|
[[Հերակլիտ]]ի, [[Լեուսիպոս]]ի, [[Դեմոկրիտես]]ի և [[Անաքսագորաս]]ի հետ միասին համարվում է [[բնափիլիսոփայություն|բնափիլիսոփայության]] նախայրերից մեկը։
== Կենսագրություն ==
Ծագումով եղել է ազնվական, հայրը մասնակցել է [[Սիցիլիա]]յի բռնապետին տապալելու նպատակով կազմակերպված դավադրությանը։ Նա ատել է ազնվականությունը և իր հայրենի քաղաքի դեմոկրատյան գլխավորելով մարտի դրոշ է բարձրացնում ազնվականության տիրապետության դեմ, և երեք տարի պայքարելուց հետո հաղթանակով պսակում այդ պայքարը։ Իր քաղաքական գործունեության համար արիստոկրատյան նրան վտարում է Պելոպոնես, որտեղ և մեռնում է 60 տարեկանում որպես վտարանդի։
== Գործունեություն ==
էմպեդոկփսը (մ.թ.ա. 4Տ$֊438) է քաղաքում, ազնվա–
Էմպեդոկլեսը հայտնի է եղել հռետորական արվեստի մեջ և համարվել է այդ դպրոցի հիմնադիրներից մեկը։ Նրա անունը կապված է նաև բնական գիտությունների հետ։ Նա խոշոր ծառայություն է մատուցել [[աստղաբաշխություն|աստղաբաշխության]]ը, [[մեխանիկա]]յին և [[բնախոսություն|բնախոսությանը]]՝ գիտության այդ ճյուղերում իր կատարած աշխատանքով, որոնց հիման վրա նա համարվում է [[կենսաբանություն|կենսաբանության]] հիմնադիրը [[Հին Հունաստան]]ում։ Նրա տված մեկնաբանությունները բնության երևույթների, մարդկային սաղմի զարգացման մասին թեև նաիվ էին, սակայն իր ժամանակին խոշոր նշանակություն են ունեցել, հատկապես աթենական դեմոկրատիայի շրջանում, նրանով որ սկսել են ուսումնասիրել բնությունը, և ճանաչել բնության երևույթներն ու օրինաչափությունները։
սահմիկ ընտանիքում։ Նա հայտնի էր որպես պոետ, հռետոր, բժիշկ-հբաշագոբծ և փիլիսոփա։ Նրա գրչին են պատկանում «Բնության մասին» վվւ–
փսոփայական և «Մաքրագործում» կրոնամիստիկական բնույթի պոեմնե
րը։ էմպեդոկլեսի փիփսոփայության մեջ նկատելի է ինչպես հոնիական փի
լիսոփաների, այնպես էլ «իտափական» մտածողների, հատկապես Պյու
թագորասի և Պարմենիդեսի, ուսմունքների ազդեցությունր։ Ըստ երևույթին
նա եղել է պյութագորական միության անդամ, թեև աշակերտել է Պարմենի–
դեսին։ Պատահական չէ, որ նա ցանկանում է Պարմենիդեսին հաշտեցնել
Պյութագորասի հետ՝ պնդելով, թե գոյը և միասնական է և բազում։ Միայն
մեկ նախահիմքից չի կարեփ բխեցնել բազմազանության գոյությունը, դա
բացատրելու համար անհրաժեշտ է ընդունել բազում հիմքեր։ էմպեդոկլեսի
կարծիքով բոլոր իրերի հիմքում ընկած են չորս տարրերը կամ «արմատնե
րը»՝ հողը, ջուրը, օդը, կրակը։ Դրանք հավերժական են, անփոփոխ, չեն ա ֊
ռաջանում և չեն ոչնչանում, այսինքն՝ նման են աստվածների։ Կրակը Զևսն
է, հողը՝ Հերան, օդը՝ Աիդոնեսը, ջուրը՝ Նեստիսը։ Ինչպես Պարմենիդեսի
