|
| բնագիր անուն = Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος
}}
'''[[Հերակլիտ]]'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=58}}</ref>, '''Հերակլիտոս''' կամ '''Հերակլայդես''' ({{lang-grc|Ἡράκλειτος ὁ Ἐφέσιος}}, մ.թ.ա. 544-484), անտիկ դարաշրջանի [[Հույներ|հույն]] [[փիլիսոփա]]։
'''Հերակլիտ Եփեսացին''' ծնվել է [[Փոքր Ասիա]]յի [[Եփեսոս]] քաղաքում։
Իրեն նախորդող փիլիսոփաներից տարբերվում է նրանով, որ աշխարհասկզբի իր տեսության կառուցման մեջ շեշտում է դիալեկտիկական հակադրությունը և շարժումը համարում երևույթների ներբնակ ուժը։ [[Բնություն|Բնության]] մեջ իշխում է շարժումը, չկա հանգիստ վիճակ, առերևույթ հանգիստը նույնպես շարժում է, ամեն բան ենթակա է փոփոխման, անփոփոխ ոչինչ չկա։ [[Տիեզերք|Տիեզերական]] ոչ մի երևույթ չի կարելի պատկերացնել անշարժության մեջ, որովհետև շարժման ենթակա են բոլոր առարկաները, բոլոր երևույթները առանց բացառության։ «Ամեն բան շարժվում է և ոչինչ հանգիստ չէ»,- ասում է Հերակլիտը։ Միևնույն գետը չի կարելի մտնել երկու անգամ։
Հերակլիտի այս [[ուսմունք]]ի մեջ շարժումը պայմանավորված է հակադրությամբ, հակադրությունը կազմում է նրա՝ այդ շարժման ներբնակ ուժը։ Ողջ տիեզերքի մեջ գոյություն ունի հակադրությունների մշտնջենական փոխանակություն։ Հակադրություններից առաջանում է կատարյալ ներդաշնակություն, համաշխարհային ներդաշնակությունը լարվածության և մերձեցման համակեցությունն է։
Սիլեթյան դպրոցի փիլիսոփայությունն իր յուրօրինակ զարգացումր
գտավ անտիկ աշխարհի խոշորագույն մտածողներից մեկի՝ Հերակփտեւփ
(մ.թ.ա. 540-480) ուսմունքում։ Նա ծնվել է Եփեսոս քաղաքում, արիստոկրա
տական ընտանիքում, ակտիվորեն չի զբաղվել քաղաքական գործունեութ
յամբ, թեև կողմնակից փնելով կառավարման արիստոկրատական ձևին՝
հանդես է եկել դեմոկրատիայի՝ «ամբոխի իշխանության» կամ «մեծամաս
նության բռնապետության» դեմ։ Ինձ համար, ասում է նա, մեկը հավասար
է տասը հազարին, եթե նա լավագույնն է։ Հերակփտեսի արիստոկրատիզմը
ոչ միայն դասային նախապաշարումի արդյունք է, այլև Հին Հունաստանում
տարածված այն տեսակետի արտահայտություն, ըստ հրի իշխանությանը
պետք է պատկանի «լավագույն» քչերին և ոչ թե վաաագայն մեծամասնութ
յանը կամ տգետ բազմությանը, որը չի հանդուրժում իմաստուններին և ու
ժեղներին։ «Տգետ մեծամասնության» նկատմամբ Հեբակլիտեսի բացասա
կան վերաբերմունքը պայմանավորված էր նաև մարդկային կյանքի անի
մաստության և ունւսյնության մասին նրա համոզմունքով։ Մարդկանց մե
ծամասնությունն ապրում է պարզապես գոյատևելու համար, ծնվում են,
ձգտում մարմնական և զգայական բարիքների, հետո մեռնում, այդպես էլ ո–
չինչ չիմանալով ոչ տիեզերքի, ոչ էլ իրենց կեցության իմաստի ու նպատա
կի մասին։ Այդ պատճառով կեղծ ու պատիր են նրանց պատկերացումները
բաբա և չարի, տիեզերքի և աստվածների մասին։ Նրանց թվում է, թե շատ
գիտեն, բայց ըստ էության ոչինչ էլ չգիտեն, որովհետև բւսզմագեսաւթյունը
մտքին ոչինչ չի սովորեցնում։ «Մթին վւիլիսովւան» (այդպես էին անվանում
Հերակլիտեսին) ունայն կյանքով ապրող մեծամասնությանր հակադրում է
իմաստունին, որը ձգտում է լսել ու հասկանալ Բանականության (Լոգոսի)
ձայնը և խոսքը, ձգտում է ճանաչել գոյություն ունեցողի ճշմարիտ իմաստը։
Հեբակլիտեսի փիփսովւայության մեջ կարեփ է առանձնացնել հետևյալ
