«Էրվին Շրյոդինգեր»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
→Արտաքին հղումներ: կաղապար |
|||
Տող 67.
Հետագա տարիներին Շրյոդինգերը պարբերաբար վերադարձել է վիճակագրական մեխանիկայի և տերմոդինամիկայի հարցերին։ Իր կյանքի դուբլինյան շրջանում նա գրել է մի քանի աշխատություններ՝ հավանականությունների տեսության, բուլյան հանրահաշվի հիմունքներով՝ վիճակագրական մեթոդների կիրառումը [[Տիեզերական ճառագայթներ|տիեզերական ճառագայթային]] դետեկտորների հաշվարկների վերլուծության համար<ref>W. T. Scott. Erwin Schrödinger: an introduction to his writings. — Amherst: University of Massachusetts Press, 1967. — P. 21—22.</ref>։ «Վիճակագրական տերմոդինամիկա» գրքում (1946), հիմնված կարդացած դասախոսությունների վրա, գիտնականը մանրամասն դիտարկել է որոշ առանցքային խնդիրներ, որոնց, սովորական դասագրքերում, քիչ ուշադրություն էր դարձվում ([[Բոզե-Այնշտայնի կոնդենսատ]], [[բյուրեղ]]ներում և էլեկտրամագնիսական ճառագայթներում [[զրոյական տատանումներ]]ի էներգիա և այլն)<ref>W. T. Scott. Erwin Schrödinger: an introduction to his writings. — P. 25.</ref>։
=== Քվանտային մեխանիկա ===
==== Հին քվանտային տեսություն ====
Իր գիտական գործունեության առաջին տարիներից Շրյոդինգերը ծանոթացավ քվանտային տեսության գաղափարներին, որոնք զարգացել էին Մաքս Պլանկի, Ալբերտ Այնշտայնի, [[Նիլս Բոր]]ի, [[Առնոլդ Զոմմերֆելդ]]ի և այլ գիտնականների աշխատնաքների շնորհիվ։ Այդ ծանոթությունը նպաստեց վիճակագրանական ֆիզիկայի որոշ խնդիրների աշխատանքի վրա, սակայն ավստրիացի գիտնականը այդ ժամանակ դեռևս պատրաստ չէր հրաժարվել դասական ֆիզիկայի ավանդական մեթոդներից։ Չնայած նրան, որ Շրյոդինգերն ընդունում էր քվանտային տեսության հաջողությունները, նրա վերաբերմունքն, այուամենայնիվ, միանշանակ չէր և նա աշխատում էր հնարավորինս քիչ օգտագործել նոր մոտեցումներ<ref>Д. Хоффман. Эрвин Шрёдингер. — С. 18—31.</ref>։ Հետագայում, քվանտային մեխանիկայի ստեղծումից հետո, հիշելով այդ ժամանակները, նա ասում էր․
{{քաղվածք|Լյուդվիգ Բոլցմանի հին վիեննական ինստիտուտն ինձ հնարավորություն տվեց մուտք գործել այդ հզոր ուղեղի գաղափարների մեջ։ Այդպիսի գաղափարների շարջափուլը գիտության հանդեպ առաջին սերն էր, ուրիշ ոչինչ ինձ այդքան չէր գրավում և, երևի, այլևս չի էլ գրավի։ Ատոմի ժամանակակից տեսությանը ես մոտեցել եմ շատ դանդաղ։ Նրա ներքին հակասությունները հնչում են որպես սուր աններդաշնակություններ՝ համեմատած Բոլցմանի մտքերի մաքուր, հստակ հաջորդականության հետ։ Կար ժամանակ, երբ ես ուղղակիորեն պատրաստ էի փախուստի դիմել, սակայն, Էքսների և Բոլցմանի միջոցով զարթնելով, գտա փրկություն՝ գույնի ուսմունքում<ref>Вступительная речь Э. Шрёдингера в Прусской Академии наук // Э. Шрёдингер. Избранные труды по квантовой механике. — М.: Наука, 1976. — С. 339.</ref>}}
Ատոմային և [[սպեկտրասկոպիա]]յի տեսություններում Շրյոդինգերի առաջին աշխատանքներն ի հայտ են եկել 1920-ական թվականների սկզբին՝ Ռեզերֆորդի և [[Վոլֆգանգ Պաուլի]]ի հետ ծանոթությունից և Գերմանիա աշխատելու տեսափոխվելուց հետո, որը նոր ֆիզիկայի զարգացման կենտրոն էր։ 1921 թվականի հունվարին Շրյոդինգերն ավարտեց այդ թեմայով իր առաջին հոդվածը՝ [[Բորի մոդել|Ռեզերֆորդ-Բորի մոդել]]ի տեսության տեսանկյունից դիտարկելով էլեկտրոնների փոխազդեցությունը [[ալկալիական մետաղներ]]ի որոշ առանձնահատկությունների վրա։ Նրա համար հտուկ հետաքրքրություն էր ներկայացնում քվանտային տեսության մեջ [[Հարաբերականության տեսություն|ռելյատիվիստական նկատառումների]] ներդրումը։ 1922 թվականին նա՝ երկրաչափական տեսանկյունից վերլուծեց ատոմում էլեկտրոնային ուղեծրերը, օգտվելով հայտնի մաթեմատիկոս [[Հերման Վեյլ]]ի մեթոդներից։ Այդ աշխատանքը, որտեղ ցույց էր տրված, որ քվանտային ուղեծրերը կարելի է համեմատել որոշակի երկարաչափական հատկությունների հետ, կարևոր քայլ էր, որը կանխատեսեց ալիքային մեխանիկայի մի քանի առանձնահատկություններ<ref name="Mehra728">{{статья|автор= J. Mehra. |заглавие= Erwin Schrödinger and the Rise of Wave Mechanics |pages= 728—731}}</ref><ref name="Yang">{{статья|автор= Янг Чжэньнин|C. N. Yang. |заглавие= Square root of minus one, complex phases and Erwin Schrödinger |издание=Schrödinger: Centenary Celebration of a Polymath |ответственный= ed. C. W. Kilmister |место= Cambridge |издательство= University