«Յոգա»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Հինդուիզմ}}
'''Յոգա''' ([[սանսկրիտ]]՝ योग, կապ), [[Մարդու մարմին|ֆիզիկական]], [[Միտք|մտավոր]] և [[Հոգի|հոգևոր]] հմտությունների ու գիտակարգերի խումբ, որն առաջացել է [[Անտիկ Հնդկաստան|անտիկ Հնդկաստանում]]։ [[Հինդուիզմ|Հինդուիզմում]], [[Բուդդիզմ|բուդդիզմում]] և [[Ջայնիզմ|ջայնիզմում]]<ref>Wynne, pp. 44–45,58.</ref><ref name="autogenerated12">Stuart Ray Sarbacker, ''Samādhi: The Numinous and Cessative in Indo-Tibetan Yoga''. SUNY Press, 2005, pp. 1–2.</ref><ref name="Tattvarthasutra 2007 p. 1022">Tattvarthasutra [6.1], see Manu Doshi (2007) Translation of Tattvarthasutra, Ahmedabad: Shrut Ratnakar p. 102</ref> առկա է յոգայի դպրոցների հմտությունների և նպատակների մեծ բազմազանություն{{sfn|White|2011}}։ Յոգայի ամենատարածված տեսակներից են [[Հաթհա յոգա|հաթհա յոգան]] և [[Ռաջա յոգա|ռաջա յոգան]]<ref>Jacobsen, p. 10.</ref>։
Ենթադրվում է, որ յոգայի առաջացումը թվագրվում է [[նախավեդյան]] հնդկական ավանդույթներով։ Այս մասին նշված է [[Ռիգվեդա|Ռիգվեդայում]]{{refn|Քերել Վերները պնդում է, որ յոգայով զբաղվողների գոյությունը չի կարող կասկածի տակ դրվել՝ մեջբերելով Ռիգվենդայի Կեսին հիմնը՝ որպես Վեդյան դարաշրջանում յոգայի ավանդույթների վկայություն<ref name=kwerneryrv289/>։|group=նշում}}, բայց հավանաբար զարգացում է ապրել մ․թ․ա․ վեցերորդ և հինգերորդ դարերում<ref>
Յոգայի գուրուները (ուսուցիչներ) հետագայում յոգան Հնդկաստանից ներմուծել են Արևմուտք{{sfn|White|2011|p=2}}՝ հետևելով 19-րդ դարի վերջի և 20-րդ դարի սկզբի [[Սվամի Վիվեկանանդա|Սվամի Վիվեկանանդայի]] հաջողությանը{{sfn|White|2011|p=2}}։ 1980-ականններին Արևմտյան աշխարհում յոգան հայտնի է դառնում որպես [[Ֆիզիկական վարժություն|ֆիզիկական վարժությունների]] համակարգ<ref name="autogenerated162" />։ Հնդկական ավանդության մեջ, սակայն, յոգան ավելին է, քան ֆիզիկական վարժությունը․ այն ունի ներհայեցողական ու հոգևոր բնույթ<ref>
Մի շարք ուսումնասիրություններ փորձել են որոշել յոգայի արդյունավետությունը որպես լրացուցիչ միջամտություն [[Քաղցկեղ|քաղցկեղի]], [[Շիզոֆրենիա|շիզոֆրենիայի]], [[Ասթմա|ասթմայի]] և սրտի հիվանդությունների համար<ref name="kellysmithetcmed2">* {{cite journal|last=Smith|first=Kelly B.|last2=Pukall|first2=Caroline F.|date=May 2009|title=An evidence-based review of yoga as a complementary intervention for patients with cancer|journal=Psycho-Oncology|volume=18|issue=5|pages=465–475|doi=10.1002/pon.1411|pmid=18821529}}
* {{cite journal|last=Sharma|first=Manoj|last2=Haider|first2=Taj|date=October 2012|title=Yoga as an Alternative and Complementary Treatment for Asthma: A Systematic Review|journal=[[Journal of Evidence-Based Complementary & Alternative Medicine]]|volume=17|issue=3|pages=212–217|doi=10.1177/2156587212453727}}
* {{cite journal|last=Innes|first=Kim E.|last2=Bourguignon|first2=Cheryl|date=November–December 2005|title=Risk Indices Associated with the Insulin Resistance Syndrome, Cardiovascular Disease, and Possible Protection with Yoga: A Systematic Review|journal=[[Journal of the American Board of Family Medicine]]|volume=18|issue=6|pages=491–519|doi=10.3122/jabfm.18.6.491}}</ref><ref name="Schizophrenia2">{{cite journal|last1=Vancampfort|first1=D.|last2=Vansteeland|first2=K.|last3=Scheewe|first3=T.|last4=Probst|first4=M.|last5=Knapen|first5=J.|last6=De Herdt|first6=A.|last7=De Hert|first7=M.|date=July 2012|title=Yoga in schizophrenia: a systematic review of randomised controlled trials|journal=[[Acta Psychiatrica Scandinavica]]|volume=126|issue=1|pages=12–20|doi=10.1111/j.1600-0447.2012.01865.x}}, art.nr. 10.1111/j.1600-0447.2012.01865.x</ref>։ Այսպիսի ուսումնասիրությունների արդյունքները խառն են ու ոչ վերջնական<ref name="kellysmithetcmed2" /><ref name="Schizophrenia2" />։ 2016 թվականի հոկտեմբերի 1-ին յոգան [[ՅՈՒՆԵՍԿՕ|ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի]] կողմից ճանաչվել է որպես [[ոչ նյութական մշակութային ժառանգություն]]<ref>
== Ստուգաբանություն
[[Պատկեր:Shiva_Bangalore_.jpg|աջից|մինի|Statue of [[Shiva]] in [[Bangalore]], [[Karnataka]], [[India]], performing yogic meditation in the [[Lotus position|Padmasana]] posture.]]
[[Սանսկրիտ|Սանսկրիտերենում]] յոգա բառը ծագում է ''յուջ'' արմատից, որը նշանակում է ''ավելացնել'', ''միացնել'', ''միավորել, կցել''՝ իրենց ամենասովորական իմաստներով։ Եզներին ու ձիերին միացնելու/լծելու փոխաբերական իմաստներից սկսած<nowiki/>[[wiktionary:Reconstruction:Proto-Indo-European/yewg-|(''cf.'' English ''yoke'' and Latin ''iugum''/''jugum'')]] այս բառը ձեռք է բերել ավելի լայն նշանակություններ, ինչպիսիք են ''աշխատանք, կիրառում, օգտագործում, ներկայացում''(համեմատե՛լ ''լծել'' բառի փոխաբերական իմաստները ''կիրառության մեջ դնելու'' հետ)։ Այս բառի իմաստի հետագա բոլոր զարգացումները կապված են հետվեդյան ժամանակաշրջանի հետ։ [[Հնդկական էպիկական պոեզիա|Հնդկական էպիկական պոեզիայում]] ևս հանդիպում են ավելի առօրյա-խոսակցական բառեր, ինչպիսիք են ''ջանք, եռանդ, ջանասիրություն'' <ref name=":0">{{cite book|title=A Sanskrit-English Dictionary: ...with Special Reference to Greek, Latin, Gothic, German, Anglo-Saxon..|author=Monier Monier-Williams|publisher=Clarendon|page=804}}</ref>։
Սանսկրիտերենում կան շատ [[Բաղադրյալ բառ|բաղադրյալ բառեր]], որոնք պարունակում են ''յոգա'' արմատը։ Յոգան կարող է ընդունել այնպիսի իմաստներ, ինչպիսիք են ''կապ, հաղորդակցություն, միություն, մեթոդ, կիրառում, ավելացում, ներկայացում''։ Ավելի պարզ բառերով՝ յոգա նաև նշանակում է «'''համակցված»'''։ Օրինակ՝ ''գունայոգան'' նշանակում է «կապ լարի հետ»; ''չակրայոգան'' ունի «ճախարակի միջոցով փաթաթանի կամ նպանատիպ միջոցների կիրառման(ազդրերի տեղահանության դեպքում)» բժշկական իմաստ; ''չանդրայոգան'' ունի «համաստեղության հետ Լուսնի կապի» աստղագիտական իմաստ; ''պումյոգան'' «մարդու հետ կապը կամ հարաբերությունը» արտահայտող քերականական եզրույթ է, և այլն։ Այսպիսով՝ ''բհակտիյոգան'' [[Միաստվածություն|միաստվածային]] [[Բհակտի շարժում|Բհակտի շարժման]] մեջ նշանակում է «անձնվեր կապվածություն»։ ''[[Կրիյայոգա]]'' եզրույթն ունի քերականական իմաստ՝ նշանակելով «կապ բայի հետ»։ Սակայն նույն բառաբարդումը արտահայտում է նաև տեխնիկական իմաստ ''Յոգա Սուտրաների''(2.1) մեջ՝ բնութագրելով փիլիսոփայության գործնական կողմերը, այն է՝ «բարձրագույն միություն»՝ շնորհիվ ամենօրյա կյանքի պարտականությունների կատարման<ref>Whicher, pp. 6–7.</ref>։
Ըստ [[Պանինի|Պանինիի]]՝ մ․թ․ա․ 6-րդ դարի սանսկրիտ քերականագետ, յոգա տերմինը կարող է ածանցված լինել երկու արմատներից, ''յուջիր յոգա''(միացնել) կամ ''յուջ սամադհաու''(կենտրոնանալ)։ ''Պատանջալիի Յոգա Սուտրաների'' համատեքստում ''յուջ սամադհաու''(կենտրոնանալ) արմատը ավանդական մեկնաբանների կողմից համարվում է ճիշտ ստուգաբանություն<ref>Bryant 2009, p. 5.</ref>։ Համաձայն Պանինիի՝ [[Վյասա|Վյասան]], ով առաջինն է մեկնաբանել ''Յոգա Սուտրաները''<ref>Bryant 2009, p. xxxix.</ref>, պնդում է, որ յոգա նշանակում է ''[[սամադհի]]''(ուշադրության կենտրոնացում)<ref>{{cite book|title=Yoga Philosophy of Patanjali with Bhasvati|last=Aranya|first=Swami Hariharananda|publisher=[[University of Calcutta]]|year=2000|isbn=81-87594-00-4|location=Calcutta, India|page=1|authorlink=Swami Hariharananda Aranya}}</ref>։
Համաձայն դասգուպտայի՝ յոգա եզրույթը հնարավոր է ածանցված լինել երկու արմատներից՝ ''յուջիր յոգա''(միացնել) կամ ''յուջ սամադհաու''(կենտրոնանալ)<ref name="Dasgupta 1975 226">{{cite book|title=A History of Indian Philosophy|last=Dasgupta|first=Surendranath|publisher=Motilal Banarsidass|year=1975|isbn=81-208-0412-0|volume=1|location=[[Delhi]], India|page=226}}</ref>։ Մեկը, ով զբաղվում է յոգայով կամ մեծ նվիրվածությամբ հետևում է դրա փիլիսոփայությանը, կոչվում է [[յոգի]](կարող է օգտագործվել թե՛ կանանց, և թե՛ տղամարդկանց համար) կամ [[յոգինի]]( ավանդաբար վերաբերում է կնոջը)<ref>American Heritage Dictionary: "Yogi, One who practices yoga." Websters: "Yogi, A follower of the yoga philosophy; an ascetic."</ref>։
== Նպատակները ==
Յոգայի վերջնական նպատակը ''[[Մոկշա|մոկշան]]'' է(ազատականացում)՝ չնայած ճշգրիտ սահմանումը, թե ինչ ինչ ձև այն կընդունի, կախված է փիլիսոփայական ու աստվածաբանական համակարգից, որի հետ այն կապված է։
Ըստ Ջակոբսենի՝ «Յոգան ունի հինգ հիմնական իմաստ<ref name="Jacobsen4" />.
