հայերի հանդեպ, որի հետևանքով տեղի է ունեցել վրաց և հայ ազգաբնակչության մասսայական գաղթ դեպի հարևան '''Իմերեթի''' և '''Քարթլիի''' '''թագավորություններ'''ը։ Միևնույն ժամանակ ուժեղացել է հայ ազգաբնակչության ներգաղթը Հայաստանի հարևան գավառներից։ Ըստ '''1595 թվական'''ին '''Թուրքիա'''յի անցկացրած աշխարհագրի տվյալների, որոնք ամփոփված են «'''Գյուրջիստանի վիյայեթի մեծ դավթար'''»–ում, հարկատու ծխերի ներկայացուցիչների մեծ մասը կրել է հայկական անուններ, մանավանդ '''Ախալցխա'''յում, որտեղ նրանք ապրել են միջնաբերդին կից թաղամասում՝ '''Ռաբաթ'''ում։ Հայադավան և քաղկեդոնական հայերի փոխադարձ պայքարից օգտվել է կաթոլիկ եկեղեցին՝ աշխուժացել է ունիթորների շարժումը։ Թուրքիայի հայահալած քաղաքականությունից ազատվելու և '''Հռոմի պապ'''ի և եվրոպական պետությունների (գլխավորապես '''Ֆրանսիա'''յի) հովանավորությունը վայելելու համար '''Ախալցխա'''յի հայերի մի մասն ընդունել է կաթոլիկություն։ '''1744 թվական'''ից Ախալցխայի կառավարիչներ են նշանակվել թուրքական ծագում ունեցող փաշաներ։ '''1807 թվական'''ի, '''1811 թվական'''ի անհաջող փորձերից հետո ռուսական զորքերը գեներալ '''[[Իվան Պասկևիչ]]'''ի հրամանատարությամբ '''1828 թվականի օգոստոսի 15'''-ին վերջնականապես ազատագրեցին '''Ախալցխան''' թուրքական լծից։ Այդ մարտերի ժամանակ աչքի ընկավ հայազգի գեներալ '''Բարսեղ Բեհբութով'''ը: '''1829 թվականի սեպտեմբերի 2'''-ին [[Ադրիանապոլսի պայմանագիր|'''Ադրիանուպոլս'''ի հաշտության պայմանագրովպայմանագր]]<nowiki/>ով '''Ախալցխայի գավառ'''ը միացվեց Ոուսաստանին։ '''1829–1830 թվականներ'''ին '''Կարին (Էրզրում)''' քաղաքից և '''Կարինի վիլայեթ'''ի գյուղերից '''6.000 հայ ընտանիք''' գաղթեց և բնակություն հաստատեց '''Ախալցխա'''յում ('''2536 ընտանիք''') և համանուն գավառի գյուղերում, Ախալքալաքում ու շրջակա գյուղերում։ Հայ վերաբնակիչները '''Փոցխով գետ'''ի աջ ափին հիմնադրեցին քաղաքի նոր թաղամասը՝ ցանկանալով անվանել այն '''Նոր Էրզրում''', սակայն '''Իվան Պասկևիչ'''ը մերժեց այդ առաջարկը, և թաղամասը կոչվեց '''Պլան'''։ Գաղթականներից բացի '''1833 թվական'''ին '''Ախալցխա'''յում կար նաև '''411 հայ''', '''44 վրացի''', '''117 հրեա''' և '''24 թուրք ընտանիք'''։
 