Press |год=1989 |pages= 53—64}}</ref>։ Ավելի վաղ Շրյոդինգերը ստացավ [[Դոպլերի էֆեկտ]]ի ռելյատիվիստական բանաձը՝ սպեկտրային գծերի համար, հիմնվելով լուսային քվանտի վարկածի և [[էներգիայի պահպանման օրենք]]ի ու [[իմպուլսի պահպանման օրենք]]ի նկատառումների վրա։ Նրան հոգեհարազատ էր իր ուսուցիչ Էքսների՝ [[պահպանման օրենքներ]]ի վերաբերյալ, վերլուծական բնույթի գաղափարները, այդ պատճատով նա խանդավառությամբ ընդունեց 1924 թվականին հրատարակված Բորի, [[Կրամերս]]ի և [[Սլետեր]]ի հոդվածները, որտեղ հնարավորություն էր տրվում անհատական ատոմային գործընթացներում խախտել այդ օրենքները (օրինակ՝ ճառագայթման գործընթացում)<ref>J. Mehra. Erwin Schrödinger and the Rise of Wave Mechanics. — P. 732—734.</ref>։ Չնայած, որ շուտով [[Հանս Գեիգեր]]ի և [[Վալտեր Բոթե]]ի գիտափորձերը ցույց տվեցին այս ենթադրության անհամատեղելիությունը փորձի հետ, էներգիան՝ որպես վերլուծական հայեցակարգ, գրավեց Շրյոդինգերի ուշադրությունը և նրա կողմից քննարկվել է որոշ հաշվետվություններում և հրատարակումներում<ref> М. Джеммер. Эволюция понятий квантовой механики. — М.: Наука, 1985. — С. 184—186.</ref><ref> W. T. Scott. Erwin Schrödinger: an introduction to his writings. — P. 30—33.</ref>։
==== Ալիքային մեխանիկայի ստեղծում ====
[[Պատկեր:Wien.jpg|200px|մինի|[[Վիլհելմ Վին]], 1907-1928 թվականներին ''Annalen der Physik''-ի խմբագիր։ Անմիջապես գնահատել է Շրյոդինգերի աշխատանքների նշանակալիությունը]]
Ալիքային մեխանիկայի զարգացման համար անմիջական կարևորություն ունեցավ 1925 թվականի նոյեմբերի սկզբին Շրյոդինգերի ծանոթությունը Լուի դը Բրոյլի հետ, ով կողմ էր իրերի ալիքային հատկությունների գաղափարին, նաև Այնշտայնի գազերի քվանտային տեսության հոդվածին, որտեղ կենտրոնացած էին ֆրանսիացի գիտնականի աշխատանքները։ Այդ ուղղությունում Շրյոդինգերի գործունեության հաջողությունը պայմանավորված էր համապատասխան մաթեմատիկական գործիքներին տիրապետելու հետ։ Շրյոդինգերը՝ ինչպես ֆրանսիացի գիտնականը, փորձ արեց միավորել [[դը Բրոյլի ալիք]]ները՝ փոխազդող մասնիկների համար՝ հաշվի առնելով ռելյատիվիստական ազդեցությունները։ Ժամանակ անց նրան հաջողվեց ներկայացնել էներգետիկ մակարդակներ՝ որպես որոշ [[Օպերատոր (մաթեմատիկա)|օպերատոր]]ների սեփական նշանակություն։ Սակայն, պարզագույն ատոմի-ջրածնային ատոմի ստուգուման արդյունքը հիասթափեցնող էր․ հաշվարկի արդյունքները չէին համապատասխանում փորձարարական տվյալների հետ։ Դա բացատրվում էր նրանով, որ փաստացիորեն Շրյոդինգերը ստացել էր ռելյատիվիստական հավասարում, ներկայումս հայտնի որպես՝ [[Կլայն-Գորդոնի հավասարում]], որը ճիշտ էր միայն զրոյական [[սպին]]ով մասնիկների համար (սպինն այդ ժամանակ հայտնի չէր)։ Անհաջողությունից հետո գիտնականը թողեց այդ աշխատանքը, և վերադարձավ դրան միայն որոշ ժամանակ անց, գտնելով, որ իր ոչ ռելյատիվիստական մոտեցումը տալիս է բավարար արդյունք<ref>J. Mehra. Erwin Schrödinger and the Rise of Wave Mechanics. — P. 765—773</ref>։
1926 թվականի առաջին կեսին Annalen der Physik ամսագրի խմբագրակազմը ստացավ Շրյոդինգերի հայտնի «Քվանտացումը՝ որպես սեփական նշանակության խնդիր» աշխատության 4 մասերը։ Առաջին մասը (ստացված 1926 թվականի հունվարի 27-ին), հեռանում էր [[Ուիլյամ Համիլտոն|Համիլտոն]]ի օպտիկա-մեխանիկական անալոգից։ Հեղինակը դուրս էր բերել հավասարումներ, ներկայումս հայտնի որպես Շրյոդինգերի՝ [[Շրյոդինգերի հավասարում|ժամանակից կախում չունեցող (կայուն) հավասարումներ]] և դա օգտագործում էր ջրածնի ատոմի դիսկրետ էներգետիկ հավասարումը գտնելու համար։ Գիտնականը իր մոտեցման հիմնական առավելությունը համարում էր այն, որ․ «քվանտային տվյալներն այլևս չեն պարունակում խորհրդավոր «ամբողջ թվի պահանջներ»․ դրանք արդեն տանում են, այսպես ասած, մի քայլ խորը և գտնում են հիմնավորում՝ սահմանափակումներ և միանշանակություն որոշ տարածական ֆունկցիաներում»։ Այդ ֆունկցիան, հետագայում ստացած [[ալիքային ֆունկցիա]] անվանումը, ֆորմալ ձևով ներդրվել է որպես մեծություն՝ լոգարիթմորեն կապված համակարգի [[Գործողություն (ֆիզիկա)|գործողություն]]։ Երկրորդ հաղորդագրության մեջ (ստացված՝ 1926 թվականի փետրվարի 23-ին) Շրյոդինգերը դիմեց ընդհանուր գաղափարներին, որնց հիմքում նրա մեթոդիկաներն էին։ Զարգացնելով օպտիկա-մեխանիկական անալոգիան, նա միավորեց ալիքային հավասարումները և եկավ այն եզրակացության, որ մասնիկների