# Յոգա՝ որպես նպատակին հասնելու գիտակարգված մեթոդ;
# Յոգա՝ որպես մարմինն ու միտքը կարգավորող տեխնիկա;
# Յոգա՝ որպես փիլիսոփայության համակարգերից կամ դպրոցներից մեկի անուն(դարսանա);
# Յոգա, որը վերաբերում է յոգայի մասնավոր տեխնիկաներում մասնագիտացած ավանդույթներին և կապված է այլ բառերի հետ, ինչպիսիք են հաթհա-, մանտրա- և լայա-;
# Յոգա՝ որպես յոգայի պրակտիկայի նպատակ<ref name="Jacobsen4">Jacobsen, p. 4.</ref>»։
Ըստ Դավիդ Ջորդոն Վայթի՝ մեր թվարկության 5-րդ դարից սկսած, յոգայի հիմնական սկզբունքները քիչ թե շատ տեղային բնույթ էին կրում, և այս սկզբունքների տարբերակները ժամանակի ընթացքում տարբեր ձևերով են զարգացել{{sfn|White|2011|p=6}}․
# Յոգան դիսֆունկցիոնալ ընկալման եւ ճանաչման, ինչպես նաև տառապանքը հաղթահարելու, ներքին հանգստություն գտնելու և հոգու փրկության մեդիտացիոն միջոց է․ այս սկզբունքի լուսաբանումը գտնվել է Հինդու տեքստերում, ինչպիսին են ''[[Բհագավադ Գիտա|Բհագավադ Գիտան]]'' և ''[[Յոգա սուտրա|Յոգասուտրան]]'', մի շարք բուդդիստական Մահայանա գրվածքներում, ինչպես նաև Ջեյն տեքստերում{{sfn|White|2011|pp=6–8}};
# Յոգան՝ որպես մեկի կողմից գիտակցության բարձրացում և տարածում` համատեղելի լինելու բոլորի ու ամեն ինչի հետ․ այս ամենի մասին քննարկվում է այնպիսի աղբյուրներում, ինչպիք են հինդուիզմի Վեդյան գրականությունը և իր էպիկական [[Մահաբհարաթա|Մահաբհարաթան]], Ջեյնիզմ Պրասամարաթիպրակարան և բուդդիստական Նիկայա գրվածքները{{sfn|White|2011|pp=8–9}};
# Յոգան՝ որպես դեպի ամենագիտություն և լուսավորված գիտակցություն տանող ուղի, որը հնարավորություն է տալիս յուրաքանչյուրին ընբռնելու ոչ հարատև (երևակայական, անիրական) և հարատև(ճշմարիտ, բարձրագույն) իրականությունը; օրինակները գտնվել են հինդուիզմի [[Նյայա]] և [[Վեյսեսիկա]] դպրոցների տեքստերում, ինչպես նաև բուդդիզմի Մադհյամակա գրվածքներում, բայց տարբեր ձևերով{{sfn|White|2011|pp=9–10}};
# Յոգան՝ որպես միջոց՝ մուտք գործելու այլոց մարմիններ, զարթոնք տալու բազմաթիվ մարմինների և ձեռք բերելու այլ գերբնական ունակություններ; սրանք, Վայթի պնդմամբ, նկարագրված են հինդուիզմի ու բուդդիզմի [[Տանտրիկ]] գրականության մեջ, ինչպես նաև բուդդիստական Սամաննապհալասուտտայում{{sfn|White|2011|pp=10–12}};Ջեյմս Մալլինսոնը, սակայն, համաձայն ջէ այս պնդման հետ և առաջարկում է, որ այսպիսի ծայրահեղ հմտությունները բավականին հեռացած են Յոգայի հիմնական նպատակներից՝ որպես դեպի ազատականություն ուղղված մեդիտացիայակենտրոն միջոցներ հնդկական կրոններում<ref>{{cite journal|last=Mallinson|first=James|year=2013|title=The Yogīs' Latest Trick|journal=Journal of the Royal Asiatic Society|publisher=Cambridge University Press (CUP)|volume=24|issue=1|pages=165–180|doi=10.1017/s1356186313000734}}</ref>։
Վայթը պարզաբանում է, որ վերջին սկզբունքը կապված է "յոգի հմտության" առասպելական նպատակների հետ, քանի որ դրանք առկա են եղել Հարավային Ասիայի տարբեր Հինդու, բուդդիստական Ջեյն փիլիսոփայական դպրոցների մտածողության ու հմտությունների մեջ սկսած մեր թվարկության սկզբից{{sfn|White|2011|p=11}}։
== Դպրոցներ ==
Յոգա եզրույթը կիրառվել է տարբեր պրակտիկաներում ու մեթոդներում, այդ թվում ջայնիստական և բուդդիստական պրակտիկաներում։ Հինդուիզմում այն ընդգրկում է [[Ջնանա յոգա|Ջնանա յոգան]], [[Բհակտի յոգա|Բհակտի յոգան]], [[Կարմա յոգա|Կարմա յոգան]], [[Լայա յոգա|Լայա յոգան]] և [[Հաթհա յոգա|Հաթհա յոգան]]։
Այսպես կոչված [[Ռաջա յոգա|Ռաջա յոգան]] վերաբերում է Աշտանգա յոգային՝ յոթ աստիճանները, որոնցում անհրաժեշտ է հմտանալ՝ հասնելու ''սամադհիին'', ինչպես որ նկարագրված է [[Պատանջալի|Պատանջալիի ''Յոգա սուտրաներ''ի]] մեջ{{sfn|Hari Dass|1978}}։ ''Ռաջա յոգա'' եզրույթը սկզբնապես վերաբերում էր յոգայի վերջնական նպատակին, որ սովորաբար ''սամադհիին{{sfn|Mallinson|2011|p=770}}'' է , բայց Վիվեկանանդայի կողմից հայտնի է դարձել որպես Աշտանգա յոգայի համար ընդհանուր անուն{{sfn|White|2014|p=xvi}}։
===
==== Դասական յոգա ====
Հինդուիզմում յոգան համարվում է փիլիսոփայական դպրոց<ref>[[Sarvepalli Radhakrishnan]], Indian Philosophy, London, George Allen & Unwin Ltd., 1971 edition, Volume II, pp. 19–20.</ref>։Այս համատեքստում յոգան հինդուիզմի վեց [[աստիկա]] դպրոցներից մեկն է(նրանցից, որոնք ընդունում են Վեդաները՝ որպես գիտելիքի աղբյուր)<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/?id=DTPJpanTizwC&pg=PA446&dq=yoga+is+one+of+the+six+astika+schools+of+hindu+philosophy#v=onepage&q&f=false|title=Changing World Religions, Cults & Occult|publisher=}}</ref><ref>{{Harvnb|Flood|1996|pp=82, 224–49}}</ref>։
Նաեկանանդայի ազդեցության շնորհիվ ''Պատանջալիի'' ''Յոգա Սուտրաները'' այժմ համարվում են դասական յոգայի հիմնաքար ձեռագրերը` կարգավիճակ, որը միայն ձեռք բերվեց 20-րդ դարում{{sfn|White|2014|p=xvi}}։ Նախքան 20-րդ դարը ուրիշ աշխատանքներ, ինչպես [[Բհագավադ Գիտա|''Բհագավադ Գիտան'']] և [[Յոգա Վասիստհա|''Յոգա Վասիստհան'']]{{sfn|White|2014|p=xvi}}, համարվում էին ամենակենտրոնական աշխատություննեը, մինչդեռ Տանտրիկ Յոգան ու Հաթհա Յոգան գերակշռում էին Աշտանգա Յոգայում{{sfn|White|2014|p=xvi}}։{{Main article|Yoga Sutras of Patanjali|Rāja yoga}}
[[Պատկեր:Swami_Vivekananda_1896.jpg|մինի|[[Swami Vivekananda]] equated raja yoga with the Yoga Sutras of Patanjali.<ref name="vivekarajayoga">Swami Vivekananda, Raja Yoga, {{ISBN|978-1500746940}}</ref>]]
Յոգան, ինչպես նկարագրված է ''Պատանջալիի Յոգա Սուտրաների'' մեջ, վերաբերում է Աշտանգա յոգային{{sfn|White|2014|p=xvi}}։ ''Պատանջալիի Յոգա Սուտրաների'' համարվում է Հինդու փիլիսոփայության Յոգա դպրոցի կենտրոնական տեքստը<ref>Whicher, pp. 41–43</ref>։ Դրան հաճախ անվանում են «Ռաջա յոգա», «արքաների յոգա», արտահայտություն, որը սկզբնապես վերաբերում էրյոգայի վերջնական, արքայական նպատակին, որը սովորաբար կոչվում է ''սամադհի''{{sfn|Mallinson|2011|p=770}}, բայց Վիվեկանանդայի կողմից հայտնի է Աշտանգա յոգա անունով{{sfn|White|2014|p=xvi}}։
Աշտանգա յոգան ներառում է իմացաբանությունը, մետաֆիզիկան, էթիկական պրակտիկաները, համակարգային վարժությունները և ինքնազարգացման մեթոդները մարմնի, մտքի և հոգու համար<ref name="edbryant" />։ [[Իմացաբանությունը]](''[[պրամանաս]]'') նույնանում է [[Սամխյա]] դպրոցի հետ։ Երկուսն էլ ընդունում են գիտելիքի հասնելու 3 հուսալի միջոցներ՝ ընկալում(պրատյակսա, զգայական ուղղակի դիտարկումներ), եզրակացություն(''անումանա'') և հավաստի փորձագետների վկայությունը(''սաբդա'', ագամա)։ Այս երկու ուղղահավատ դպրոցներն էլ խիստ [[դուալիստական]](երկակի) են։ Ի տարբերություն հինդուիզմի Սամխյա դպրոցի, որը հետևում է ոչ թեիստական/աթեիստական ռացիոնալիստական մոտեցմանը<ref name="lpfl">Lloyd Pflueger, Person Purity and Power in Yogasutra, in Theory and Practice of Yoga (Editor: Knut Jacobsen), Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120832329}}, pages 38–39</ref><ref>Mike Burley (2012), Classical Samkhya and Yoga – An Indian Metaphysics of Experience, Routledge, {{ISBN|978-0-415-64887-5}}, pages 43–46</ref>, հինդուիզմի Յոգա դպրոցը ընդունում է «անձնական, սակայն էականորեն իներտ աստծո» կամ «անձնական աստծո»<ref>Kovoor T. Behanan (2002), Yoga: Its Scientific Basis, Dover, {{ISBN|978-0-486-41792-9}}, pages 56–58</ref><ref>Mike Burley (2012), Classical Samkhya and Yoga – An Indian Metaphysics of Experience, Routledge, {{ISBN|978-0-415-64887-5}}, page 39, 41</ref> գաղափարը։ Իմացաբանության և մետաֆիզիկական հիմքերի հետ միասին Հինդու փիլիսոփայության Յոգա դպրոցը ներառում է բարոյական պատվիրաններ([[յամաս]] ու [[նիյամաս]]) և ինքնաճանաչողական կենսաձև, որը կենտրոնացած է՝ կատարյալ դարձնելու անձը ֆիզիկապես, մտածողության առումով և հոգեպես՝ հետևելով ''կայվալյա''(ազատականացած, միասնականացված, գոյության գոհունակության վիճակ) դառնալու վերջնական նպատակին<ref name="edbryant" /><ref>Wade Dazey (2008) on pages 421–423, and Lloyd Pflueger on pages 46–52, in Theory and Practice of Yoga : 'Essays in Honour of Gerald James Larson, Editor: Knut A. Jacobsen, Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120832329}}</ref><ref>Mike Burley (2012), Classical Samkhya and Yoga – An Indian Metaphysics of Experience, Routledge, {{ISBN|978-0-415-64887-5}}, pages 38–46</ref>։
==== Հաթհա յոգա ====
{{Main article|Hatha yoga}}
[[Պատկեր:Gorakshanath.jpg|մինի|234x234փքս|A sculpture of [[Gorakshanath]], a celebrated 11th century yogi of Nath tradition and a major proponent of Hatha yoga.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=Ljn1koKa0CQC|title=Philosophy of Gorakhnath with Goraksha-Vacana-Sangraha|author=Akshaya Kumar Banerjea|publisher=Motilal Banarsidass|year=1983|isbn=978-81-208-0534-7|pages=xxi}}</ref>]]
Հաթհա յոգան, այլ կերպ՝ հաթհա [[վիդյա]], յոգայի տեսակ է, որը կենտրոնանում է ֆիզիկական և մտավոր հզորության վրա՝ կառուցելով վարժություններ ու դիրքեր, որոնք հիմնականում նկարագրված են [[Հինդուիզմ|հինդուիզմի]] երեք գրվածքներում<ref name="kriyananda">See Kriyananada, page 112.</ref><ref name="burley73">See Burley, page 73.</ref><ref name="Roden">See Introduction by Rosen, pp 1–2.</ref>․
# ''[[Հաթհա Յոգա Պրադիպիկա,]] [[Սվատմարամա]]'' (15-րդ դար)
# ''[[Շիվա Սամհիտա]]'', անհայտ հեղինակ (1500<ref name="mallinson">See translation by Mallinson.</ref> կամ 17-րդ դար)
# ''[[Ղերանդա Սամհիտա]]'' Ղերանդայի կողմից (17-րդ դարի վերջ)
Շատ գիտնականներ [[Գորակշանաթհ|Գորակշանաթհի]] կողմից հեղինակված 11-րդ դարի ''[[Գորակշա Սամհիտա]]'' գիրքը նույնպես մտցնում են վերոնշյալ ցանկի մեջ<ref name="kriyananda" />։ Գորակշանաթհին է վերագրվում այսօրվա մեր իմացած հաթհա յոգայի հանրայնացումը<ref name="dwhite">On page 140, David Gordon White says of Gorakshanath: "... hatha yoga, in which field he was India's major systematizer and innovator."</ref><ref name="bajpai">Bajpai writes on page 524: "Nobody can dispute about the top ranking position of Sage Gorakshanath in the philosophy of Yoga."</ref><ref name="Eliade">Eliade writes of Gorakshanath on page 303: "...he accomplished a new synthesis among certain Shaivist traditions (Pashupata), tantrism, and the doctrines (unfortunately, so imperfectly known) of the siddhas – that is, of the perfect yogis."</ref>։
[[Վաջրայանա]] բուդդիզմը, որը հիմնադրվել է հնդիկ [[Մահասիդդհաս|Մահասիդդհասի]] կողմից<ref>Davidson, Ronald. ''Indian Esoteric Buddhism.'' Columbia University Press. 2002, pg.169–235.</ref>, ունի մի շարք ասանաներ ու պրանայամաներ, ինչպես օրինակ [[տումմո]](սանսկրիտերեն՝ քանդալի)<ref name="Lama Yeshe 1998, pg.135–141" /> և [[տրուլ խոր]], որը զուգահեռվում է հաթհա յոգային։
==== Շայվիզմ ====
{{Main article|Shaivism|Shaiva Siddhanta|Nath}}[[Շայվիզմո|Շայվիզմում]] յոգան օգտագործվում է՝ միավորելու ''[[Կունդալին|կունդալինին]]'' [[Շիվա|Շիվայի]] հետ<ref>Larson, p. 142.</ref>։ Տե՛ս նաև «Տանտրա» ներքևում։
=== Բուդդիզմ ===
{{Main article|Buddhist meditation|Dhyāna in Buddhism|Yogacara|Vajrayana}}
[[Պատկեր:'Bodhisattva_Manjusri_and_Prajnaparamita',_Nepal,_c._1575,_Norton_Simon_Museum.JPG|մինի|211x211փքս|16th century Buddhist artwork in Yoga posture.]]