միասնականը, այնպես էլ էմպեդոկլեսի չորս տարրերը ճշմարիտ կեցութ
յուն են, հետևաբար չեն կարող վերածվել ոչ կեցության։ Քանի որ չորս
տարբերն անշարժ են, ուստի շարժումը բացատրելու համար էմպեդոկլեսն
ընդունում է երկու տիեզերական ուժերի" Սիրո և Ատելության գոյությունը, ո–
րոնց փոխազդեցության շնորհիվ էլ առաջանում և ոչնչանում են բոլոր իրե
րը։ Ավեփ ստույգ, ըստ էմպեդոկլեսխ աիեզերքում տեղի են ունենում ոչ թե
առաջացման և ոչնչացման, այլ միացման և քայքայման գործընթացներ։
Սերը և Ատելությունը փոխնիփոխ հաջորդում են իրար, որի հետևանքով գո
յանում է տիեզերածնության չորս փուլերը։ Սկզբում գերիշխում էր Սերը, որի ժամանակ ամեն ինչը միասնական վիճակով գտնվում էր Սֆերոսի
(գնդի) անշարժ հանգստության մեջ։ Աստիճանաբար այդ միասնական
ձուլվածքի մեջ է թավւանցում Ատելությունը, որի պատճառով առանձնա
նում են ոչ թե իրերը, այլ չորս տարրերը։ Դրանք իրար միանում են Սիրո
շնորհիվ՝ ծնունդ տալով բազմաթիվ իրերի։ Քանի դեռ Սերը և Ատելությունը
գտնվում են հավասարակշռության մեջ, իրերր շարունակում են գոյություն
ունենալ բայց երբ Ատելությունը դառնում է գերիշխող, ամեն ինչ քայքայ
վում է և վերադառնում «ի շրջանս իւր»։ Դա տեղի է ունենում պարբերա
բար։ Բուսական և կենդանական աշխարհի առաջացումն էմպեդոկլեսր
բացատրում է հետևյալ կերպ. Երկրի ներսում գտնվող կրակր ձգտում է
բարձրանալ վեր, որից էլ առաջանում են բազմազան ձևեր՝ բույսեր։ Նման
ձևով գոյանում են նաև կենդանիներդ սկզբում իրարից անկախ առաջա
նում են առանձին անդամները՝ գլուխներդ ձեռքերդ ոտքերը և այլն։ Այնու
հետև, Սիրո ուժի ազդեցությամբ դրանք պատահական ձևով միանում են ի–
րար՝ գոյացնելով հրեշավոր և անկենսունակ օրգանիզմներ։ Ատելությունր
հեշտությամբ ոչնչացնում էր դրանց, մինչդեռ Սերդ աստիճանաբար, բնա
կան ընտրության ճանապարհով, ստեղծում էր ավեփ կենսունակ օրգա
նիզմներ, որոնք ընդունակ են ՛դառնում ինքնուրույն բազմանալու։ Արդեն
կենդանիները առաջանում են ոչ թե հողից, այլ սեռական բազմացման ճա
նապարհով։ Կենդանիների և մարդկանց մեջ առկա բնական էրոսը (սերը)
տիեզերական Սիրո դրսևորումներից է։
Ինչպես տեսնում ենք, էմպեդոկլեսի հայացքներում իրար են միախառն
ված դիցաբանական և վփփսոփայական, միստիկական և բնապաշտական
պատկերացումները։ Սի կողմից, նա առաջադրում է մի շարք բնագիտա
կան և բժշկագիտական գաղափարներ՝ հենվելով վարձն ական դիտումների
վրա, իսկ մյուս կողմից՝ պաշտպան ելով պյութագորականների կրոն ամիս-
տիկական գաղավւարներր, միաժամանակ վարձելով ներկայացնել կեցութ