արագությունը հավասար է ալիքային փաթեթի [[Խմբային արագություն|խմբային արագությանը]]։ Գիտնականի կարծիքով ընդհանուր առմամբ անհարժեշտ է պատկերել հնարավոր գործընթացների բազմազանությունը, ելնելով ալիքային հավասարումից, այլ ոչ թե՝ մեխանիկայի հիմնական հավասարումներից, որոնք մեխանիկական շարժման միկրոկառուցվածքի էությունը բացատրելու համար նույնքնան անարդյունավետ են, որքան՝ երկրաչափական օպտիկան՝ դիֆրակցիայի բացատրման համար։ Արդյունքում Շրյոդինգերն իր տեսությունն օգտագործեց որոշ կոնկրետ խնդիրների լուծման համար, մասնավորապես, ներդաշնակ օսցիլիատորի խնդիրներ, ստանալով լուծում, համաձայնեցնելով Վերներ Հայզենբերգի մատրիցային մեխանիկայի արդյունքների հետ<ref>М. Джеммер. Эволюция понятий квантовой механики. — С. 254—259.</ref>։
Հոդվածի երրերդ մասի ներածությունում (ստացված՝ 1926 թվականի մայիսի 10-ին), Շրյոդինգերի կողմից մշակած մոտեցումը բնութագրելու համար, առաջին անգամ ի հայտ եկավ «ալիքային մեխանիկա» (Wellenmechanik) տերմինը։ Միավորելով ակուստիկ տատանումների տեսությունում [[Ջոն Ուիլյամ Ռելեյ]]ի կողմից մշակած մեթոդը, ավստրիացի գիտնականը, իր տեսության շարջանակներում, նաև խնդիրների լուծման համար մշակեց մոտեցում, հայտնի որպես՝ [[խոտորումների տեսություն]]։ Այս մեթոդը նրա կողմից օգտագործվել է [[Շտարկի երևույթ]]ը բնութագրելու համար և լավ արդյունք ստացավ փորձարարական տվյալների հետ։ Չորրորդ հաղորդագրության մեջ (ստացված՝ 1926 թվականի հուլիսի 21-ին) գիտնականը ձևակերպել է հավասարում, որը հետագայում անվանվեց Շրյոդինգերի անկայուն (ժամանակավոր) հավասարում և դրանք ավելի ուշ օգտագործեց ժամանակից կախված խոտորումների տեսությունում։ Որպես օրինակ, նա դիտարկեց [[Լույսի դիսպերսիա|դիսպերսիայի]] խնդիրները և քննարկեց դրա հետ կապված հարցերը<ref name="Джем259">{{книга|автор= М. Джеммер. |заглавие= Эволюция понятий квантовой механики |страницы= 259—262}}</ref>։ Այդ աշխատությունում ներկայացվեց նաև տեսության հիմնական հավասարման ռելյատիվիստական ընդհանրացումը, որը Շրյոդինգերը ստացավ դեռևս այդ աշխատանքի նախնական փուլում<ref name="Коммент">{{статья|заглавие= Комментарии |автор издания= Э. Шрёдингер. |издание= Избранные труды по квантовой механике |страницы= 393—412}}</ref>։
==== Կապը մատրիցային մեխանիկայի հետ ====
[[Պատկեր:Heisenberg 10.jpg|180px|մինի|[[Վերներ Հայզենբերգ]], մատրիցային մեխանիկայի ստեղծող]]
Շրյոդինգերի աշխատանքը, հայտնվելուց անմիջապես հետո, գրավեց աշխարհի առաջատար ֆիզիկոսների ուշադրությունը և ցնծությամբ ընդունվեց այնպիսի գիտնականների կողմից, ինչպիսիք են՝ Այնշտայնը, Պլանկը և Զոմմերֆելդը։ Անսպասելի էր, որ [[դիֆերենցիալ հավասարումներ]]ի միջոցով տրված նկարագրությունները տալիս էին նույն արդյունքները, ինչը կլիներ մատրիցային մեխանիկայի ժամանակ՝ իր անսովոր և բարդ հանրահաշվական ֆորմալիզմով և փորձից հայտնի դիսկրետային [[սպեկտրալ գծեր]]ի հիմքով։ Ալիքային մեխանիկան՝ նման դասական [[հոծ միջավայրերի մեխանիկա]]յին, շատ գիտնականներ նախընտրելի համարեցին<ref name="Джем265">{{книга|автор= М. Джеммер. |заглавие= Эволюция понятий квантовой механики |страницы= 265—270}}</ref>։ Մասնավորապես, ինքը Շրյոդինգերը կտրականապես հրաժարվում էր Հայզենբերգի մատրիցայի տեսությունից, ասելով․ «Իհարկե, ես գիտեմ նրա տեսության մասին, բայց ինձ վախեցրեց, եթե չասեմ հետ մղեց տրանսցենդենտալ հանրահաշվի, ինձ թվացող, շատ բարդ մեթոդները և ցանկացած ակնառության բացակայությունը»<ref>Э. Шрёдингер. Об отношении квантовой механики Гейзенберга — Борна — Йордана к моей // Э. Шрёдингер. Избранные труды по квантовой механике. — С. 57.</ref>։ Այնուամենայնիվ, Շրյոդինգերը համոզված էր, ֆորմալ ալիքային և ֆորմալ մատրիցային մեխանիկայի համարժեքության մեջ։ Այդ համարժեքության ապացույցը նա տվեց «Հայզենբերգի-Բորնի-Յորդանի քվանտային մեխանիկայի հարաբերակցությունը իմի հետ» հոդվածում, ''Annalen der Physik'' խմբագրություն ստացված 1926 թվականի մարտի 18-ին։ Նա ցույց տվեց, որ ալիքային մեխանիկայի ցանկացած հավասարում կարելի է ներկայացնել մատրիցայի ձևով և, հակառակը, առաջադրված մատրիցաներից կարելի է անցնել ալիքային գործընթացների։ Քվանտային մեխանիկայի երկու ձևերի միջև կապի անկախությունը ստեղծվել է [[Կարլ Էքքարտ]]ի և [[Վոլֆգանգ Պաուլի]]ի կողմից<ref name="Джем265" />։