Բուդդիստական մեդիտացիան ընդգրկում է մեդիտացիայի տեխնիկաների մեծ բազմազանություն, որի նպատակն է զարգացնելու [[զգոնություն]], [[ուշադրության կենտրոնացում]], [[վերերկյա ուժեր]], [[հանգստություն]] և [[ներըմբռնում]]։
Հիմնական տեխնիկաները պահպանվել են հին [[Բուդդիստական գրվածքներ|բուդդիստական գրվածքներում]] և բազմացվել ու զանազանակերպվել են ուսուցիչ-աշակերտ հաղորդակցության միջոցով։ [[Բուդդայականություն|Բուդդիստները]] զբաղվում են մեդիտացիայով՝ որպես դեպի [[Լուսավորություն]] ու [[Նիրվանա|Նիրվանա{{refn|For instance, Kamalashila (2003), p. 4, states that Buddhist meditation "includes any method of meditation that has [[Bodhi|Enlightenment]] as its ''ultimate'' aim." Likewise, Bodhi (1999) writes: "To arrive at the experiential realization of the truths it is necessary to take up the practice of meditation.... At the climax of such contemplation the mental eye … shifts its focus to the unconditioned state, [[Nirvana|Nibbana]]...." A similar although in some ways slightly broader definition is provided by Fischer-Schreiber ''et al.'' (1991), p. 142: "'''Meditation''' – general term for a multitude of religious practices, often quite different in method, but all having the same goal: to bring the consciousness of the practitioner to a state in which he can come to an experience of 'awakening,' 'liberation,' 'enlightenment.'" Kamalashila (2003) further allows that some Buddhist meditations are "of a more preparatory nature" (p. 4).|group=note}}]][[Յոգա#cite note-2|<span class="mw-reflink-text">[note 1]</span>]][[Մասնակից:Anne Arushanyan/Ավազարկղ Ա#cite note-64|<span class="mw-reflink-text">[note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1]</span>]][[Մասնակից:Anne Arushanyan/Ավազարկղ Ա#cite note-63|<span class="mw-reflink-text">[note 3][note 3]</span>]][[Մասնակից:Anne Arushanyan/Ավազարկղ Ա#cite note-56|<span class="mw-reflink-text">[note 3][note 3][note 3]</span>]] տանող ճանապարհի։ Բուդդիզմի դասական լեզուներում մեդիտացիային ամենամոտիկը գտնվող բառերը ''[[Բհավանա|բհավանան]]'' {{refn|[[Պալի]] and [[Սանսկրիտ]] բառ ''բհավանա''-ն բառացիորեն նշանակում է "զարգացում"՝ մտավոր առումով։ "Մեդիտացիա"-յի հետ այս եզրույթի առնչությամբ տե՛ս Էպստեյն (1995), էջ 105; և Ֆիսչեր-Սքրեյբր ''et al.'' (1991), p. 20. As an example from a well-known discourse of the [[Pali Canon]], in "The Greater Exhortation to Rahula" (''Maha-Rahulovada Sutta'', [[Majjhima Nikaya|MN]] 62), Ven. [[Sariputta]] tells Ven. [[Rahula]] (in Pali, based on [http://www.tipitaka.org/romn/cscd/s0202m.mul1.xml VRI, n.d.)]: ''{{IAST|ānāpānassatiṃ, rāhula, bhāvanaṃ bhāvehi.}}'' [http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.062.than.html Thanissaro (2006)] translates this as: "Rahula, develop the meditation [''{{IAST|bhāvana}}''] of [[anapanasati|mindfulness of in-&-out breathing]]." (Square-bracketed Pali word included based on Thanissaro, 2006, end note.)|group=նշում}} ու ''[[Ջհանա/դհըանա|Ջհանա/դհըանան]]'' են:
=== Ջայնիզմ ===
{{Main article|Jain meditation}}Ջայնիստական մեդիտացիան [[Երեք գանձեր|Երեք գանձերի]] հետ միասին համարվել է [[Ջայնիզմ]]<nowiki/>ի հոգևորականության կենտրոնական պրակտիկան<ref name="Ratna traya">{{cite book|title=Jain Yog|last=Mahapragya|first=Acharya|publisher=Aadarsh Saahitya Sangh|year=2004|chapter=Foreword}}</ref>։ Ջայնիզմում մեդիտացիան նպատակադրվում է ինքնաճանաչողության, փրկության հասնելու, ազատությունը ամբողջական դարձնելու համար անհրաժեշտ հոգի ունենալու վրա<ref name="blessings">{{cite book|url=http://www.adarshsahityasangh.com/BookDetail.aspx?Id=24|title=Sambodhi|last=Tulsi|first=Acharya|publisher=Aadarsh Saahitya Sangh|year=2004|chapter=blessings|oclc=39811791}}</ref>։ Դրա նպատակն է հասնել ու մնալ հոգու մաքրության վիճակում , որը համարվում է մաքուր գիտակցական՝ հեռու ցանկացած կապվածությունից կամ ատելությունից։ Դրանով զբաղվողը ձգտում է լինել պայծառատես(''Գյատա-Դրաշտա'')։ Ջայնիստական մեդիտացիան ընդհանրապես կարող է դասակարգվել նախընտրելի ''Դհարմյա Դհյանա'' ու ''Շուկլա Դհյանա'' և ոչ այնքան նախընտրելի ''Արտտա'' ու ''Ռաուդրա Դհյանա'' խմբերի։
=== Տանտրա ===
{{Main article|Tantra|Yogi|Siddhi}}Սամուելը փաստում է, որ [[Տանտրիզմ|տանտրիզմը]] վիճարկելի հասկացություն է{{sfn|Samuel|2008|p=9}}։ Ըստ Սամուելի՝ տանտրա յոգան կարող է բնութագրվել որպես հմտություններ 9-10-րդ դարերի բուդդիստական ու հինդու(սաիվա, շախտի) գրվածքներում, որոնք ընդգրկում էին հատընտիր աստվածային տեսապատկերացումներ՝ օգտագործելով երկրաչափական գծագրեր ու պատկեր([[մանդալա]]), դաժան կին կամ տղամարդ աստվածություններ, ծայրահեղ ծաիսակարգային կենսամակարդակ, [[Չակրա|չակրաների]] ու [[Մանտրա|մանտրաների]] լայնատարած օգտագործում, սեռական մեթոդներ, որոնք բոլորն էլ միտված էին նպաստելու երկարակեցությանը, առողջությանը և ազատությանը{{sfn|Samuel|2008|p=9}}<ref>Mukunda Stiles, Tantra Yoga Secrets, Weiser, {{ISBN|978-1-57863-503-0}}, pages 3–7</ref>։
== Պատմություն ==
Յոգայի ծագումը քննարկման առարկա է{{sfn|Flood|1996|p=87–90}}։ Չկա ուրիշ ոչ մի ժամանակագրական համաձայնություն կամ հատուկ ծագում, բացի նրանից, որ յոգան զարգացել է անտիկ Հնդկաստանում։ Ծագումների շուրջ առաջարկված տարբերակների շարքում են [[Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթություն|Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթությունը]](մ․թ․ա․ 3300–1900){{sfn|Crangle|1994|p=4–7}} և նախավեդյան Հնդկաստանի Արևելյան նահանգը{{sfn|Zimmer|1951|p=217, 314}}, [[Վեդյան ժամանակաշրջան|Վեդյան ժամանակաշրջանը]] և [[սրամանա]] շարժումը{{sfn|Samuel|2008}}։ Ըստ Գեվին Ֆլուդի՝ շարունակականություն կարող է լինել այսպիսի բազմազան ավանդույթների մեջ․{{quote|Այս բաժանումը չափազանց պարզ է, քանի որ անժխտելիորեն շարունակականություն կարող է լինել ժխտելու և վեդյան Բրահմանիզմի մեջ, սակայն ոչբրահմանիստական, Սրամանա ավանդույթների որոշ տարեր ևս մեծ դեր են խաղացել չընդունված կատարելության ձևավորման համար։ {{sfn|Flood|1996|p=77}}{{refn|group=note|Gavin Flood: "These renouncer traditions offered a new vision of the human condition which became incorporated, to some degree, into the worldview of the Brahman householder. The ideology of asceticism and renunciation seems, at first, discontinuous with the brahmanical ideology of the affirmation of social obligations and the performance of public and domestic rituals. Indeed, there has been some debate as to whether asceticism and its ideas of retributive action, reincarnation and spiritual liberation, might not have originated outside the orthodox vedic sphere, or even outside Aryan culture: that a divergent historical origin might account for the apparent contradiction within 'Hinduism' between the world affirmation of the householder and the world negation of the renouncer. However, this dichotomization is too simplistic, for continuities can undoubtedly be found between renunciation and vedic Brahmanism, while elements from non-Brahmanical, Sramana traditions also played an important part in the formation of the renunciate ideal. Indeed there are continuities between vedic Brahmanism and Buddhism, and it has been argued that the Buddha sought to return to the ideals of a vedic society which he saw as being eroded in his own day."{{sfn|Flood|1996|p=76–77}}}}}}
Յոգայի շուրջ նախափիլիսոփայական ենթադրությունները սկսել են ի հայտ գալ մ․թ․ա․ 500-200 թվականների գրվածքներում։ Մ․թ․ա 200- մ․թ․ 500-ականների ընթացքում կազմավորվեցին հինդուիզմի, բուդդիզմի և ջայնիզմի փիլիսոփայական դպրոցները, և յոգայի փիլիսոփայության համակարգված տեսությունը սկսեց ի հայտ գալ<ref name="Larson, p. 36">Larson, p. 36.</ref>։ Միջին դարերում զարգացան յոգայի շատուշատ առանձին ավանդույթներ։ 19-րդ դարերի կեսերին յոգան, այդ թվում նաև այլ թեմաներ հնդկական փիլիսոփայությունից, հայտնվեցին կրթված արևմտյան հասարակության ուշադրության կենտրոնում։
=== Նախավեդյան Հնդկաստան ===
{{Main article|Indus Valley Civilization}}Հավանաբար, յոգան ունի նախավեդյան տարրեր{{sfn|Crangle|1994|p=4–7}}{{sfn|Zimmer|1951|p=217, 314}}։ Որոշ մարդիկ պնդում են, որ յոգան առաջացել է Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթությունում{{sfn|Samuel|2008|p=2–3}}։ Մարշալը<ref name="Possehl 2003, pp. 144–145">Possehl (2003), pp. 144–145</ref>, Էլիադեն<ref name="marksing" /> և այլ փիլիսոփաներ առաջ են քաշում այն փաստը, որ [[Պաշուպատի]]<nowiki/>ի ռազմական ուժերը Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթության տեղանքում հայտնաբերել են սովորական յոգայի կամ մեդիտացիայի դիրքերով պատկերներ։ Այս մեկնաբանությունը համարվել է գիտական հիմքեր չունեցող և անորոշ Սրինիվասանի<ref name="marksing" /> վերջին վերլուծության կողմից և հնարավոր է լինի ուսումնասիրության նյութ «հնագիտական գտածոների հետագա փորձերի» համար{{sfn|Samuel|2008|p=2–10}}։
=== Վեդյան շրջան(մ․թ․ա․1700–500) ===
{{Main article|Vedic period}}Ըստ Քրանգլի՝ որոշ հետազոտողներ հակված են գծային տեսությանը, որը փորձում է «մեկնաբանել հնդկական ներհայեցողական պրակտիկաների ծագումն ու վաղ զարգացումը՝ որպես արիական ծագումից սկիզբ առած հաջորդական աճ»{{sfn|Crangle|1994|p=4}}{{refn|See also Gavin Flood (1996), ''Hinduism'', p.87–90, on "The orthogenetic theory" and "Non-Vedic origins of renunciation".{{sfn|Flood|1996|p=87–90}}|group=note}} այնպես, ինչպես հինդուիզմը վկայակոչում է Վեդաներին՝ որպես բոլոր հոգևոր գիտելիքների վերջնական աղբյուր{{sfn|Crangle|1994|p=5}}{{refn|Post-classical traditions consider [[Hiranyagarbha]] as the originator of yoga.<ref>{{cite book |last= Feuerstein |first= Georg |title= The Yoga Tradition: Its History, Literature, Philosophy and Practice |year= 2001 |publisher= Hohm Press|location= Arizona, USA |isbn= 978-1-890772-18-5 |page= Kindle Locations 7299–7300}}</ref><ref>{{cite book |last= Aranya |first= Swami Hariharananda |authorlink= Swami Hariharananda Aranya |title= Yoga Philosophy of Patanjali with Bhasvati |year= 2000 |publisher= University of Calcutta |location= Calcutta, India |isbn= 81-87594-00-4|page=xxiv | chapter = Introduction}}</ref>|group=note}}։ Թոմաս ՄքԷվիլեյը հակված է բաղադրյալ մոդելին, ըստ որի՝ նախաարիական յոգայի նախատիպը գոյություն է ունեցել նախավեդյան ժամանակաշրջանում, իսկ դրակ կատարելագործումը սկսել է վեդյան շրջանում<ref>{{Cite journal|last=McEvilley|first=Thomas|year=1981|title=An Archaeology of Yoga|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/RESv1n1ms20166655|journal=Anthropology and aesthetics|volume=1 (spring)|page=51|doi=10.1086/RESv1n1ms20166655|issn=0277-1322}}</ref>։
[[Վեդաներ|Վեդաներում]] նկարագրված [[Ասկետիզմ|ասկետական պրակտիկաները]], կենտրոնոցումը և մարմնական կեցվածքները հնարավոր է՝ եղել են նախատիպեր յոգայի համար<ref name="Jacobsen6" /><ref name="Whicher, p. 12">Whicher, p. 12.</ref>։ Ըստ Ջեոֆրեյ Սամուելի՝ «Թվագրության համար մեր լավագույն վկայություններից կարող ենք ենթադրել, յոգայի պրակտիկաները զարգացել են այն նույն ասկետական շրջաններում, ինչպես վաղ [[սրամանա]] շարժումները(բուդդիստներ, [[Ջայնիզմ|ջայնաներ]], [[Աջիվիկա|աջիվիկաներ]]) հավանաբար մ․թ․ա․ 6-5-րդ դարերում»{{sfn|Samuel|2008|p=8}}։