յան, իրերի առաջացման և շարժման մասին իր հայեցողական պատկերա
ցումները։
Անաքսագոբասը (մ.թ.ա. 500-428) ծնունդով փոքրասիական Կլազոմեն
քաղաքից էր, բայց հիմնականում ապրել ու ստեղծագործել է Աթենքում։
Փաստորեն նա առաջին վփլիսովւան էր Աթենքում և մեծ դեր խաղաց վփփ–
սոփայ ության տարածման գործում։ Նրա համախոհներից էին Պեըիկլեսը և
էվրիպիդեսը։ Սխյս ժամանակ Անաքսագորասը Աթենքի առաջին փիփսո–
վոսն էր, որ իր հայացքների համար հալածվել ու դատապարտվել է։ Պե–
րիկլեսի քաղաքական հակառակորդները, քավության նոխազ ընտրելով
նրա մտերիմ Անաքսագորասին, մեղադրեցին նրան անաստվածություն քա
րոզելու մեջ։ Դրա համար հիմք հանդիսացան նրա բնավփփսոփայական
հայացքները, մասնավորապես այն միտքը, թե Արեգակը նյութական մար
մին է։ Անաքսագորասր դատապարտվեց արտաքսման (մի այլ աղբյուրի
համաձայն Պերիկլեսի օգնությամբ գաղտնի փախավ Աթենքից) և բնակութ
յուն հաստատեց Լամ պսակ քաղաքում, որտեղ էլ կնքեց իր մահկանացուն։
Ինչպես էմպեդոկլեսի, այնպես էլ Անաքսագորասի փիփսոփսւյության
հիմնական խնդիրն էր շարժման և բազմազանության ընղուն մ ամբ բացատ
րել, մի կողմից՝ իրերի առաջացման ու ոչնչացման զործրնթացր, մյուս կող
մից՝ տիեզերքի միասնականությունն ու ամբողջականությունդ Նախորդ
բնափիփսաիաների նման Անաքսագորասր ելնում էր այն մտքից, որ տիե
զերքն առաջացել է և դրան նախորդել է սկզբնական մի վիճակ, որտեղ
միասնական խառնուրդի մեջ գոյություն է ունեցել ամեն ինչը։ Սակայն, ի
տարբերություն նախորդ վփփսոփաների, նա այդ սկզբնական խառնուրղր
չի դիտում որպես մեկ կամ մի քանի տարբերից բաղկացած վիճակ։ Դա մի
խառնուրդ է, որր պարունակում է բոլոր տարրերր և նյութերր։ Դրանք գո
յություն ունեն որպես վւոքրագույն մեծություններ, որոնք իրար միացված են
այնպիսի կատարելությամբ, որ խառնուրդի ոչ մի կետում դբանցից որևէ մե~
կը չի գերակշռում։ Այսպիսով, եթե էմպեդոկլեսր բազմազանությունր բա
ցատրելու համար րնդունում է սահմանափակ թվով (չորս) նախասկիզբ, ա–
պա Անաքսագորասր րնդունում է անսահմանափակ և անվերջ թվով «սեր
մեր»։ Դրանց թիվն այնքան է, որքան սկզբից կար, այսինքն՝ «սերմերր» չեն
առաջանում և չեն ոչնչանում։ ճիշտ է, դրանք կարող են անվերջ բաժանվեի
բայց դա էլ չի կարող որևէ ազդեցություն ունենալ ղրանց որակական բնութ
յան վրա։ Իսկ դա նշանակում է, որ կեցությունր չի կարող վերածվել ոչ
կեցության։
Եթե մինչև Էմպեդոկլեսը, տարբեր փիլիսոափաներ տարրական նյութ էին համարում կրակը (Հերակլետ), ջուրը (Թալես), հողը (Էլեատեն) կամ օդը (Անաքսիմենես), ապա Էմպեդոկլեսը դրանք համարում է որակապես տարբեր, սակայն համարժեք և հավերժագո տարրեր։
| 