Շրյոդինգերի ալիքային մեխանիկայի գաղափարը անմիջապես ընդունվեց գիտական միության կողմից և, արդեն հիմնական աշխատանքների ի հայտ գալու առաջին ամիսներին, Եվրոպայի և Ամերիկայի տարբեր համալսարաններում զարգանում էր նոր տեսության և տարբեր մասնավոր խնդիրների ուսումնասիրության և օգտագործման գործունեությունը<ref name="Mehra823">{{статья|автор= J. Mehra. |заглавие= Erwin Schrödinger and the Rise of Wave Mechanics |pages= 823—824}}</ref>։ Ալիքային մեխանիկայի գաղափարների տարածմանը նպաստեցին Շրյոդինգերի ելույթները՝ Գերմանական ֆիզիկայի միության նիստերի ժամանակ՝ Բեռլինում և Մյունխենում 1926 թվականի ամռանը, նաև շրջագայությունը Ամերիկայում՝ 1926-ի դեկտեմբերից 1927-ի ապրիլ։ Այդ ճամփորդության ընթացքում նա կարդաց 57 դասախոսություններ՝ [[ԱՄՆ]]-ի տարբեր գիտական հաստատություններում<ref>J. Mehra. Erwin Schrödinger and the Rise of Wave Mechanics. — P. 861—862.</ref>։
==== Ալքիային ֆունկցիայի մեկանաբանում ====
[[Պատկեր:Solvay conference 1927.jpg|190px|մինի|1927 թվականի [[Սոլվեյի կոնֆերանս]]ի մասնակիցներ։ Շրյոդինգերը կանգնած է հետևի շարքում՝ կենտրոնում]]
Շրյոդինգերի հիմնական հոդվածները, ունենալով հետևողականություն և հարմարություն, սկսեցին լայնորեն օգտագործվել քվանտային տեսության տարբեր խնդիրների լուծման համար։ Սակայն, ֆորմալիզմն այդ ժամանակ այնքան էլ պարզ չէր։ Գլխավոր հարցերից մեհը, դրված Շրյոդինգերի աշխատանքի հիմքում, այն էր, թե ինչն է տատանվում ատոմի ներսում, այսինքն [[ալիքային ֆունկցիա]]յի իմաստի և հատկության խնդիրը։ Իր հոդվածի առաջին մասում նա համարեց, որ դա [[Իրական թվեր|իրական]], միակ արժեքավոր և ամենուր երկու անգամ տարբերվող ֆունկցիա է, սակայն վերջին մասում թույլ տվեց [[Կոմպլեքս թվեր|կոմպլեքս]] նշանակության հնարավորություն։ Դրա հետ մեկտեղ այդ ֆունկցիայի քառակուսի մոդուլը նա մեկնաբանում էր որպես կոնֆիգուրացիոն տարածությունում [[էլեկտրական լիցք]]երի խտության բաշխում<ref name="Yang" /><ref name="Джем259" />։ Գիտնականը կարծում էր, որ այժմ մասնիկները կարելի է ներկայացնել՝ որպես [[ալիքային փաթեթ]]՝ կազմված սեփական ֆունկցիայի համախմբից, և այդպիսով ամբողջությամբ հրաժարվել կորպուսկուլյար պատկերացումներից։ Այդպիսի բացատրության անհնարինությունը շուտով պարզ դարձավ․ ընդհանուր առմամբ ալիքային փաթեթները անխուսափելիորեն ընդարձակվում են, ինչը հակադրության է ստեղծում էլեկտրոնների տարածման փորձում մասնիկների ակնհայտ կորպուսկուլյար վարքի մեջ։ Խնդրի լուծումը տրվեց [[Մաքս Բոռն]]ի կողմից, ով առաջարկեց ալիքային ֆունկցիայի հավանական մեկնաբանում<ref name="Джем275">{{книга|автор= М. Джеммер. |заглавие= Эволюция понятий квантовой механики |страницы= 275—277}}</ref><ref>Обсуждение противоречий шрёдингеровской интерпретации и возможности их разрешения см. в статье: {{статья|автор= J. Dorling. |заглавие= Schrödinger original interpretation of the Schrödinger equation: a rescue attempt |издание=Schrödinger: Centenary Celebration of a Polymath |ответственный= ed. C. W. Kilmister |место= Cambridge |издательство= University Press |год=1989 |pages= 16—40}}</ref>։
Շրյոդինգերի համար այդպիսի վիճակագրական մեկնաբանությունը, հակասող քվանտամեխանիկական ալիքների իր պատկերացումներին, անընդունելի էր, քանի որ թույլ էր տալիս քվանտային թռիչքներ և ընդհատության այլ տարրեր, որոնցից նա ցանկանում էր հրաժարվել։ Գիտնականի կողմից իր արդյունքների ամենավառ մերժումը դրսևորվեց [[Նիլս Բոր]]ի հետ քննարկումների ժամանակ, երբ 1926 թվականի հոկտեմբերին Շրյոդինգերը ժամանել էր [[Կոպենհագեն]]<ref>J. Mehra. Erwin Schrödinger and the Rise of Wave Mechanics. — P. 852—854.</ref>։ Այդ իրադարձության վկա [[Վերներ Հայզենբերգ]]ը հետագայում գրել է․
{{քաղվածք|Բորի և Շրյոդինգերի բանավեճը սկսվեց Կոպենհագենի կայարանից և շարունակվում էր ամեն օր՝ վաղ առավոտից մինչև ուշ գիշեր։ Շրյոդինգերը մնում էր Բորի տանը, այդպիսով, տեսականորեն, վեճը չէր ավարտվում․․․ Մի քանի օր անց Շրյոդինգերը հիվանդացավ, հավանաբար՝ գերլարվածության պատճառով․ ջերմությունն ու հարբուխը ստիպեցին նրան մնալ անկողնում։ Ֆրաու Բորը խնամել է նրան, բերելով թեյ և քաղցրավենիք, իսկ Նիլս Բորը նստել է անկողնու մոտ և ներշնչել Շրյոդինգերին․ «Դուք այնուամենայնիվ պիտի հասկանաք, որ․․․»․․․Այդ ժամանակ փոխըմբռնաման չէր կարելի հասնել, քանի որ կողմերից ոչ մեկը չկարողացավ ներկայացնել քվանտային մեխանիկայի ամբողջական մեկնաբանություն։|Վ․ Հայզենբերգ։ Մաս և ամբողջություն — М.: Наука, 1989. — С. 201—203.}}