Ըստ Զիմմերի՝ յոգայի փիլիսոփայությունը համարվում է ոչվեդյան համակարգի մաս, համակարգի, որը նաև ընդգրկում է [[Հինդու փիլիսոփայություն|հինդու փիլիսոփայության]] [[Սամխյա]] դպրոցը, ջայնիզմը և բուդդիզմը{{sfn|Zimmer|1951|p=217, 314}}․ «Ջայնիզմը չի սերում Բրահման-արիական աղբյուրներից, բայց արտացոլում է տիեզերաբանությունը և հյուսիսարևելյան Հնդկաստանի[Բիհար] ավելի մեծ հնություն ունեցող նախաարիական վերնախավի մարդաբանությունը՝ արմատավորված լինելով մետաֆիզիկական հին տեսությունների՝ յոգայի, սանխյայի և բուդդիզմի, հնդկական ոչվեդյան շրջանի ուրիշ համակարգերի հայրենիքներում»{{sfn|Zimmer|1951|p=217}}{{refn|Zimmer's point of view is supported by other scholars, such as Niniam Smart, in ''Doctrine and argument in Indian Philosophy'', 1964, p.27–32 & p.76,{{sfn|Crangle|1994|p=7}} and S.K. Belvakar & [[Inchegeri Sampradaya]] in ''History of Indian philosophy'', 1974 (1927), p.81 & p.303–409.{{sfn|Crangle|1994|p=7}} See Crangle 1994 page 5–7.{{sfn|Crangle|1994|p=5–7}}|group=note}}։
==== Տեքստային հղումներ ====
«Յոգա» բառր արմատի առաջին կիրառումը հանդիպում է [[Ռիգվեդա|Ռիգ Վեդաների]](Վեդաների ելակետային տարբերակը) 5.81.1 գովերգում՝ նվիրված առավոտյան ծագող Արև-աստծուն(Սավիտրի), որտեղ այն մեկնաբանվել է որպես «միակցել» կամ «յոգիկորեն վերահսկել»<ref name="burley2" /><ref name="sriauro2" />{{refn|Original Sanskrit: '''युञ्जते''' मन उत '''युञ्जते''' धियो विप्रा विप्रस्य बृहतो विपश्चितः। वि होत्रा दधे वयुनाविदेक इन्मही देवस्य सवितुः परिष्टुतिः॥१॥<ref>Sanskrit: <br />Source: [http://sa.wikisource.org/wiki/ऋग्वेद:_सूक्तं_५.८१ Rigveda Book 5, Chapter 81] Wikisource</ref><br />'''Translation 1''': Seers of the vast illumined seer yogically [युञ्जते, yunjante] control their minds and their intelligence... (…)<ref name="burley">{{cite book|last=Burley|first=Mikel|title=Hatha Yoga: Its Context, Theory and Practice|year=2000|publisher=Motilal Banarsidass|location=Delhi|isbn=978-8120817067|page=25|url=https://books.google.com/?id=ezxQHzjwUosC&printsec=frontcover&dq=Hatha+Yoga:+Its+Context,+Theory+and+Practice#v=onepage&q=Hatha%20Yoga%3A%20Its%20Context%2C%20Theory%20and%20Practice&f=false}}</ref><br />
'''Translation 2''': The illumined yoke their mind and they yoke their thoughts to the illuminating godhead, to the vast, to the luminous in consciousness;<br />
the one knower of all manifestation of knowledge, he alone orders the things of the sacrifice. Great is the praise of Savitri, the creating godhead.<ref name=sriauro>Sri Aurobindo (1916, Reprinted 1995), A Hymn to Savitri V.81, in The Secret of Veda, {{ISBN|978-0-914955-19-1}}, page 529</ref>|group=note}}
Քերնել Վերների պնդմամբ՝ յոգիստների և յոգայի ավանդույթի մասին ամենավաղ վկայությունները գտնվել են Ռիգվեդայի [[Կեսին|Կեսինի]] 10․136 գովերգում<ref name="kwerneryrv2892">Karel Werner (1977), Yoga and the Ṛg Veda: An Interpretation of the Keśin Hymn (RV 10, 136), Religious Studies, Vol. 13, No. 3, page 289–302</ref>։{{Quote|Վեդյան ժամանակաշրջանի յոգիստնեը քիչ վկայություն են թողել իրենց գոյության, պրակտիկաների և ջեռքբերումների մասին։ Եվ այնպիսի վկայությունները, ինչպիսիք պահպանվել են Վեդաներում աղքատիկ ու կողմնակի են։ Այնուամենայնիվ, վեդյան շրջանի մասնագիտացած յոգիստների գոյությունը չի կարող կասկածի տակ դրվել։|Քերել Վերներ|Yoga and the Ṛg Veda<ref name=kwerneryrv289/>}}
Ռիգվեդան, սակայն, չի նկարագրում յոգան, և շատ քիչ վկայություններ կան այ մասին, թե ինչ պրակտիկաներ են գոյություն ունեցել<ref name="kwerneryrv2892" />։ Պրակտիկաներին տրված վաղ շրջանի հղումները, որոնք հետագայում դարձան յոգայի մաս, արվել են [[Բրիհադարանյակա Ուպանիշադ|Բրիհադարանյակա Ուպանիշադի]]՝ Հինդու Ուպանիշադի սկզբական տարբերակի մեջ{{refn|Flood: "...which states that, having become calm and concentrated, one perceives the self (''atman''), within oneself."{{sfn|Flood|1996|p=94–95}}|group=note}}։ Օրինակ՝ [[պրանայամա]] պրակտիկան(գիտակցականորեն կարգավորում է շնչառությունը) հիշատակված է Բրիհադարանյակա Ուպանիշադի 1․5․23 գովերգում(մ․թ․ա․ 900 թվական), իսկ պրատյահարա պրակտիկան(կենտրոնացնելով մարդու բոլոր զգայությունները իր վրա) նշված է [[Չանդոգյա Ուպանիշադ|Չանդոգյա Ուպանիշադի]] 8․15 գովերգում(մ․թ․ա․ 800-700)<ref>Mircea Eliade (2009), Yoga: Immortality and Freedom, Princeton University Press, {{ISBN|978-0-691-14203-6}}, pages 117–118</ref>{{refn|Original Sanskrit: स्वाध्यायमधीयानो धर्मिकान्विदध'''दात्मनि सर्वैन्द्रियाणि संप्रतिष्ठा'''प्याहिँसन्सर्व भूतान्यन्यत्र तीर्थेभ्यः स खल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तते॥ १॥ – [[Chandogya Upanishad]], VIII.15<ref>[http://sa.wikisource.org/wiki/छान्दोग्योपनिषद्_४ wikisource], Chandogya Upanishad, अष्टमोऽध्यायः॥ पञ्चदशः खण्डः॥</ref><br />
Translation 1 by [[Max Muller]], The Upanishads, The [[Sacred Books of the East]] – Part 1, Oxford University Press: (He who engages in) self study, concentrates all his senses on the Self, never giving pain to any creature, except at the tîrthas, he who behaves thus all his life, reaches the world of [[Brahman]], and does not return, yea, he does not return.<br />
<ref>Translation 2 by GN Jha: [https://archive.org/stream/Shankara.Bhashya-Chandogya.Upanishad-Ganganath.Jha.1942.English#page/n503/mode/2up Chandogya Upanishad] VIII.15, page 488</ref>|group=note}}։
==== Վեդյան ասկետական պրակտիկաներ ====
Վեդյան քուրմերի կողմից [[յաջնա]](զոհաբերություն) իրականացնելու համար կիրառվող ասկետական պրակտիկաները([[տապաս]]), կենտրոնացումը և մարմնի կեցվածքները հնարավոր է՝ նախատիպ են եղել յոգայի համար{{refn|* Jacobsen writes that "Bodily postures are closely related to the tradition of tapas, ascetic practices in the Vedic tradition. The use by Vedic priests of ascetic practices in their preparations for the performance of the sacrifice might be precursor to Yoga."<ref name="Jacobsen6">Jacobsen, p. 6.</ref>
* Whicher believes that "the proto-Yoga of the Vedic rishis is an early form of sacrificial mysticism and contains many elements characteristic of later Yoga that include: concentration, meditative observation, ascetic forms of practice (tapas), breath control..."<ref name="Whicher, p. 12" />|group=note}}։ ''Վրատյան''(''[[Աթհարվավեդա|Աթհարվավեդայում]]'' հիշատակված ասկետական խումբ) մեծ կարևորություն էր տալիս մարմնի կեցվածքներին, որոնք հնարավոր է՝ վերաճել են յոգիկ [[Ասանան|ասանաների]]<ref name="Jacobsen62" />։ Հին մեջ նույնպես կան այլ ասկետական խմբերի՝ մունիների, [[Կեսին|կեսինների]], վրատյաների մասին մեջբերումներ<ref name="Flood94">Flood, p. 94–95.</ref>։ Շնչառությունը և կենսական էներգիաները վերահասկելու մեթոդները նշված են [[Բրահմաններ|Բրահմանաների]](Վեդյան ժողովածուի գրվածքներ, մ․թ․ա․ 1000-800) և ''Աթհարվավեդայի'' մեջ<ref name="Jacobsen62" /><ref>Whicher, p. 13.</ref>։ Ռիգ Վեդայի Նասադիյա Սուկտան ներկայացնում է վաղ դիտողական-ներհայեցողական ավանդույթները{{refn|* Wynne states that "The Nasadiyasukta, one of the earliest and most important cosmogonic tracts in the early Brahminic literature, contains evidence suggesting it was closely related to a tradition of early Brahminic contemplation. A close reading of this text suggests that it was closely related to a tradition of early Brahminic contemplation. The poem may have been composed by contemplatives, but even if not, an argument can be made that it marks the beginning of the contemplative/meditative trend in Indian thought."<ref>Wynne, p. 50.</ref>
* Miller suggests that the composition of Nasadiya Sukta and ''[[Purusha Sukta]]'' arises from "the subtlest meditative stage, called absorption in mind and heart" which "involves enheightened experiences" through which seer "explores the mysterious psychic and cosmic forces...".<ref name="Whicher11">Whicher, p. 11.</ref>
* Jacobsen writes that dhyana (meditation) is derived from Vedic term dhih which refers to "visionary insight", "thought provoking vision".<ref name="Whicher11" />|group=note}}։
==== Շայվիզմ ====
{{Main article|Shaivism|Shaiva Siddhanta|Nath}}[[Շայվիզմո|Շայվիզմում]] յոգան օգտագործվում է՝ միավորելու ''[[Կունդալին|կունդալինին]]'' [[Շիվա|Շիվայի]] հետ<ref>Larson, p. 142.</ref>։ Տե՛ս նաև «Տանտրա» ներքևում։
=== Բուդդիզմ ===
{{Main article|Buddhist meditation|Dhyāna in Buddhism|Yogacara|Vajrayana}}
[[Պատկեր:'Bodhisattva_Manjusri_and_Prajnaparamita',_Nepal,_c._1575,_Norton_Simon_Museum.JPG|մինի|211x211փքս|16th century Buddhist artwork in Yoga posture.]]
Բուդդիստական մեդիտացիան ընդգրկում է մեդիտացիայի տեխնիկաների մեծ բազմազանություն, որի նպատակն է զարգացնելու [[զգոնություն]], [[ուշադրության կենտրոնացում]], [[վերերկյա ուժեր]], [[հանգստություն]] և [[ներըմբռնում]]։
Հիմնական տեխնիկաները պահպանվել են հին [[Բուդդիստական գրվածքներ|բուդդիստական գրվածքներում]] և բազմացվել ու զանազանակերպվել են ուսուցիչ-աշակերտ հաղորդակցության միջոցով։ [[Բուդդայականություն|Բուդդիստները]] զբաղվում են մեդիտացիայով՝ որպես դեպի [[Լուսավորություն]] ու [[Նիրվանա|Նիրվանա{{refn|For instance, Kamalashila (2003), p. 4, states that Buddhist meditation "includes any method of meditation that has [[Bodhi|Enlightenment]] as its ''ultimate'' aim." Likewise, Bodhi (1999) writes: "To arrive at the experiential realization of the truths it is necessary to take up the practice of meditation.... At the climax of such contemplation the mental eye … shifts its focus to the unconditioned state, [[Nirvana|Nibbana]]...." A similar although in some ways slightly broader definition is provided by Fischer-Schreiber ''et al.'' (1991), p. 142: "'''Meditation''' – general term for a multitude of religious practices, often quite different in method, but all having the same goal: to bring the consciousness of the practitioner to a state in which he can come to an experience of 'awakening,' 'liberation,' 'enlightenment.'" Kamalashila (2003) further allows that some Buddhist meditations are "of a more preparatory nature" (p. 4).|group=note}}]][[Յոգա#cite note-2|<span class="mw-reflink-text">[note 1]</span>]][[Մասնակից:Anne Arushanyan/Ավազարկղ Ա#cite note-64|<span class="mw-reflink-text">[note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1][note 1]</span>]][[Մասնակից:Anne Arushanyan/Ավազարկղ Ա#cite note-63|<span class="mw-reflink-text">[note 3][note 3]</span>]][[Մասնակից:Anne Arushanyan/Ավազարկղ Ա#cite note-56|<span class="mw-reflink-text">[note 3][note 3][note 3]</span>]] տանող ճանապարհի։ Բուդդիզմի դասական լեզուներում մեդիտացիային ամենամոտիկը գտնվող բառերը ''[[Բհավանա|բհավանան]]'' {{refn|[[Պալի]] and [[Սանսկրիտ]] բառ ''բհավանա''-ն բառացիորեն նշանակում է "զարգացում"՝ մտավոր առումով։ "Մեդիտացիա"-յի հետ այս եզրույթի առնչությամբ տե՛ս Էպստեյն (1995), էջ 105; և Ֆիսչեր-Սքրեյբր ''et al.'' (1991), p. 20. As an example from a well-known discourse of the [[Pali Canon]], in "The Greater Exhortation to Rahula" (''Maha-Rahulovada Sutta'', [[Majjhima Nikaya|MN]] 62), Ven. [[Sariputta]] tells Ven. [[Rahula]] (in Pali, based on [http://www.tipitaka.org/romn/cscd/s0202m.mul1.xml VRI, n.d.)]: ''{{IAST|ānāpānassatiṃ, rāhula, bhāvanaṃ bhāvehi.}}'' [http://www.accesstoinsight.org/tipitaka/mn/mn.062.than.html Thanissaro (2006)] translates this as: "Rahula, develop the meditation [''{{IAST|bhāvana}}''] of [[anapanasati|mindfulness of in-&-out breathing]]." (Square-bracketed Pali word included based on Thanissaro, 2006, end note.)|group=նշում}} ու ''[[Ջհանա/դհըանա|Ջհանա/դհըանան]]'' են:
=== Ջայնիզմ ===