կողմերը՝ ա) ուսմունք կրակի մասին, բ) ուսմունք համընդհանուր շարժման
մասին, գ) ուսմունք հակադրությունների հարաբերակցության մասին, դ)
ուսմունք բանականության (լոգոսի) մասին։
Տիեզերքը և նրա մեջ գտնվող բոլոր իրերն ու երևույթները, ըստ Հերակփ
տեսի, առաջացել Են կրակ նախանյութից։ Ինչպես միլեթցիների, այնպես էլ
Հերակփտեսի նախանյութը հավերժական է, միասնական, անփովւոխ, իսկ
դրանից ստեղծված իրերր վւոփոխական ու անցողիկ։ Կրակը կյանքի աղբ
յուրն է և հենց ինքը կյանքն է։ Կրակի բոցավառման ու մարման չափերով է
հույն մտածողը բացատրում լինելության գործընթացը։ Երբ կրակը բոցա
վառվում է, սկսում է վեր բարձրանալ, իսկ իրերը, «կյանքի» պակասության
զգալով, իջնում են ներքև, այսինքն՝ ոչնչանամ են։ Իսկ երբ կրակը սկսում է
մարել և իջնել ներքև, ապա իրերր, կենսական լիցքեր ստանալով, բարձրա
նում են վեր, այսինքն՝ ծագում են։ Համընդհանուր այս փնելության հոսքամ
անփոփոխ է մնում որոշակի չափով կրակի բոցավառման և մարման կարգը
կամ օրենքը։ Այդ կարգը, ըստ Հերակփտեսի, չի ստեղծել ոչ մի աստված և
ոչ մի մարդ, այլ դա միշտ եղել է, կա և կփնի որպես հավերժ կենդանի կրակ,
որը որոշակի չավւով բոցավառվում է և որոշակի չափով մարում։ Այդ կարգը
3 Փիլիսոփայության պատմություն
վերաբերում է նաև տիեզերքին, որը 10800 տարին մեկ բոցավառվում է ու
կործանվում և կրկին գոյանում կրակից։ Պարբերաբար կրկնվող համաշ
խարհային հրդեհր ոչ միայն ֆիզիկական, այլև բարոյական երևույթ է. դա
միաժամանակ «դատ» է իրերի նկատմամբ։
Հերակփտեսր պաշտպանում է կեցության անընդհատ լինելության,
համընդհանուր շարժման և փոփոխման մասին գաղափարր։ «Ամեն ինչ հո
սում է», և ոչինչ անփոփոխ չի մնում։ Միևնույն գետը երկու անգամ չի կարե
լի մտնել միևնույն իբր երկրորդ անգամ նույնությամբ չի կարեփ տեսնել։
Այսինքն՝ շարժումը և փոփոխությունր գոյություն ունեցողի (կեցության)
կենսաձևն է։ Ընդսմին, այդ փոփոխությունը տեղի է ունենում այնպես, որ
ամեն մի իր և հատկություն վերածվում են իրենց հակադրությանդ չորր
դառնում է խոնավ, կյանքը մահ, լույսը խավար և այլն։ Առանց այդ հա
կադրությունների վախակերպման անհնար է պատկերացնել փնելության
հավերժական գործրնթացր։ Հակադրություններն իրար հարաբերակից են.
մեկր ենթադրում է մյուսին, մեկր հավասարակշռում է մյուսին։ Սիևնույն
ժամանակ տեղի է ունենում պայքար տարամիտվող կողմերի միջև, ինչն էլ
հանգեցնում է համերաշխության։ Առանց պայքարի, խռովության և բ ա ֊
ժանվածության տիեզերքն անմիջապես կվերածվեր միասնական կրակի։
Այդ պատճառով Հերակփտեսր պնդում է, որ պատերազմը և պայքարր
համրնդհանուր օրենք է, «ամեն ինչի հայրն է, ամեն ինչի թագավորր»։ Մա–
կայն այդ պայքարր փնելության գործընթացի մի կողմն է, իսկ մյուս կողմդ
միասնության, համերաշխության և ներդաշնակության ապահովումն է։ Լի
նելության ընթացքում ծագման և ոչնչացման միասնությունը, հակադրութ
յունների նույնությունն առեղծված է մարդկանց համար, ուստի փիլիսոփա
յության խնդիրն այդ առեղծվածի մեկնաբանությունն է։
[[Կրակ]]ի մահը [[օդ]]ի ծնունդն է, օդի մահը՝ [[ջուր|ջրի]] ծնունդը։ [[Հող]]ի մահից ծնվում է ջուրը, ջրի մահից ծնվում է օդը, օդի մահից՝ կրակը և ընդհակառակը։ Ամեն բան փոխանակություն է։<ref>{{cite book|author=Ա.Առաքելյան|title=Հունական գրականության պատմություն|publisher=«Լույս»|location=Երևան|year=1968|page=էջ 163-164}}</ref>
| 