Այդպիսի մեկնաբանությունը, որի հիմքում ընկած էր ալիքային ֆունկցիայի բորնյան հավանական մեկնաբանությունը, [[Հայզենբերգի անորոշությունների սկզբունք]]ը և Բորի [[լրացման սկզբունք]]ը ձևակերպվել է 1927 թվականին և հայտնիություն է ձեռք բերել՝ [[կոպենհագենյան մեկնաբանություն]] անվամբ։ Սակայն Շրյոդինգերը այդպես էլ չկարողացավ ընդունել և մինչ կյանքի վերջ անհրաժեշտ էր համարում ալիքային մեխանիկայի ակնառու ներկայացումը։ Այնուամենայնիվ, Կոպենհագեն այցից հետո նա նշեց, որ չնայած գիտական անհամաձայնություններին, «Բորնի հետ փոխհարաբերությունները (ում հետ նա նախկինում ծանոթ չէր) և, հատկապես, Հայզենբերգի․․․ եղել են բացարձակապես բարեկամական և ջերմ»<ref>J. Mehra. Erwin Schrödinger and the Rise of Wave Mechanics. — P. 855.</ref>։
==== Քվանտային մեխանիկայի կիրառությունը ====
Ալիքային մեխանիկայի ֆորմալիզմի ավարտից հետո Շրյոդինգերը կարողացավ ստանալ մի շարք կարևոր արդյունքներ։ Արդեն 1926 թվականի վերջին, [[Քոմփթոնի էֆեկտ]]ի նկարագրման համար, նա օգտագործեց ամբողջ մեթոդիկան<ref name="Mehra856">{{статья|автор= J. Mehra. |заглавие= Erwin Schrödinger and the Rise of Wave Mechanics |pages= 856—857}}</ref>, նաև փորձ արեց միավորել քվանտային մեխանիկան և [[էլեկտրադինամիկա]]ն։ Հեռանալով [[Կլայն-Գորդոնի հավասարում]]ից, Շրյոդինգերը ստացավ [[էներգիա-իմպուլսի թենզոր]]ի արտահայտություն և պահպանման համապատասխան օրենք՝ [[Դը Բրոյլի ալիք|մատերիայի միասնական ալիքների]] և [[Էլեկտրամագնիսական ճառագայթում|էլեկտրամագնիսական ալիքներ]]ի համար։ Սակայն այդ արդյունքները, ինչպես և հաջորդ հավասարումները, կիրառելի չէին [[էլեկտրոն]]ի համար, քանի որ հնարավորություն չէին տալիս հաշվի առնել նրա սպինը (դա հետագայում արվեց [[Պոլ Դիրակ]]ի կողմից)։ Միայն տարիներ անց պարզ դարձավ, որ Շրյոդինգերի կողմից ստացված արդյունքները ճիշտ են զրոյական սպինով մասնիկների համար, (օրինակ՝ [[մեզոն]]ների համար)։ 1930 թվականին նա ստացավ Հայզենբերգի [[անորոշությունների սկզբունք]]ի միավորված արտահայտություն՝ ցանկացած ֆիզիկական մեծության զույգի համար։ Այդ տարում նա ինտեգրեց Դիրակի հավասարումը՝ ազատ էլեկտրոնի համար, գալով այն եզրահանգման, որ դրա շարժումը նկարագրվում է ուղղագիծ հավասարաչափ շարժման և փոքր ամպլիտուդայով շարժման բարձր հաճախականությամբ ցնցումների գումարով։ 1940-1941 թվականներին Շրյոդինգերը՝ ալիքային մեխանիկայի շրջանակներում մանրմասն մշակել է ([[Շրյոդինգերի պատկերացում]]) ֆակտորիզացիայի մեթոդը՝ սեփական նշանակությամբ խնդիրներ լուծելու համար։ Այս մոտեցման էությունը կայանում է [[Համիլտոնյան (քվանտային մեխանիկա)|համիլտոնյան]] համակարգի մեջ՝ երկու օպերատորների արտադրանքի տեսքով<ref name="Коммент" />։
==== Կոպենհագենյան մեկնաբանության քննադատություն ====
[[Պատկեր:Albert Einstein, by Doris Ulmann.jpg|200px|left|մինի|[[Ալբերտ Այնշտայն]]ը եղել է Շրյոդինգերի ընկերը և մշտական ներկայացուցիչը]]
{{Տես նաև|Շրյոդինգերի կատու}}
Շրյոդինգերը 1920-ական թվականներից սկսած բազմիցս անդրադարձել է [[Կոպենհագենյան մեկնաբանություն|կոպենհագենյան մեկնաբանության]] քննադատության տարբեր ասպեկտներին, այդ խնդիրները քննարկել է Այնշտայնի հետ, ում հետ նրանք այդ ժամանակ գործընկերներ էին Բերլինի համալսարանում: Նրանց շփումը շարունակվել է նամակագրության տեսքով, որն ակտիվացել է 1935 թվականին՝ [[քվանտային մեխանիկա]]յի ոչ կատարյալ լինելը ցույց տավող [[Էյնշտեյն-Պոդոլսկի-Ռոզենի պարադոքս|Այնշայն-Պոդոլսկի-Ռոզենի պարադոքս]]ի ի հայտ գալուց հետո: Այնշտայնին ուղղված նամակներից մեկում (1935 թվականի օգոստոսի 19-ին), ինչպես նաև՝ օգոստոսի 12-ին ''Naturwissenschaften'' ամսագրին ուղարկված հոդվածում, առաջին անգամ ներկայացվում էր մտային փորձ, որը հայտնի դարձավ որպես՝ «Շրյոդինգերի կատու»: Այդ պարադոքսի էությունն, ըստ Շրյոդինգերի, կայանում էր նրանում, որ ատոմային մակարդակում անորոշությունը կարող է հանգեցնել մակրոսկոպիկ մաշտաբով անորոշության (կենդանի և մահացած կատվի «խառնուրդ»): Այնշտայնը այդ մտավոր փորձի մեջ տեսնում էր այն բանի ցուցում, որ ալիքային ֆունկցիան վերաբերում է համակարգերի վերլուծական անսամբլեայի նկարագրմանը, այլ ոչ թե՝ առանձին միկրոհամակարգերի: Շրյոդինգերը չհամաձայնեց, համարելով, որ ալիքային