{{Main article|Jain meditation}}Ջայնիստական մեդիտացիան [[Երեք գանձեր|Երեք գանձերի]] հետ միասին համարվել է [[Ջայնիզմ]]<nowiki/>ի հոգևորականության կենտրոնական պրակտիկան<ref name="Ratna traya2">{{cite book|title=Jain Yog|last=Mahapragya|first=Acharya|publisher=Aadarsh Saahitya Sangh|year=2004|chapter=Foreword}}</ref>։ Ջայնիզմում մեդիտացիան նպատակադրվում է ինքնաճանաչողության, փրկության հասնելու, ազատությունը ամբողջական դարձնելու համար անհրաժեշտ հոգի ունենալու վրա<ref name="blessings2">{{cite book|url=http://www.adarshsahityasangh.com/BookDetail.aspx?Id=24|title=Sambodhi|last=Tulsi|first=Acharya|publisher=Aadarsh Saahitya Sangh|year=2004|chapter=blessings|oclc=39811791}}</ref>։ Դրա նպատակն է հասնել ու մնալ հոգու մաքրության վիճակում , որը համարվում է մաքուր գիտակցական՝ հեռու ցանկացած կապվածությունից կամ ատելությունից։ Դրանով զբաղվողը ձգտում է լինել պայծառատես(''Գյատա-Դրաշտա'')։ Ջայնիստական մեդիտացիան ընդհանրապես կարող է դասակարգվել նախընտրելի ''Դհարմյա Դհյանա'' ու ''Շուկլա Դհյանա'' և ոչ այնքան նախընտրելի ''Արտտա'' ու ''Ռաուդրա Դհյանա'' խմբերի։
=== Տանտրա ===
{{Main article|Tantra|Yogi|Siddhi}}Սամուելը փաստում է, որ [[Տանտրիզմ|տանտրիզմը]] վիճարկելի հասկացություն է{{sfn|Samuel|2008|p=9}}։ Ըստ Սամուելի՝ տանտրա յոգան կարող է բնութագրվել որպես հմտություններ 9-10-րդ դարերի բուդդիստական ու հինդու(սաիվա, շախտի) գրվածքներում, որոնք ընդգրկում էին հատընտիր աստվածային տեսապատկերացումներ՝ օգտագործելով երկրաչափական գծագրեր ու պատկեր([[մանդալա]]), դաժան կին կամ տղամարդ աստվածություններ, ծայրահեղ ծաիսակարգային կենսամակարդակ, [[Չակրա|չակրաների]] ու [[Մանտրա|մանտրաների]] լայնատարած օգտագործում, սեռական մեթոդներ, որոնք բոլորն էլ միտված էին նպաստելու երկարակեցությանը, առողջությանը և ազատությանը{{sfn|Samuel|2008|p=9}}<ref>Mukunda Stiles, Tantra Yoga Secrets, Weiser, {{ISBN|978-1-57863-503-0}}, pages 3–7</ref>։
== Պատմություն ==
Յոգայի ծագումը քննարկման առարկա է{{sfn|Flood|1996|p=87–90}}։ Չկա ուրիշ ոչ մի ժամանակագրական համաձայնություն կամ հատուկ ծագում, բացի նրանից, որ յոգան զարգացել է անտիկ Հնդկաստանում։ Ծագումների շուրջ առաջարկված տարբերակների շարքում են [[Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթություն|Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթությունը]](մ․թ․ա․ 3300–1900){{sfn|Crangle|1994|p=4–7}} և նախավեդյան Հնդկաստանի Արևելյան նահանգը{{sfn|Zimmer|1951|p=217, 314}}, [[Վեդյան ժամանակաշրջան|Վեդյան ժամանակաշրջանը]] և [[սրամանա]] շարժումը{{sfn|Samuel|2008}}։ Ըստ Գեվին Ֆլուդի՝ շարունակականություն կարող է լինել այսպիսի բազմազան ավանդույթների մեջ․{{quote|Այս բաժանումը չափազանց պարզ է, քանի որ անժխտելիորեն շարունակականություն կարող է լինել ժխտելու և վեդյան Բրահմանիզմի մեջ, սակայն ոչբրահմանիստական, Սրամանա ավանդույթների որոշ տարեր ևս մեծ դեր են խաղացել չընդունված կատարելության ձևավորման համար։ {{sfn|Flood|1996|p=77}}{{refn|group=note|Gavin Flood: "These renouncer traditions offered a new vision of the human condition which became incorporated, to some degree, into the worldview of the Brahman householder. The ideology of asceticism and renunciation seems, at first, discontinuous with the brahmanical ideology of the affirmation of social obligations and the performance of public and domestic rituals. Indeed, there has been some debate as to whether asceticism and its ideas of retributive action, reincarnation and spiritual liberation, might not have originated outside the orthodox vedic sphere, or even outside Aryan culture: that a divergent historical origin might account for the apparent contradiction within 'Hinduism' between the world affirmation of the householder and the world negation of the renouncer. However, this dichotomization is too simplistic, for continuities can undoubtedly be found between renunciation and vedic Brahmanism, while elements from non-Brahmanical, Sramana traditions also played an important part in the formation of the renunciate ideal. Indeed there are continuities between vedic Brahmanism and Buddhism, and it has been argued that the Buddha sought to return to the ideals of a vedic society which he saw as being eroded in his own day."{{sfn|Flood|1996|p=76–77}}}}}}
Յոգայի շուրջ նախափիլիսոփայական ենթադրությունները սկսել են ի հայտ գալ մ․թ․ա․ 500-200 թվականների գրվածքներում։ Մ․թ․ա 200- մ․թ․ 500-ականների ընթացքում կազմավորվեցին հինդուիզմի, բուդդիզմի և ջայնիզմի փիլիսոփայական դպրոցները, և յոգայի փիլիսոփայության համակարգված տեսությունը սկսեց ի հայտ գալ<ref name="Larson, p. 362">Larson, p. 36.</ref>։ Միջին դարերում զարգացան յոգայի շատուշատ առանձին ավանդույթներ։ 19-րդ դարերի կեսերին յոգան, այդ թվում նաև այլ թեմաներ հնդկական փիլիսոփայությունից, հայտնվեցին կրթված արևմտյան հասարակության ուշադրության կենտրոնում։
=== Նախավեդյան Հնդկաստան ===
{{Main article|Indus Valley Civilization}}Հավանաբար, յոգան ունի նախավեդյան տարրեր{{sfn|Crangle|1994|p=4–7}}{{sfn|Zimmer|1951|p=217, 314}}։ Որոշ մարդիկ պնդում են, որ յոգան առաջացել է Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթությունում{{sfn|Samuel|2008|p=2–3}}։ Մարշալը<ref name="Possehl 2003, pp. 144–1452">Possehl (2003), pp. 144–145</ref>, Էլիադեն<ref name="marksing3" /> և այլ փիլիսոփաներ առաջ են քաշում այն փաստը, որ [[Պաշուպատի]]<nowiki/>ի ռազմական ուժերը Ինդուս Վալեյ քաղաքակրթության տեղանքում հայտնաբերել են սովորական յոգայի կամ մեդիտացիայի դիրքերով պատկերներ։ Այս մեկնաբանությունը համարվել է գիտական հիմքեր չունեցող և անորոշ Սրինիվասանի<ref name="marksing3" /> վերջին վերլուծության կողմից և հնարավոր է լինի ուսումնասիրության նյութ «հնագիտական գտածոների հետագա փորձերի» համար{{sfn|Samuel|2008|p=2–10}}։
=== Վեդյան շրջան(մ․թ․ա․1700–500) ===
{{Main article|Vedic period}}Ըստ Քրանգլի՝ որոշ հետազոտողներ հակված են գծային տեսությանը, որը փորձում է «մեկնաբանել հնդկական ներհայեցողական պրակտիկաների ծագումն ու վաղ զարգացումը՝ որպես արիական ծագումից սկիզբ առած հաջորդական աճ»{{sfn|Crangle|1994|p=4}}{{refn|See also Gavin Flood (1996), ''Hinduism'', p.87–90, on "The orthogenetic theory" and "Non-Vedic origins of renunciation".{{sfn|Flood|1996|p=87–90}}|group=note}} այնպես, ինչպես հինդուիզմը վկայակոչում է Վեդաներին՝ որպես բոլոր հոգևոր գիտելիքների վերջնական աղբյուր{{sfn|Crangle|1994|p=5}}{{refn|Post-classical traditions consider [[Hiranyagarbha]] as the originator of yoga.<ref>{{cite book |last= Feuerstein |first= Georg |title= The Yoga Tradition: Its History, Literature, Philosophy and Practice |year= 2001 |publisher= Hohm Press|location= Arizona, USA |isbn= 978-1-890772-18-5 |page= Kindle Locations 7299–7300}}</ref><ref>{{cite book |last= Aranya |first= Swami Hariharananda |authorlink= Swami Hariharananda Aranya |title= Yoga Philosophy of Patanjali with Bhasvati |year= 2000 |publisher= University of Calcutta |location= Calcutta, India |isbn= 81-87594-00-4|page=xxiv | chapter = Introduction}}</ref>|group=note}}։ Թոմաս ՄքԷվիլեյը հակված է բաղադրյալ մոդելին, ըստ որի՝ նախաարիական յոգայի նախատիպը գոյություն է ունեցել նախավեդյան ժամանակաշրջանում, իսկ դրակ կատարելագործումը սկսել է վեդյան շրջանում<ref>{{Cite journal|last=McEvilley|first=Thomas|year=1981|title=An Archaeology of Yoga|url=http://www.journals.uchicago.edu/doi/10.1086/RESv1n1ms20166655|journal=Anthropology and aesthetics|volume=1 (spring)|page=51|doi=10.1086/RESv1n1ms20166655|issn=0277-1322}}</ref>։
[[Վեդաներ|Վեդաներում]] նկարագրված [[Ասկետիզմ|ասկետական պրակտիկաները]], կենտրոնոցումը և մարմնական կեցվածքները հնարավոր է՝ եղել են նախատիպեր յոգայի համար<ref name="Jacobsen63" /><ref name="Whicher, p. 122">Whicher, p. 12.</ref>։ Ըստ Ջեոֆրեյ Սամուելի՝ «Թվագրության համար մեր լավագույն վկայություններից կարող ենք ենթադրել, յոգայի պրակտիկաները զարգացել են այն նույն ասկետական շրջաններում, ինչպես վաղ [[սրամանա]] շարժումները(բուդդիստներ, [[Ջայնիզմ|ջայնաներ]], [[Աջիվիկա|աջիվիկաներ]]) հավանաբար մ․թ․ա․ 6-5-րդ դարերում»{{sfn|Samuel|2008|p=8}}։
Ըստ Զիմմերի՝ յոգայի փիլիսոփայությունը համարվում է ոչվեդյան համակարգի մաս, համակարգի, որը նաև ընդգրկում է [[Հինդու փիլիսոփայություն|հինդու փիլիսոփայության]] [[Սամխյա]] դպրոցը, ջայնիզմը և բուդդիզմը{{sfn|Zimmer|1951|p=217, 314}}․ «Ջայնիզմը չի սերում Բրահման-արիական աղբյուրներից, բայց արտացոլում է տիեզերաբանությունը և հյուսիսարևելյան Հնդկաստանի[Բիհար] ավելի մեծ հնություն ունեցող նախաարիական վերնախավի մարդաբանությունը՝ արմատավորված լինելով մետաֆիզիկական հին տեսությունների՝ յոգայի, սանխյայի և բուդդիզմի, հնդկական ոչվեդյան շրջանի ուրիշ համակարգերի հայրենիքներում»{{sfn|Zimmer|1951|p=217}}{{refn|Zimmer's point of view is supported by other scholars, such as Niniam Smart, in ''Doctrine and argument in Indian Philosophy'', 1964, p.27–32 & p.76,{{sfn|Crangle|1994|p=7}} and S.K. Belvakar & [[Inchegeri Sampradaya]] in ''History of Indian philosophy'', 1974 (1927), p.81 & p.303–409.{{sfn|Crangle|1994|p=7}} See Crangle 1994 page 5–7.{{sfn|Crangle|1994|p=5–7}}|group=note}}։
==== Տեքստային հղումներ ====
«Յոգա» բառր արմատի առաջին կիրառումը հանդիպում է [[Ռիգվեդա|Ռիգ Վեդաների]](Վեդաների ելակետային տարբերակը) 5.81.1 գովերգում՝ նվիրված առավոտյան ծագող Արև-աստծուն(Սավիտրի), որտեղ այն մեկնաբանվել է որպես «միակցել» կամ «յոգիկորեն վերահսկել»<ref name="burley22" /><ref name="sriauro22" />{{refn|Original Sanskrit: '''युञ्जते''' मन उत '''युञ्जते''' धियो विप्रा विप्रस्य बृहतो विपश्चितः। वि होत्रा दधे वयुनाविदेक इन्मही देवस्य सवितुः परिष्टुतिः॥१॥<ref>Sanskrit: <br />Source: [http://sa.wikisource.org/wiki/ऋग्वेद:_सूक्तं_५.८१ Rigveda Book 5, Chapter 81] Wikisource</ref><br />'''Translation 1''': Seers of the vast illumined seer yogically [युञ्जते, yunjante] control their minds and their intelligence... (…)<ref name="burley">{{cite book|last=Burley|first=Mikel|title=Hatha Yoga: Its Context, Theory and Practice|year=2000|publisher=Motilal Banarsidass|location=Delhi|isbn=978-8120817067|page=25|url=https://books.google.com/?id=ezxQHzjwUosC&printsec=frontcover&dq=Hatha+Yoga:+Its+Context,+Theory+and+Practice#v=onepage&q=Hatha%20Yoga%3A%20Its%20Context%2C%20Theory%20and%20Practice&f=false}}</ref><br />
'''Translation 2''': The illumined yoke their mind and they yoke their thoughts to the illuminating godhead, to the vast, to the luminous in consciousness;<br />
the one knower of all manifestation of knowledge, he alone orders the things of the sacrifice. Great is the praise of Savitri, the creating godhead.<ref name=sriauro>Sri Aurobindo (1916, Reprinted 1995), A Hymn to Savitri V.81, in The Secret of Veda, {{ISBN|978-0-914955-19-1}}, page 529</ref>|group=note}}
Քերնել Վերների պնդմամբ՝ յոգիստների և յոգայի ավանդույթի մասին ամենավաղ վկայությունները գտնվել են Ռիգվեդայի [[Կեսին|Կեսինի]] 10․136 գովերգում<ref name="kwerneryrv28922">Karel Werner (1977), Yoga and the Ṛg Veda: An Interpretation of the Keśin Hymn (RV 10, 136), Religious Studies, Vol. 13, No. 3, page 289–302</ref>։{{Quote|Վեդյան ժամանակաշրջանի յոգիստնեը քիչ վկայություն են թողել իրենց գոյության, պրակտիկաների և ջեռքբերումների մասին։ Եվ այնպիսի վկայությունները, ինչպիսիք պահպանվել են Վեդաներում աղքատիկ ու կողմնակի են։ Այնուամենայնիվ, վեդյան շրջանի մասնագիտացած յոգիստների գոյությունը չի կարող կասկածի տակ դրվել։|Քերել Վերներ|Yoga and the Ṛg Veda<ref name=kwerneryrv289/>}}