Կարինից գաղթած հայ արհեստավորները Ախալցխայում զբաղվել են '''ոսկերչությամբ, դարբնությամբ, հյուսնությամբ, բրուտությամբ, կոշկակարությամբ, կաշեգործությամբ, դերձակությամբ և առևտրով'''։ '''XIX դարում և XX դարի սկզբին''' '''Ախալցխա'''յում եղել է '''60''' տեսակ արհեստ։ Հռչակված էին Ախալցխայի զինագործների պատրաստած զենքերը և ոսկերիչների՝ արծաթյա և ոսկյա զարդերը, որոնք արտահանվում էին։ '''Կարին'''ից եկած արհեստավորները վերստեղծեցին իրենց համքարությունները։ '''1837 թվական'''ին '''Նիկոլայ I կայսր'''ը եղավ Ախալցխայում, այցելեց քաղաքի ազատագրման համար զոհված ռուս զինվորների գերեզմանին և կարգադրեց կանգնեցնել նրանց հիշատակը հավերժացնող '''պղնձաձույլ հուշարձան'''ը, որը կառուցվեց հետագայում ('''1861 թվականին''')։ [[Կարապետ Բագրատունի|'''Կարապետ արքեպիսկոպոս''' '''Բագրատունու''']] խնդրանքով '''Նիկոլայ I''' կայսրը երկու տարով երկարացրեց '''Կարին'''ից '''Ախալցխա''' և '''[[Ախալքալաք]]''' քաղաքները և այդ գավառների գյուղերը գաղթած հայերից հարկեր չգանձելու արտոնության ժամկետը։ '''1851 թվական'''ին Ախալցխան ուներ '''12.474''', '''1874–1876 թվականներ'''ին՝ '''13.300''', '''1900 թվական'''ին՝ '''16.116''' բնակիչ (որից '''13 հազար'''ը '''հայեր''' էին)։
 
'''Ռուսաստան'''ին միանալուց հետո Ախալցխայում բարելավվել է ժողովրդական կրթության գործը։ '''[[1831 թվական]]'''ին բացվել է գավառական դպրոց` ռուսական, հայկական և վրացական բաժիններով։ Նշանավոր էր '''Կարապետ արքեպիսկոպոս Բագրատունու''' անունը կրող '''Կարապետյան արական վարժարանը'''։ Ախալցխայում գործել են նաև '''Եղիսաբեթյան օրիորդաց''', '''Վարդանյան արական''' և '''Նոր Արշալույս վարժարանները'''։ Ախալցխայում գործել են նաև '''արական գիմնազիա''' և '''իգական պրոգիմնազիա''', ինչպես և '''հայ բարեգործական ընկերության Ախալցխայի մասնաճյուղ'''ը իր հարուստ հայկական գրադարանով։ '''1885 թվական'''ին '''Ախալցխա'''յում լույս է տեսել '''«Մանկավարժանոց» ամսա-գիր'''ը։ Ախալցխան '''XVIII–XIX դարեր'''ում եղել է '''Անդրկովկաս'''ի կաթոլիկների կենտրոնը:
 
'''1917 թվականի դեկտեմբեր'''ին թուրք ամբոխը, օգտվելով ռուս–թուրքական ռազմաճակատի կազմալուծումից, շրջապատեց '''Ախալցխան''': Ախալցխայի հայությունը քաղաքագլուխ '''Զորի Զորյան'''ի ղեկավարությամբ կարողանում է կազմակերպված դիմադրություն ցույց տալ նրանց՝ թուրքերին դուրս քշելով գավառի սահմաններից։ Վրաց մենշեվիկյան կառավարության և '''Թուրքիայ'''ի միջև կնքված պայմանագրով '''Ախալցխան''' հանձնվեց '''Թուրքիա'''յին: '''Թուրքեր'''ը '''Ախալցխա'''յում կործանեցին '''Ախալցխա'''յի ազատագրման համար [[Ռուս-թուրքական պատերազմ (1828-1829)|'''1828-1829 թվականներ'''ի ռուս-թուրքական պատերազմիպատերազմ]]<nowiki/>ի ժամանակ զոհված ռուս զինվորների հիշատակը հավերժացնող հուշարձանը: '''1918 թվականի նոյեմբեր'''ին '''Ախալցխան''' ազատագրվեց թուրքերից և մտավ '''[[Վրաստան]]'''ի կազմի մեջ:
 
== Հայտնի ախալցխահայեր ==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Ախալցխա» էջից