ֆունկցիան անմիջական հարաբերություն ունի իրականության հետ, այլ ոչ թե նրա վերլուծական նկարագրության: Այդ հոդվածում նա նաև վերլուծեց քվանտային տեսության այլ կողմեր (օրինակ՝ չափման խնդիր) և եկավ այն եզրահանգման, որ քվանտային մեխանիկան «դեռևս հարմար հնարք է, որը, սակայն, ձեռք է բերել չափից շատ մեծ ազդեցություն՝ բնության վերաբերյալ մեր հիմնական տեսակետների շուրջ»: Այնշտայն-Պոդոլսկի-Ռոզենի պարադոքսի վերաբերյալ հետագա մտորումները Շրյոդինգերին տարան դեպի` [[Քվանտային խճճվածություն|քվանտային խճճվածության]] բարդ խնդիր ({{lang-de|Verschränkung}}): Նրան հաջողվեց ապացուցել այն ընդհանուր մաթեմատիկական թեորեման, որ համակրգի մասերի բաժանելուց հետո նրանց ընդհանուր ալիքային ֆունկցիան չի հանդիսանում առանձին ենթահամակարգերի ֆունկցիաների պարզ արդյունք: Շրյոդինգերի կարծիքով, քվանտային համակարգերի այսպիսի վարքը հանդիասնում է տեսության էական թերությունը և նրա բարելավման պատճառը: Չնայած Այնշտայնի և Շրյոդինգերի փաստարկները չկարողացան տատանել քվանտային մեխանիկայի ստանդարտ մեկնաբանման կողմանակիցների դիրքորոշումները՝ առաջին հերթին ներկայացված Բորի և Հայզենբերգի կողմից, դրանք խթան հանդիսացան պարզաբանելու սկզբունքորեն կարևոր մի քանի ասպեկտներ և անգամ հանգեցրեցին ֆիզիկական իրականության փիլիսոփայական խնդրի քննարկմանը<ref>{{статья|автор= J. Mehra. |заглавие= The Einstein — Bohr debate on the completion of quantum mechanics and its description of reality |автор издания= J. Mehra. |издание= The Golden Age of Theoretical Physics |место= Singapore |издательство= World Scientific |год=2001|pages= 1297—1306, 1309—1312}}</ref><ref>{{книга|автор= M. Jammer. |заглавие= The philosophy of quantum mechanics |место= |издательство= John Wiley & Sons|год=1974 |pages= 211—221}}</ref>:
1927 թվականին Շրյոդինգերն առաջարկեց քվանտային փոխազդեցության, այսպես կոչված, ռեզոնանսային հայեցակարգը՝ հիմնված քվանտային համակարգի և մոտակա սեփական հաճախականությունների միջև էներգիայի շարունակական փոխանակման հիպոթեզի վրա: Սակայն այս գաղափարը, չնայած հեղինակի բոլոր հույսերին, չկարողացավ փոխարինել կայուն վիճակների և քվանտային անցումների մասին պատկերացումներին: 1952 թվականին՝ «Արդյո՞ք գոյություն ունեն քվանտային թռիչքներ» հոդվածում նա վերադարձավ ռեզոնանսային հայեցակարգին՝ քննադատելով հավանական մեկնաբանությունը<ref name="Коммент" />: Պատասխանելով այս աշխատանքում ընդգրկված նշումներին, [[Մաքս Բոռն]]ը եկավ հետևյալ եզրակացության.
{{քաղվածք|...ես կցանկանայի ասել, որ Շրյոդինգերի ալիքային մեխանիկան համարում եմ տեսական ֆիզիկայի պատմության մեջ հարշալի ձեռքբերումներից մեկը...Ես հեռու եմ այն բանից, որ ասեմ, որ ներկայումս հայտնի մեկնաբանությունը կատարյալ է և վերջնական: Ես ողջունում եմ Շրյոդինգերի հարձակումը որոշ ֆիզիկոսների բավարարված և անտարբեր վիճակի վրա, ովքեր չեն անհանգստանում հիմնավորումների հստակության համար: Սակայն չեմ կարծում, որ Շրյոդինգերի հոդվածը դրական ներդրում ունեցավ ֆիզիկայի դժվարությունների լուծման գրոծում|Մ.Բորն, Քվանտայինմեխանիկայի մեկնաբանություն<ref>М. Борн. Физика в жизни моего поколения. — М.: Изд-во иностр. лит-ры, 1963. — С. 255, 265.</ref>}}
=== Էլեկտրամագնիսականության և հարաբերականության ընդհանուր տեսություն ===
[[Պատկեր:Eamon de Valera c 1922-30.jpg|200px|մինի|Իմոն դե Վալերա, Շրյոդինգերին Դուբլին հրավիրելու նախաձեռնող]]
Շրյոդինգերը ծանոթացավ Այնշտայնի [[Ընդհանուր հարաբերականության տեսություն|ընդհանուր հարաբերականության տեսության]] աշխատանքի հետ` [[Իտալիա]]յում, որտեղ տեղակայվել էր նրա զորամասը` [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ: Նա մաթեմատիկական ֆորմալիզմով և ֆիզիկական իմաստով մնրամասն մշակել է նոր տեսություններ և արդեն 1918 թվականին հրապարակել է երկու ոչ մեծ աշխատություններ`սեփական արդյունքներով, մասնավորապես` մասնակցելով ընդհանուր հարաբերականության տեսության շրջանակում գրավիտացիոն դաշտի վերաբերյալ քննարկումներին<ref>{{книга|автор= У. И. Франкфурт. |заглавие= Специальная и общая теория относительности (исторические очерки) |место= М. |издательство= Наука |год=1968 |страницы= 235, 237—238}}</ref>: Գիտնականը վերադարձավ ընդհանուր ռելյատիվիստական թեմային միայն 1930-ական թվականներին, երբ փորձ արեց դիտարկել մատերիայի ալիքների վարքը` բացարձակ [[տարածաժամանակ]]ում: Շրյոդինգերի համար առավել արդյունավետ էր Դուբլինում` գրավիտացիոն հարցերի շուրջ ուղղված աշխատանքը: Մասնավորապես նա ստացավ մի շարք հստակ արդյունքներ [[Դե Սիտերի տարածություն|Դե Սիտերի տարածության]] կոսմոլոգիական մոդելի շրջանակներում<ref>Д. Хоффман. Эрвин Шрёдингер. — С. 68—77.</ref>: 1950-ական թվականներին նա գրել է երկու գիրք`հարաբերականության տեսության և կոսմոլոգիայի հարցերի շուրջ. «Տարածաժամանակայնին կառուցվածք» (1950) և «Ընդարձակվող տիեզերք» (1956):