Ռիգվեդան, սակայն, չի նկարագրում յոգան, և շատ քիչ վկայություններ կան այ մասին, թե ինչ պրակտիկաներ են գոյություն ունեցել<ref name="kwerneryrv28922" />։ Պրակտիկաներին տրված վաղ շրջանի հղումները, որոնք հետագայում դարձան յոգայի մաս, արվել են [[Բրիհադարանյակա Ուպանիշադ|Բրիհադարանյակա Ուպանիշադի]]՝ Հինդու Ուպանիշադի սկզբական տարբերակի մեջ{{refn|Flood: "...which states that, having become calm and concentrated, one perceives the self (''atman''), within oneself."{{sfn|Flood|1996|p=94–95}}|group=note}}։ Օրինակ՝ [[պրանայամա]] պրակտիկան(գիտակցականորեն կարգավորում է շնչառությունը) հիշատակված է Բրիհադարանյակա Ուպանիշադի 1․5․23 գովերգում(մ․թ․ա․ 900 թվական), իսկ պրատյահարա պրակտիկան(կենտրոնացնելով մարդու բոլոր զգայությունները իր վրա) նշված է [[Չանդոգյա Ուպանիշադ|Չանդոգյա Ուպանիշադի]] 8․15 գովերգում(մ․թ․ա․ 800-700)<ref>Mircea Eliade (2009), Yoga: Immortality and Freedom, Princeton University Press, {{ISBN|978-0-691-14203-6}}, pages 117–118</ref>{{refn|Original Sanskrit: स्वाध्यायमधीयानो धर्मिकान्विदध'''दात्मनि सर्वैन्द्रियाणि संप्रतिष्ठा'''प्याहिँसन्सर्व भूतान्यन्यत्र तीर्थेभ्यः स खल्वेवं वर्तयन्यावदायुषं ब्रह्मलोकमभिसंपद्यते न च पुनरावर्तते न च पुनरावर्तते॥ १॥ – [[Chandogya Upanishad]], VIII.15<ref>[http://sa.wikisource.org/wiki/छान्दोग्योपनिषद्_४ wikisource], Chandogya Upanishad, अष्टमोऽध्यायः॥ पञ्चदशः खण्डः॥</ref><br />
Translation 1 by [[Max Muller]], The Upanishads, The [[Sacred Books of the East]] – Part 1, Oxford University Press: (He who engages in) self study, concentrates all his senses on the Self, never giving pain to any creature, except at the tîrthas, he who behaves thus all his life, reaches the world of [[Brahman]], and does not return, yea, he does not return.<br />
<ref>Translation 2 by GN Jha: [https://archive.org/stream/Shankara.Bhashya-Chandogya.Upanishad-Ganganath.Jha.1942.English#page/n503/mode/2up Chandogya Upanishad] VIII.15, page 488</ref>|group=note}}։
==== Վեդյան ասկետական պրակտիկաներ ====
Վեդյան քուրմերի կողմից [[յաջնա]](զոհաբերություն) իրականացնելու համար կիրառվող ասկետական պրակտիկաները([[տապաս]]), կենտրոնացումը և մարմնի կեցվածքները հնարավոր է՝ նախատիպ են եղել յոգայի համար{{refn|* Jacobsen writes that "Bodily postures are closely related to the tradition of tapas, ascetic practices in the Vedic tradition. The use by Vedic priests of ascetic practices in their preparations for the performance of the sacrifice might be precursor to Yoga."<ref name="Jacobsen6">Jacobsen, p. 6.</ref>
* Whicher believes that "the proto-Yoga of the Vedic rishis is an early form of sacrificial mysticism and contains many elements characteristic of later Yoga that include: concentration, meditative observation, ascetic forms of practice (tapas), breath control..."<ref name="Whicher, p. 12" />|group=note}}։ ''Վրատյան''(''[[Աթհարվավեդա|Աթհարվավեդայում]]'' հիշատակված ասկետական խումբ) մեծ կարևորություն էր տալիս մարմնի կեցվածքներին, որոնք հնարավոր է՝ վերաճել են յոգիկ [[Ասանան|ասանաների]]<ref name="Jacobsen622" />։ Հին մեջ նույնպես կան այլ ասկետական խմբերի՝ մունիների, [[Կեսին|կեսինների]], վրատյաների մասին մեջբերումներ<ref name="Flood942">Flood, p. 94–95.</ref>։ Շնչառությունը և կենսական էներգիաները վերահասկելու մեթոդները նշված են [[Բրահմաններ|Բրահմանաների]](Վեդյան ժողովածուի գրվածքներ, մ․թ․ա․ 1000-800) և ''Աթհարվավեդայի'' մեջ<ref name="Jacobsen622" /><ref>Whicher, p. 13.</ref>։ Ռիգ Վեդայի Նասադիյա Սուկտան ներկայացնում է վաղ դիտողական-ներհայեցողական ավանդույթները{{refn|* Wynne states that "The Nasadiyasukta, one of the earliest and most important cosmogonic tracts in the early Brahminic literature, contains evidence suggesting it was closely related to a tradition of early Brahminic contemplation. A close reading of this text suggests that it was closely related to a tradition of early Brahminic contemplation. The poem may have been composed by contemplatives, but even if not, an argument can be made that it marks the beginning of the contemplative/meditative trend in Indian thought."<ref>Wynne, p. 50.</ref>
* Miller suggests that the composition of Nasadiya Sukta and ''[[Purusha Sukta]]'' arises from "the subtlest meditative stage, called absorption in mind and heart" which "involves enheightened experiences" through which seer "explores the mysterious psychic and cosmic forces...".<ref name="Whicher11">Whicher, p. 11.</ref>
* Jacobsen writes that dhyana (meditation) is derived from Vedic term dhih which refers to "visionary insight", "thought provoking vision".<ref name="Whicher11" />|group=note}}։
=== Նախադասական դարաշրջան(մ․թ․ա․ 500–200) ===
Յոգա հասկացությունը սկսում է երևան գալ մ․թ․ա․ 500-200 թվականների գրվածքներում՝ Պալի Քանոն, միջին Ուպանիշադներ, ''Բհագավադ Գիտա'' և ''[[Մահաբհարաթա|Մահաբհարաթայի]]'' ''[[Շանտի Պարվա]]''<ref>Larson, p. 34–35, 53.</ref>{{refn|Ancient Indian literature was transmitted and preserved through an [[oral tradition]].<ref>{{cite journal|last1=Wynne|first1=Alexander|title=The Oral Transmission of the Early Buddhist Literature|journal=Journal of the International Association of Buddhist Studies|date=2004|volume=27|issue=1|pages=97–128|url=http://journals.ub.uni-heidelberg.de/index.php/jiabs/article/view/8945/2838}}</ref> For example, the earliest written Pali Canon text is dated to the later part of 1st century BCE, many centuries after the Buddha's death.<ref>Donald Lopez (2004). Buddhist Scriptures. Penguin Books. pp. xi–xv. {{ISBN|978-0-14-190937-0}}</ref>|group=note}}։
==== Ուպանիշադներ ====
«Յոգա» եզրույթի մեզ հայտնի առաջին կիրառումը(նույն իմաստով, ինչպես որ մեր օրերում) [[Կաթհա Ուպանիշադ|Կաթհա Ուպանիշադում]] է<ref name="marksing32" />{{sfn|Flood|1996|p=95}}՝ հավանաբար շարադրված մ․թ․ա 5-3-րդ դարերում<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=uLqrAgAAQBAJ|title=Yoga, Karma, and Rebirth: A Brief History and Philosophy|author=Stephen Phillips|publisher=Columbia University Press|year=2009|isbn=978-0-231-14485-8|pages=28–30}}</ref><ref name="Olivelle1998p12">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=d4IRDAAAQBAJ|title=The Early Upanishads: Annotated Text and Translation|author=Patrick Olivelle|publisher=Oxford University Press|year=1998|isbn=978-0-19-512435-4|pages=12–13}}</ref>, որտեղ այն սահմանվում է որպես զգայարանների կայուն վերահսկողություն, որն ուղեկցվում է ուղեղի աշխատանքի դադարեցմամբ՝ հանգեցնելով գերագույն վիճակի<ref name="Flood9422" />{{refn|For the date of this Upanishad see also Helmuth von Glasenapp, from the 1950 Proceedings of the "Akademie der Wissenschaften und Literatur"<ref>{{cite web|url=http://www.accesstoinsight.org/lib/authors/vonglasenapp/wheel002.html |title=Vedanta and Buddhism, A Comparative Study |accessdate=29 August 2012 |deadurl=yes |archiveurl=https://web.archive.org/web/20130204142029/http://www.accesstoinsight.org/lib/authors/vonglasenapp/wheel002.html |archivedate=4 February 2013 }}</ref>|group=note}}։ ''Կաթհա Ուպանիշադը'' Ուպանիշադների մոնիզմը կապում է սամխյա և յոգա հասկացությունների հետ։ Այն սահմանում է գոյության տարբեր մակարդակներ՝ ըստ կենտրոնական ''Աթման'' էությանը մոտ գտնվելուն։ Յոգան, ուստի, դիտարկվում է որպես մարմանավորման գործընթաց կամ գիտակցության վերելք<ref>Whicher, p. 18–19.</ref><ref name="Jacobsen8">Jacobsen, p. 8.</ref>։ Այն համարվում է յոգայի հմինարարր սկզբունքները վեր հանող ամենավաղ աշխատությունը։ Վայթը պնդում է․{{quote|The earliest extant systematic account of yoga and a bridge from the earlier Vedic uses of the term is found in the Hindu Katha Upanisad (Ku), a scripture dating from about the third century BCE[…] [I]t describes the hierarchy of mind-body constituents—the senses, mind, intellect, etc.—that comprise the foundational categories of Sāmkhya philosophy, whose metaphysical system grounds the yoga of the Yogasutras, Bhagavad Gita, and other texts and schools (Ku3.10–11; 6.7–8).{{sfn|White|2011|p=4}}}}
''[[Շվետաշվետարա Ուպանիշադ|Շվետաշվետարա Ուպանիշադի]]'' 2-րդ գրքի գովերգները՝ մեկ այլ մ․թ․ա․ առաջին հազարամյակի վերջի գրվածք, նկարագրում են մի ընթացակարգ, որում մարմինը ուղղաձիգ կեցվածքով է, շնչառությունը՝ սահմանափակված, միտքը՝ մեդիտիվորեն կենտրոնացած, նախընտրաբար քարանձավում կամ պարզ, հասարակ տեղում՝ լռոթյան մեջ կամ նրբորեն հոսող ջրի ափին, անաղմուկ և առանց ուժեղ քամիների<ref>See: Original Sanskrit: [http://sanskritdocuments.org/all_pdf/shveta.pdf Shvetashvatara Upanishad] Book 2, Hymns 8–14; English Translation: [[Paul Deussen]] (German: 1897; English Translated by Bedekar & Palsule, Reprint: 2010), Sixty Upanishads of the Veda, Vol 1, Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120814677}}, pages 309–310 Secondary Source Review: Mark Singleton (2010), Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-539534-1}}, page 26</ref><ref name="Jacobsen8" />։
''[[Մայտրայանիյա Ուպանիշադ|Մայտրայանիյա Ուպանիշադը]]''՝ հավանաբար ''Կաթհայից'' և ''Շվետաշվատարա Ուպանիշադներից'' ավելի ուշ, բայց նախքան Պանջալիի Յոգա Սուտրաները շարադրված , նկարագրում է վեցանգամյա յոգայի մեթոդը՝ շնչառության կառավարում(''պրանայամա''), զգայարանների ինքնադիտողական դադարեցում(''պրատյահարա''), մեդիտացիա(''դհյանա''), մտքի կենտրոնացում(''դհարանա''), փիլիսոփայական հարցադրում/ստեղծագործական հիմնավորում(''տարկա'') և խորասուզվածություն/ուժեղ հոգևոր միություն(''սամադհի'')<ref name="marksing32" /><ref name="Jacobsen8" /><ref>{{cite journal|last=Feuerstein|first=Georg|authorlink=Georg Feuerstein|date=January–February 1988|title=Introducing Yoga's Great Literary Heritage|journal=[[Yoga Journal]]|issue=78|pages=70–5}}</ref>։
Ի լրացում վերոնշյալ ''[[Հիմնական Ուպանիշադներ|Հիմնական Ուպանիշադներում]]'' յոգայի քննարկմանը՝ քսան [[Յոգա Ուպանիշադներ|Յոգա Ուպանիշադները]], ներառյալ մ․թ․ 1-ին ու 2-րդ հազարամյակներում շարադրված [[Յոգա Վասիսթհա|Յոգա Վասիսթհան]], քննարկում են յոգայի մեթոդները<ref>TRS Ayyangar (1938), [https://archive.org/stream/TheYogaUpanishads/TheYogaUpanisadsSanskritEngish1938#page/n3/mode/2up The Yoga Upanishads] The Adyar Library, Madras</ref><ref>David Gordon White (2011), Yoga in Practice, Princeton University Press, {{ISBN|978-0691140865}}, pages 97–112</ref>։
==== Հինդու փիլիսոփայության Սուտրաները ====
Յոգայի մասին քննարկվում է [[Հինդու փիլիսոփայություն|հինդու փիլիսոփայության]] հիմնարար հին [[Սուտրաներ|Սուտրաներում]]։ Հինդուիզմի [[Վայշեշիկա]] դպրոցի [[Վայսեսիկա Սուտրա|''Վայսեսիկա Սուտրան'']], որի շարադրանքը թվագրվում է մ․թ․ա 6-2-րդ դարերով, քննարկում է յոգան{{Sfn|Bimal Krishna Matilal|1977|pp=56-59}}{{Sfn|Jeaneane D. Fowler|2002|pp=98-99}}{{refn|The currently existing version of ''Vaiśeṣika Sūtra'' manuscript was likely finalized sometime between 2nd century BCE and the start of the common era.{{Sfn|Bimal Krishna Matilal|1977|p=54}} Wezler has proposed that the Yoga related text may have been inserted into this Sutra later, among other things; however, Bronkhorst finds much to disagree on with Wezler.<ref name= Bronkhorst64/>|group=note}}։ Ըստ [[Յոհաննես Բրոնխորստ|Յոհաննես Բրոնխորստի]]՝ վաղ հինդուիզմի ու բուդդիզմի շուրջ իր ուսումնասիրություններով հայտնի հնդկագետի և Լոզանի համալսարանի պրոֆեսորի, ''Վայսեսիկա Սուտրան'' նկարագրում է յոգան՝ որպես «մի վիճակ, որտեղ միտքը բնակվում է միայն հոգում և, ուստի, ոչ թե զգայարաններում»<ref name="Bronkhorst64">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=AZbZDP8MRJoC&pg=PA64|title=The Two Traditions of Meditation in Ancient India|author=Johannes Bronkhorst|publisher=Motilal Banarsidass|year=1993|isbn=978-81-208-1114-0|page=64}}</ref>։ Վերջինս համարժեք է ''պրատյահարային'' կամ զգայարանների մթագնեցմանը, և հին Սուտրան պնդում է, որ սա հանգեցնում է ''սուկհայի''(երջանկության) բացակայության ու ''դուկկհայի''(տառապանքի), այնուհետև նկարագրում է յոգիկ մեդիտացիայի հավելյալ քայլերը հոգևոր ազատություն տանող ճանապարհին<ref name="Bronkhorst64" />։
Նույն ձևով, [[Բրահմապուտրա|Բրահմա սուտրաները]]՝ Հինդուիզմի [[Վեդանտա]] դպրոցի գլխավոր գիրքը, քննության է առնում յոգան իր 2․1․3, 2․1․223 և այլ սուտրաներում<ref name="Phillips2009p281">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=uLqrAgAAQBAJ&pg=PA281|title=Yoga, Karma, and Rebirth: A Brief History and Philosophy|author=Stephen Phillips|publisher=Columbia University Press|year=2009|isbn=978-0-231-14485-8|pages=281 footnote 36}}</ref>։ Ենթադրվում է, որ ''Բրահմա սուտրաները'' եղել են ամբողջական մ․թ․ա 450-մ․թ․ 200 ընթացքում<ref name="Nicholson2013p26">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=AVusAgAAQBAJ|title=Unifying Hinduism: Philosophy and Identity in Indian Intellectual History|author=Andrew J. Nicholson|publisher=Columbia University Press|year=2013|isbn=978-0-231-14987-7|pages=26}}, '''Quote:''' "From a historical perspective, the Brahmasutras are best understood as a group of sutras composed by multiple authors over the course of hundreds of years, most likely composed in its current form between 400 and 450 BCE."</ref><ref name="nvisaeva36">NV Isaeva (1992), Shankara and Indian Philosophy, State University of New York Press, {{ISBN|978-0-7914-1281-7}}, page 36, Quote: ""on the whole, scholars are rather unanimous, considering the most probable date for Brahmasutra sometime between the 2nd-century BCE and the 2nd-century CE"</ref>, և այդ սուտրաները փաստում են, որ յոգան միջոց է հասնելու «մարմնի թափանցիկության» և ձեռք բերելու այլ ուժեր<ref name="Phillips2009p281" />։ ''[[Նյայա սուտրաներ|Նյայա սուտրաները]]''՝ [[Նյայա]] դպրոցի գլխավոր գիրքը, որի շարադրանքը գնահատվում է մ․թ․ա․ 6- մ․թ․ 2-րդ դարերով<ref name="jfowlerpor129">Jeaneane Fowler (2002), Perspectives of Reality: An Introduction to the Philosophy of Hinduism, Sussex Academic Press, {{ISBN|978-1898723943}}, page 129</ref><ref>B. K. Matilal (1986), "Perception. An Essay on Classical Indian Theories of Knowledge", Oxford University Press, p. xiv.</ref>, ուսումնասիրում է յոգան 4․2․38-50 սուտրաներում։ Նյայա դպրոցի հին գրվածքները անդրադարծ է կատարում յոգայի էթիկային, [[Դհյանա|դհյանային]](Մեդիտացիա), [[Սամադհի|սամադհիին]] և ուրիշ այլ բաների հետ մեկտեղ նշում, որ բանավեճն ու փիլիսոփայությունը յոգայի ձևեր են<ref name="Phillips2009p297">{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=uLqrAgAAQBAJ&pg=PA281|title=Yoga, Karma, and Rebirth: A Brief History and Philosophy|author=Stephen Phillips|publisher=Columbia University Press|year=2009|isbn=978-0-231-14485-8|pages=281 footnote 40, 297}}</ref><ref name="vidyabhushana137">SC Vidyabhushana (1913, Translator), [https://archive.org/stream/NyayaSutra/nyaya_sutras_of_gautama#page/n161/mode/2up The Nyâya Sutras], The Sacred Book of the Hindus, Volume VIII, Bhuvaneshvar Asrama Press, pages 137–139</ref><ref name="potterteip237">Karl Potter (2004), The Encyclopedia of Indian Philosophies: Indian metaphysics and epistemology, Volume 2, Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120803091}}, page 237</ref>։
==== Մակեդոնիայի պատմական տեքստեր ====
Մ․թ․ա․ 4-րդ դարում [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մեծը]] Հնդկաստան հասնում է Հնդկաստան։ Իր բանակի կազմում նա իր հետ վերցրել էր հույն գիտնականների, որոնք հետո իրենց հուշագրություններում պատմում են իրենց տեսած մարդկանց, սովորույթների և աշխարհագրության մասին։ Ալեքսանդրի ընկեր-ուղեկիցներից մեկը [[Օնեսիկրիտուս|Օնեսիկրիտուսն]] էր(մեջբերված է [[Ստրաբոն|Ստրաբոնի]] կողմից Գիրք 15, Բաժին 63-65-ում), ով նկարագրել է Հնդկաստանի յոգիստներին<ref name="charlesrl">Charles R Lanman, [https://archive.org/stream/jstor-1507563/1507563#page/n3/mode/2up The Hindu Yoga System], Harvard Theological Review, Volume XI, Number 4, Harvard University Press, pages 355–359</ref>։ Օնեսիկրիտուսը պնդում է, այդ հնդիկ յոգիստները(''Մանդանիս'') հմտացած էին «անջատվելու» գործում և «տարբեր կեցվածքներում՝ անշարժ կանգնած, նստած, մերկ պառկած<ref name="strabo">Strabo, [http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/Strabo/15A3*.html#ref101 Geography] Book XV, Chapter 1, see '''Sections 63–65''', Loeb Classical Library edition, Harvard University Press, Translator: HL Jones, Archived by: University of Chicago</ref>»։
Օնեսիկրիտուսը բացի այդ անդրադառնում է իր գործընկեր ''Կալանուսին''՝ փորձելով հանդիպել նրան, ով սկզբում մերժեց ընդունելությունը, բայց ավելի ուշ հրավիրեց նրան, որովհետև նա ուղարկված էր «իմաստության ու փիլիսոփայության գաղափարակիր արքայի» կողմից<ref name="strabo" />։ Օնեսիկրիտուսը և Կալանուսը սովորել են, որ յոգիստները կյանքի ամենամեծ ուսմունք են համարում «հոգին ոչ միայն ցավից, այլ նաև հաճույքից ազատելը», որ «մարդը աշխատանքով մարզում է իր մարմինը՝ իր մտքերը ուժեղացնելու համար», որ «համեստ սննդի մեջ ամոթ բան չկա» և որ «ապրելու համար ամենալավ տեղը հագուստի կամ անհրաժեշտության իրերի աղքատիկ պաշարով վայրն է»<ref name="charlesrl" /><ref name="strabo" />։ Այս սկզբունքները շատ կարևոր են յոգայի հոգևոր կողմի պատմության համար<ref name="charlesrl" />։ Ըստ [[Չարլզ Ռոքվել Լանման|Չարլզ Ռոքվել Լանմանի]]<ref name="charlesrl" />՝ այն կարող է արտացոլել հինդու [[Պատանջալիի|Պատանջալիիի]] և բուդդիստ [[Բուդդհագհոսա|Բուդդհագհոսայի]] աշխատանքներում համապատասխանաբար «չխանգարված հանգստություն» և «հավասարակշռության միջոցով գիտակցության սևեռունություն» արտահայտությունների հնագույն արմատները, ինչպես նաև հետագայում հինդուիզմում ու բուդդիզմում նկարագրված ''[[Ապարիգրահա|Ապարիգրահայի]]''(սեփականամոլության ու ցանկասիրության բացակայություն, համեստ ապրելակերպ) ու [[Ասկետիզմ|ասկետիզմի]] սկզբունքները։
==== Վաղ շրջանի բուդդիստական գրվածքներ ====
Վերները պնդում է, որ «Բուդդան իր [Յոգա] համակարգի հիմնադիրն էր, չնայած այն բանին, որ նա օգտվել է իր ժամանակների յոգայի ուսուցիչների մոտ ձեռք բերած հմտություններից ու փորձից»<ref>Karel Werner (1998), Yoga and the Indian Philosophy, Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120816091}}, page 131</ref>։ Նա նշում է<ref name="Werner (1977) p. 119–20" />․{{quote|But it is only with Buddhism itself as expounded in the [[Pali Canon]] that we can speak about a systematic and comprehensive or even integral school of Yoga practice, which is thus the first and oldest to have been preserved for us in its entirety.<ref name="Werner (1977) p. 119–20">Werner (1977) p. 119–20</ref>}}
Յոգայի հետ կապված այս Պալի Քանոնների ամբողջացման ժամանակագրությունը , սակայն, հստակ չէ ճիշտ հինդու գրվածքների նման{{sfn|Samuel|2008|pp=31–32}}<ref>Mark Singleton (2010), Yoga Body: The Origins of Modern Posture Practice, Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-539534-1}}, Chapter 1</ref>։ Հնագույն շրջանի հայտնի բուդդիստական աղբյուրները, ինչպես օրինակ ''Մաջջհիմա Նիկայա'', նշում են մեդիտացիան, մինչդեռ ''Անգուտտարա Նիկայան'' նկարագրում է ''ջհայիններին''(մեդիտացիայով զբաղվողներին), որոնք նման են ''մունիների'', ''կեսինների'' և մեդիտացիայով զբաղվող ասկետների վաղ հինդու նկարագրություններին<ref>[[Johannes Bronkhorst|Bronkhorst, Johannes]] (1993), The Two Traditions of Meditation in Ancient India, Motilal Banarsidass, {{ISBN|978-8120816435}}, pages 1–24</ref>, սակայն այս մեդիտացիա-պրակտիկաները այս գրվածքներում յոգա չէին կոչվում{{sfn|White|2011|pp=5–6}}։ Բուդդայական գրականության մեջ յոգայի մասին հայտնի ամենավաղ հատուկ քննարկումներն այնպես, ինչպես հասկացվում է ժամանակակից համատեքստում, վերագրվում են բուդդիստական Յոգաքարա դպրոցի մ․թ․ 3-4-րդ դարերի և Բուդդհագոսայի [[Վիսուդդհիմագգա|Վիսուդդհիմագգայի]] 4-5-րդ դարերի սուրբ գրքերին{{sfn|White|2011|pp=5–6}}։
Բուդդիստական դպրոցից առաջ գոյություն ունեցող յագա համակարգ է Ջայն յոգան։ Բայց քանի որ ջայնիստական աղբյուրները թվագրվում են բուդդիստականից հետո, դժվար է տարբերություն մտցնել ջայնիստական դպրոցի բնույթի ու այլ դպրոցներից ածանցված տարրերի մեջ<ref name="Werner (1977) p. 119–20" />։ Ուպանիշադնորում ու որոծ Պալի Կանոններում վկայակոչված ժամանակավոր յոգայի համակարգրերի մեծամասնությունը վերացել է ժամանակի ընթացքում<ref name="Eating disorders">{{cite journal|last=Douglass|first=Laura|year=2011|title=Thinking Through The Body: The Conceptualization Of Yoga As Therapy For Individuals With Eating Disorders|url=http://web.ebscohost.com.subzero.lib.uoguelph.ca/ehost/pdfviewer/pdfviewer?vid=3&sid=1d8495be-1c1c-4423-ad48-1f6054f42876%40sessionmgr111&hid=103|journal=Academic Search Premier|page=83|accessdate=19 February 2013}}</ref><ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=zB4n3MVozbUC&pg=PA1809|title=Encyclopaedia of Indian Literature: devraj to jyoti|last=Datta|first=Amaresh|publisher=Sahitya Akademi|year=1988|isbn=978-81-260-1194-0|page=1809}}</ref>{{refn|On the dates of the Pali canon, Gregory Schopen writes, "We know, and have known for some time, that the Pali canon as we have it — and it is generally conceded to be our oldest source — cannot be taken back further than the last quarter of the first century BCE, the date of the Alu-vihara redaction, the earliest redaction we can have some knowledge of, and that — for a critical history — it can serve, at the very most, only as a source for the Buddhism of this period. But we also know that even this is problematic... In fact, it is not until the time of the commentaries of Buddhaghosa, Dhammapala, and others — that is to say, the fifth to sixth centuries CE — that we can know anything definite about the actual contents of [the Pali] canon."<ref>Wynne, pp. 3–4.</ref>|group=note}}։
Վաղ շրջանի բուդդիստական գրվածքները նկարագրում են մեդիտացիայի հմտություններն ու վիճակները, որոնցից որոշները Բուդդան փոխառել էր սրամանայի ավանդույթներից<ref>[[Richard Gombrich]], "Theravada Buddhism: A Social History from Ancient Benares to Modern Colombo." Routledge and Kegan Paul, 1988, p. 44.</ref><ref>Barbara Stoler Miller, "Yoga: Discipline of Freedom: the Yoga Sutra Attributed to Patanjali; a Translation of the Text, with Commentary, Introduction, and Glossary of Keywords." University of California Press, 1996, p. 8.</ref>։ Պալի կանոնը բաղկացած է երեք հատվածներից, որոնցում Բուդդան նկարագրում է լեզում քիմքին հպելը՝ քաղցը կամ մտածոցությունը կառավարելու՝ կախված ընթացքից։ Սակայն, լեզվի՝ [[Ըմպան|ըմպանի]] վերին մասում տեղադրելու մասին չկա ոչ մի նշում, ինչպես ճշգրիտ [[Կհեչարի մուդրա]]<nowiki/>յում։ Բուդդան այս դիրքն ընդունում էր այնտեղ, որտեղ ճնշումը կրունկներով գործադրվում էր պերինեյի(տեղակայված է սրբանի ու շնչափողի միջև) վրա, որը նման է Կունդալինին խթանելու համար օգտագործվող ժամանակակից դիրքերին<ref>James Mallinson, "Sāktism and Hathayoga," 6 March 2012. [http://www.khecari.com/resources/SaktismHathayoga.pdf PDF file] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130616025645/http://www.khecari.com/resources/SaktismHathayoga.pdf|date=16 June 2013}} [accessed 10 June 2012] pgs. 20–21 "The Buddha himself is said to have tried both pressing his tongue to the back of his mouth, in a manner similar to that of the hathayogic khecarīmudrā, and ukkutikappadhāna, a [[squatting posture]] which may be related to hathayogic techniques such as mahāmudrā, mahābandha, mahāvedha, mūlabandha, and vajrāsana in which pressure is put on the perineum with the heel, in order to force upwards the breath or Kundalinī."</ref>։