Շրյոդինգերի աշխատանքի մյուս ուղղությունը փորձերն էին ստեղծել [[դաշտի միասնական տեսություն]]` միավորելով գրավիտացիայի և էլեկտրոդինամիկայի տեսությունները: Այդ գործունեությանն անմիջապես հետևեց, սկսած 1935 թվականից, ավստրիացի գիտնականի կողմից [[Մաքսվելի հավասարումներ]]ի ոչ գծային ընդհանրացումների ուսումնասիրության հնարավորությունը: Այդ միավորման նպատակը, առաջին անգամ նախաձեռնած` [[Գուստավ Մի]]ի (1912), իսկ հետո` Մաքս Բոռնի և [[Լեոպոլդ Ինֆելդ]]ի կողմից (1934), փոքր տարածություններում էլեկտրամագնիասկան դաշտի մեծության սահմանափակումն էր, ինչը պիտի ապահովեր լիցքավորված մասնիկների սեփական էներգրայի վերջնական նշանակություն: Այդպիսի մոտեցման շրջանակում [[էլեկտրական լիցք]]ը մեկնաբանվում է որպես` էլեկտրամագնիսական դաշտի ներքին հատկություն<ref>J. McConnell. Schrödinger's nonlinear optics // Schrödinger: Centenary Celebration of a Polymath / ed. C. W. Kilmister. — Cambridge: University Press, 1989. — P. 146—164.</ref>: 1943 թվականից սկսած, Շրյոդինգերը շարունակել է Վեյլի, Այնշտայնի և [[Արթուր Էդինգտոն]]ի փորձերը, դուրս բերելով միասնական դատի հավասարում, [[փոքրագույն գործողության սկզբունք]]ից, [[լագրանժյան]] ճիշտ ընտրության ճանապարհով` [[աֆֆին երկրաչափություն|աֆֆին երկրաչափության]] շրջանակներում: Ինչպես իր նախորդները, սահմանափակվելով զուտ դասական քննարկումնմերով, Շրյոդինգերն առաջարկեց ներմուծել երրորդ դաշտ, որը պիտի կոմպենսացներ ձգողականության և էլեկտրոմագնետիզմի միավորման դժվարությունները` ներկայացված Բորն-Իենֆիլդի ձևով: Այդ երրորդ դաշտը նա կապեց [[Ուժեղ փոխազդեցություն|միջուկային ուժ]]ի հետ, որի կրողը, այդ ժամանակ, համարվում էին հիպոթետիկ [[մեզոն]]ները: 1947 թվականին Շրյոդինգերը նոր փորձ արեց միավորել էլեկտրամագնիսական և գրավիտացիոն դաշտերը: Այդ հավասարումները կապ էին պահպանում` էլեկտրամագնիսականության և ձգողականության միջև, որն, ըստ գիտնականի, կարող են պատասխանատու լինել պտտվող զանգվածների [[մագնիսական դաշտ]]երի գեներացիայի համար, օրինակ, Արևի կամ [[Երկրի մագնիսական դաշտ]]: Սակայն խնդիրը կայանում է նրանում, որ հավասարումները թույլ չէին տալիս վերադառնալ մաքուր էլեկտրամագնիսական դաշտին` ձգողականության «անջատման» դեպքում: Չնայած բոլոր ջանքերին, տեսության առջև կանգնած բազմաթիվ խնդիրներ այդպես էլ չլուծվեցին: Շրյոդինգերին, ինչպես և Այնշտայնին, չհաջողվեց ստեղծել դաշտի միասնական տեսություն` դասական դաշտերի երկրաչափականացման միջոցով, և 1950-ական թվականների կեսերին նա թողեց այդ գործունեությունը: Շրյոդինգերի դուբլինյան գործընկեր` Օտտո Հիտմիրի (''Otto Hittmair'') խոսքերով. «գիտնականի կյանքի այդ փուլում մեծ հույսերը փոխարինվեցին ակնհայտ հիասթափությամբ»<ref> O. Hittmair. Schrödinger's unified field theory seen 40 years later // Schrödinger: Centenary Celebration of a Polymath / ed. C. W. Kilmister. — Cambridge: University Press, 1989. — P. 165—175.</ref>:
=== «Ի՞նչ է կյանքը» ===
[[Պատկեր:Max Delbruck.jpg|200px|մինի|Երիտասարդ ֆիզիկոս Մաքս Դելբրյուկը]]
[[Քվանտային մեխանիկա]]յի ստեղծումը հնարավորություն տվեց ստեղծել [[քիմիա]]յի համար հավաստի տեսական հիմքեր, որի օգնությամբ հնարավորություն ստեղծվեց բացատրել [[քիմիական կապ]]ի ժամանակակից էությունը: Քիմիայի զարգացումն, իր հերթին, խորն ազդեցություն ունեցավ [[Մոլեկուլային կենսաբանություն|մոլեկուլային կոնսաբանության]] ձևավորման վրա: Հայտնի գիտնական [[Լայնուս Կարլ Փոլինգ]]ը այդ առիթով գրել է<ref name="Pauling">{{статья|автор= L. Pauling. |заглавие= Schrödinger's contributions to chemistry and biology |издание=Schrödinger: Centenary Celebration of a Polymath |ответственный= ed. C. W. Kilmister |место= Cambridge |издательство= University Press |год=1989 |pages= 225—233}}</ref>.
{{քաղվածքի սկիզբ}}
«Իմ կարծիքով, արդարացի է ասել, որ Շրյոդինգերը, ձևակերպելով իր ալիքային հավասարումը, պատասխանատվություն է կրում ժամանակակից կենսաբանության համար»:
{{oq|en|It is accordingly justified, in my opinion, to say that Schrödinger, by formulating his wave equation, is basically responsible for modern biology.}}
{{քաղվածքի ավարտ}}
Շրյոդինգերը մեծ նորդրում է ունեցել կենսաբանության մեջ՝ իր «Ի՞նչ է կյանքը» (1944) գրքի շնորհիվ, որի հիմքում Դուբլինի [[Թրինիթի քոլեջ (Դուբլին)|Թրինիթի քոլեջ]]ի 1943 թվականի փետրվարի դասախոսություններն էին: Այդ դասախոսություններն ու գիրքը ստեղծվել էին [[Նիկոլայ Տիմոֆեև-Ռեսովսկի]]ի, [[Կարլ Զիմմեր]]ի, [[Մաքս Դելբրյուկ]]ի հոդվածի տպավորության ներքո՝ հրատարակված 1935 թվականին և փոխանցված Շրյոդինգերին [[Պաուլ Էվալդ]]ի կողմից 1940-ական թվականի սկզբին: Այդ հոդվածը վերաբերում էր գենետիկական [[մուտացիա]]ների ուսումնասիրությանը, որոնք առաջանում են ռենտգենյան և գամմա ճառագայտների ազդեցությունից և որոնց բացատրության համար՝ հեղինակների կողմից առաջարկվում էր մշակել թիրախների տեսություն: Չնայած այդ ժամանակ դեռևս հայտնի չէր ժառանգականության [[գեն]]ը, [[մուտագենեզ]]ի խնդիրը՝ ատոմային ֆիզիկայի տեսանկյունից, թույլ տվեց դուրս բերել այդ գործընթացի որոշ օրինաչափություններ: Տիմոֆեևի-Զիմմերի-Դելբրյուկի աշխատանքը հիմք դրեց Շրյոդինգերի գրքի, որն արժանացավ երիտասարդ ֆիզիկոսների ուշադրությանը: Օրինակ՝ [[Մորիս Ուիլկինս]]ը, դրա ազդեցության տակ որոշեց զբաղվել մոլեկուլային կենսաբանությամբ<ref name="Perutz">{{статья|автор= M. Perutz. |заглавие= Erwin Schrödinger's «What is Life» and molecular biology |издание=Schrödinger: Centenary Celebration of a Polymath |ответственный= ed. C. W. Kilmister |место= Cambridge |издательство= University Press |год=1989 |pages= 234—251}}</ref>:
«Ի՞նչ է կյանքը» գրքի առաջին մի քանի գլուխները նվիրված են ժառնագականությանն ու մուտացիային, այդ թվում՝ Տիմոֆեևի, Զիմմերի, Դելբրյուկի գաղափարներին: Վերջին երկու գլուխները պարունակում են Շրյոդինգերի մտքերը՝ [[կյանք]]ի բնույթի վերաբերյալ: Դրանցից մեկում հեղինակը ներմուծել է ժխտողական էնտրոպիայի հայեցակարգը, որը կենդանի օրգանիզմները պետք է ստանան շրջապատող աշխարհից, որպեսզի փոխհատուցեն էնտրոպիայի աճը՝ դրանք հանգեցնելով [[Ջերմադինամիկական հավասարակշռություն|ջերմադինամիկական հավասարակշռության]] և, հետևաբար, [[մահ]]վան<ref name="Perutz" />: Ըստ Շրյոդինգերի, դրանում է կայանում կյանքի գլախավոր տարբերությունը՝ անկենդան բնության հանդեպ: Ֆրանսիս Սայմոնը, գրքի հրատարակումից անմիջապես հետո նշել է, որ [[Թերմոդինամիկական պոտենցիալ|ազատ էներգիան]] պետք է հատկանշական դեր ունենա օրգանիզմների համար, քան՝ էնտրոպիան: Հետագա հրատարակումներում Շրյոդինգերը հաշվի է առել այդ նկատառումը, նշելով ազատ էներգիայի կարևորությունը<ref name="Perutz" />:
Վերջին գլխում Շրյոդինգերը վերադարձել է իր այն մտքին, որ կենդանի օրգանիզմների գործառնության մեխանիզմը (դրանց ճշգրիտ վերարտադրելիությունը) չի համաձայնեցվում վիճակագրական տերմոդինամիկայի օրենքների հետ (պատահականություն մոլեկուլային մակարդակում): Ըստ Շրյոդինգերի, գենետիկայի բացահայտումները թույլ են տալիս եզրակացնել, որ նրանում հավանականության օրենքները տեղ չունեն: Այդ խնդիր լուծման նպատակով, Շրյոդինգերը վերադարձավ գենի վերաբերյալ իր հայտնի հիպոթեզին՝ որպես համաչափ բյուրեղ՝ վերադառնալով Դելբրյուկի աշխատանքին, ով գրել էր [[պոլիմերներ]]ի մասին<ref name="Perutz" /><ref>{{статья|автор= A. T. Domondon. |заглавие= Bringing physics to bear on the phenomenon of life: the divergent positions of Bohr, Delbrück, and Schrödinger |ссылка= https://dx.doi.org/10.1016/j.shpsc.2006.06.014 |издание= Studies in History and Philosophy of Science Part C |год= 2006 |volume= 37 |pages= 433—458}}</ref>: Սակայն, ինչպես ցույց տվեց մոլեկուլային կենսաբանության հետագա զարգացումը, այս ոլորտի գիտելիքների զարգացման համար արդեն գոյություն ունեին ֆիզիկայի և քիմիայի օրենքներ: Գիտակցելով «Ի՞նչ է կյանքը» գիրքի դերը՝ գենետիկայի գաղափարների հանրայնացման գործում, Մաքս Պերուցը եկել է հետևյալ եզրակացության<ref name="Perutz" />.
{{քաղվածքի սկիզբ}}
«...նրա (Շրյոդինգերի) գրքի և կապված գրականության ուշադիր ուսումնասիրությունը ինձ ցույց տվեց, որ այն ինչը ճիշտ է նրա գրքում, բնօրինակ չէր, իսկ բնօրինակի մեծ մասը, ինչպես հայտնի էր դեռևս գրքի գրման փուլում՝ ճիշտ չէր: Ավելին, գիրքն անտեսում է որոշ կարևոր բացահայտումներ, որոնք հրապարակվել էին մինչ գիքը հրատարակվեր»:
{{oq|en|…a close study of his book and of the related literature has shown me that what was true in his book was not original, and most of what was original was known not to be true even when the book was written. Moreover, the book ignores some crucial discoveries that were published before it went into print.}}
{{քաղվածքի ավարտ}}
== Ծանոթագրություններ ==
| |||