====== ժամանակագրական անորոշություն ======
Ալեքսանդր Վիննը՝ ''Բուդդիստական մեդիտացիայի ծագումը'' գրքի հեղինակը, դիտարկում է, որ առանց որոշակի ձևերի ու տարրական մեդիտացիաները հնարավոր է՝ սերում են ուպանիշադյան ավանդույթներից<ref>Wynne, pp. 44–45,58.</ref>։ Մեդիտացիային արված ամենավաղ անդրադարձը արվել է ''[[Բրիհադարանյակա Ուպամիշադ|Բրիհադարանյակա Ուպամիշադում]]''՝ ամենահին Ուպանիշադներից մեկում<ref name="Flood9432" />։ ''[[Չանդոգյա Ուպանիշադ|Չանդոգյա Ուպանիշադը]]'' նկարագրում է կենսական էներգիաների(''[[պրանա]]'') հինգ տեսակները։ Ուպանիշադում նկարագրված են նաև հետագայում յոգայի շատուշատ ավանդույթներում օգտագործված հասկացություններ, ինչպես օրինակ՝ ներքին ձայն, ջիղեր([[Նադիս|''նադիս'']])<ref name="Jacobsen632" />։ ''[[Տաիտտիրիյա Ուպանիշադ|Տաիտտիրիյա Ուպանիշադը]]'' յոգան սհմանում է որպես մարմնի ու զգայարանների հմտություն<ref>Whicher, p. 17.</ref>։
==== Բհագավադ Գիտա ====
[[Պատկեր:Bhagavata_Gita_Bishnupur_Arnab_Dutta_2011.JPG|մինի|[[Krishna]] narrating the [[Bhagavad Gita|Gita]] to [[Arjuna]]]]
{{Main article|Bhagavad Gita}}''Բհագավադ Գիտան''(՚Տիրոջ երգը՚) լայնորեն օգտագործում է «յոգա» եզրույթը տարբեր ձևերով։ Ի լրացում ավանդական յոգայի պարակտիկային, ներառյալ մեդիտացիային<ref>Jacobsen, p. 10.</ref> նվիրված ամբողջական գլխին(գլուխ 6)՝ այն ներկայացնում է յոգայի գլխավոր տեսակները<ref>Flood, p. 96.</ref>․
* Կարմա յոգա․ գործողության յոգա<ref name="Jacobsen, p. 10–11">Jacobsen, p. 10–11.</ref>;
* Բհակտի յոգա․ անձնվերության յոգա<ref name="Jacobsen, p. 10–11" />;
* Ջնանա յոգա. իմաստության յոգա<ref>E. Easwaran, Essence of the Bhagavad Gita, Nilgiri Press, {{ISBN|978-1-58638-068-7}}, pages 117–118</ref><ref>Jack Hawley (2011), The Bhagavad Gita, {{ISBN|978-1-60868-014-6}}, pages 50, 130; Arvind Sharma (2000), Classical Hindu Thought: An Introduction, Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-564441-8}}, pages 114–122</ref>։
Գիտան բաղկացած է 18 գլուխներից և 700 ''շլոկաներից''(բանաստեղծություններ)<ref name="bibekd">Bibek Debroy (2005), The Bhagavad Gita, Penguin Books, {{ISBN|978-0-14-400068-5}}, Introduction, pages x–xi</ref>՝ յուրաքանչյուր գլուխ տարբեր յոգաների անուններով՝ այսպիսով նկարագրելով 18 տարբեր յոգաներ<ref name="bibekd" /><ref>Jacobsen, p. 46.; Georg Feuerstein (2011), The Bhagavad Gita – A New Translation, Shambhala, {{ISBN|978-1-59030-893-6}}</ref>։ Որոշ գիտնականներ Գիտան բաժանում են 3 բաժինների՝ Կարմա յոգայի հետ կապված առաջին 6 գլուխները՝ 280 ''շլոկաներով'', միջին մասում գտնվող Բհակտի յոգային առնչվող 6-ը՝ 209 շլոկաներով, և վերջին Ջնանա յոգայի հետ կապված 6 գլուխները՝ 211 շլոկաներով․ այս բաժանումը, սակայն, չի համապատասխանում, որովհետև ''կարմայի'', ''բհակտիի'' և ''ջնանայի'' տարրեր կարելի է գտնել բոլոր գլուխներում<ref name="bibekd2">Bibek Debroy (2005), The Bhagavad Gita, Penguin Books, {{ISBN|978-0-14-400068-5}}, Introduction, pages x–xi</ref>։
==== Մահաբհարաթա ====
''Նիրոդհայոգա''(դադարեցման յոգա) կոչվող յոգայի նախատիպի նկարագրությանը հանդիպում ենք ''Մահաբհարաթայի'' 12-րդ գլխի(''Սհանտի Պարվա'') ''Մոկշզդհարմա'' բաժնում։ Բաժնի բանաստեղծությունները թվագրվում են մ․թ․ա․ 300-200 թվականներով։ ''Նիրոդհայոգա''ն շեշտը դնում է էմպիրիկ գիտակցության(մտքեր, զգայարաններ և այլն) աստիճանական դադարեցման ու ''պուրուշայի''(անձ) հասման վրա։ Այստեղ հիշատակված, բայց նկարագրված չեն այնպիսի եզրույթներ, ինչպիսիք են ''վիչարան''(թափանցիկ արտացոլում), ''վիվեկան''(խորաթափանցություն) և այլն՝ նման Պատանջալիի տերմինաբանությանը<ref>Whicher, p. 25–26.</ref>։ ''Մահաբհարատայում'' նշված չէ յոգայի և ոչ մի համընդհանուր նպատակ։ Անձի՝ իրից առանձնացումը, ''[[Բրահմաններ|Բրահմանի]]'' համատարած ընդունումը, ''Բրահմանի'' գիտակցումը ու դրա մեջ թափանցումը, բոլորն էլ նկարագրված են որպես յոգայի նպատակներ։ Սամկհյան ու յոգան միավորված են մեկում, իսկ որոշ բանաստեղծություններ էլ բնորոշում են դրանց նույնականությամբ<ref name="Jacobsen9" />։ Մոկշադհարման նույպես նկարագրում է տարրական մեդիտացիայի վաղ պրակտիկաները<ref>Wynne, p. 33.</ref>։ Մահաբհարաթան յոգայի նպատակը սահմանում է որպես մասնավոր [[Ատման|''ատմանի'']] համընդհանուր [[Բրահմա|Բրահմանի]] հետ միավորման փորձ<ref name="Jacobsen9">Jacobsen, p. 9.</ref>։
=== Դասական դարաշրջան (մ․թ․ա 200 –մ․թ․ 500) ===
Այս ժամակաշրջանը հիշատակված է բուդդիզմի, հինդուիզմի և ջայնիզմի յոգայի մեթոդներն ու պրակտիկաները քննարկող և համակարգայնորեն շարադրող շատուշատ տեքստերում։ Սրանցից ''Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները'' համարվում է բանալի-աշխատություն։
==== Դասական յոգա ====
[[Մաուրյաների պետություն|Մաուրյան]] ու [[Գուպտա կայսրություն|Գուպտա]] դարաշրջանների միջև ընկած շրջանում(մ․թ․ա․ 200-մ․թ․ 500) [[Հինդուիզմ|հինդուիզմի]], [[Բուդդայականություն|բուդդիզմի]] և [[Ջայնիզմ|ջայնիզմի]] փիլիսոփայական դպրոցները հստակ ձևավորում էին ստանում և յոգայի փիլիսոփայության ամբողջաական համակարգը սկսում է ի հայտ գալ<ref name="Larson, p. 3622" />։
Յոգան՝ որպես փիլիսոփայություն, նշված է սանսկրիտ գրվածքներում, որոնց ավարտուն վիճակը թվագրվում է մ․թ․ա․ 200-մ․թ․ 500 թվականներով։ Կաուտիլյայի [[Արտհաշաստրա|Արտհաշաստրան]](1․2․10 բանաստեղծության մեջ), օրինակ, փաստում է որ կան անվիկսիկիների(փիլիսոփայություններ) երեք դասակարգեր՝ [[Սամկհյա]](ոչ թեիստական), Յոգա(թեիստական) և [[Կարվակա]](աթեիստական մատերիալիզմ)<ref>Original Sanskrit: साङ्ख्यं '''योगो''' लोकायतं च इत्यान्वीक्षिकी | English Translation: [https://archive.org/stream/Arthasastra_English_Translation/Arthashastra_of_Chanakya_-_English#page/n9/mode/2up Arthasastra Book 1, Chapter 2] Kautiliya, R Shamasastry (Translator), page 9</ref><ref>Olivelle, Patrick (2013), King, Governance, and Law in Ancient India: Kautilya's Arthasastra, Oxford University Press, {{ISBN|978-0-19-989182-5}}, see Introduction</ref>։ Վաղ գործերում Յոգայի սկզբունքներն ու Սամկհյայի գաղափարները երևան են գալիս զուգակցված։
===== Սամկհյա =====
Մ․թ․ առաջին դարից սկսած՝ Հնդկաստանում շատ ավանդույթներ սկսեցին որդեգրել համակարգային մեթոդաբանությունը։ Սրանց շարքերում [[Սամկհյա|Սամկհյան]] հավանաբար ամենահին փիլիսոփայությունն էր, որը սկսել էր համակարգային կառուցվածք ձևավորել<ref>Larson, p. 38.</ref>։ Պատանջալին համակարգել է Յոգայի փիլիսոփայությունը՝ Սամկհյայի մետաֆիզիկայի հիմքերի վրա։ ''Յոգա Սուտրաների'', որն այլ կերպ կոչվում է ''Սամկհյապրավականաբհասյա''(''Սամկհյա փիլիսոփայության նկարագրության մեկնաբանություն'') մասին Վյասայի լուսաբանությունը բացատրում է այս երկու համակարգերի միջև եղած կապը<ref>Radhankrishnan, Indian Philosophy, London, George Allen & Unwin Ltd., 1971 edition, Volume II, p. 342.</ref>։ Այս երկու դպրոցները, սակայն, տարբերություններ էլ ունեին։ Յոգան ընդւնում էր «անձնական աստծո» գաղափարը, մինչդեռ Սամկհյան զարգանում էր որպես հինդու փիլիսոփայության ռացիանալիստական, ոչ թեսիտական/աթեիստական համակարգ<ref name="lpfl2" /><ref>Mike Burley (2012), Classical Samkhya and Yoga – An Indian Metaphysics of Experience, Routledge, {{ISBN|978-0-415-64887-5}}, pages 31–46</ref><ref>For yoga acceptance of samkhya concepts, but with addition of a category for God, see: Radhakrishnan and Moore, p. 453.</ref>։ Երբեմն Պատանջալիի համակարգը նշվում է որպես ''Սեշվարա Սամկհյա'' ՝ ի հակադրություն Կապիլայի ''Նիրիվարա Սամկհյա''<ref>Radhankrishnan, Indian Philosophy, London, George Allen & Unwin Ltd., 1971 edition, Volume II, p. 344.</ref>։
Յոգայի ու Սամկհայայի միջև զուգահեռները այնքան մոտ են, որ [[Մաքս Մյուլլեր|Մաքս Մյուլլերն]] ասել է․ «Այս երկու փիլիսոփայուփյունները գտնվում են նույն տողում՝ միմյանցից տարբերվելով որպես Սամկհյան աստծով և սամկհյան՝ առանց աստծո<ref>Müller (1899), Chapter 7, "Yoga Philosophy," p. 104.</ref>»։
===== Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները =====
{{Main article|Raja Yoga|Yoga Sutras of Patanjali}}
[[Պատկեր:Patanjali.jpg|մինի|Traditional Hindu depiction of Patanjali as an avatar of the divine serpent [[Shesha]].]]
{{Yoga Sutras of Patanjali}} Հինդու փիլիսոփայության մեջ, յոգան վեց [[օրթոդոքս]](ընդունում էր Վեդաները) փիլիսոփայական դպրոցներից մեկի անունն է<ref>For an overview of the six orthodox schools, with detail on the grouping of schools, see: Radhakrishnan and Moore, "Contents," and pp. 453–487.</ref><ref>For a brief overview of the yoga school of philosophy see: Chatterjee and Datta, p. 43.</ref>։ Քերնել Վերները՝ ''Հնկական փիլիսոփայություն ու Յոգա'' գրքի հեղինակը, կարծում է, որ յոգայի համակարգման գործընթացը, որը սկիզբ է առել միջին և Յոգա Ուպանիշադներում, գագաթնակետին է հասել ''Պատանջալիի Յոգա Սուտրաներում''{{refn|Werner writes, "The word Yoga appears here for the first time in its fully technical meaning, namely as a systematic training, and it already received a more or less clear formulation in some other middle Upanishads....Further process of the systematization of Yoga as a path to the ultimate mystic goal is obvious in subsequent Yoga Upanishads and the culmination of this endeavour is represented by Patanjali's codification of this path into a system of the eightfold Yoga."<ref>Werner, p. 24.</ref>|group=note}}։
Ըստ Լարսոնի՝ մտածողության հնագույն Սամկհյա, Յոգա և Աբահիդհարմա բուդդիստական դպրոցների գաղափարների մեջ կան բազմաթիվ զուգահեռներ հատկապես մ․թ․ա․ 2-րդ դարից մ․թ․ 1-ին դար<ref name="l4345">Larson, pp. 43–45</ref>։ Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները այս երեքի ավանդույթների յուրօրինակ համակցություն է։ Սամկհյա դպրոցից Յոգա Սուտրան որդեգրել է ''պրակրտիի'' և ''պարուսայի''(դուալիզմ) «արտացոլող խոհեմությունը»(''ադհյավասայա''), դրա մատաֆիզիկական ռացիոնալիզմը, ինչպես նաև հուսալի գիտելիք ստանալու երեք [[էպիստեմիկ]] մեթոդները<ref name="l4345" />։ ''Նիրոդհասամադհիի'' Աբհիդհարմա բուդդիզմի գաղափարներից, Լարսոնի պնդմամբ, Յոգա Սուտրաները որդեգրել են իրազեկվածության վիճակի հետապնդումը, բայց չնայած բուդդիստական «ոչ մի սեփական ես, ոչ մի հոգի» գաղափարին, Յոգան շեշտը դնում է ֆիզիկականի վրա ու ռեալիստ է, ինչպես Սամկհյան՝ թե յուրաքանչյուր անհատ ունի սեփական անձ ու հոգի<ref name="l4345" />։ Երրորդ գաղափարը, որ Յոգա Սուտրան համադրում է իր փիլիսոփայությանը, մեդիտացիայի ու ինքնադիտողության [[Ասկետիզմ|ասկետական]] ավանդույթներն են, ինչպես նաև միջին Ուպանիշադների՝ Կաթհայի, Շվետաշվատարայի և Մաիտրիի գաղափարները<ref name="l4345" />։
''Պատանջալիի Յոգա Սուտրաները'' լայնորեն համարվում են յոգայի ֆորմալ փիլիսոփայության պտուղը<ref>For [[Patanjali]] as the founder of the philosophical system called yoga see: Chatterjee and Datta, p. 42.</ref>։ ''Յոգա Սուտրաների'' բանաստեղծությունները հակիրճ են։Հետագայում Հնդկաստանի շատ գիտնականներ ուսումնասիրեցին դրանք ու հրատարակեցին իրենց լուսբանությունները, ինչպես օրինակ՝ ''Վյասա Բհաշյան''(մ․թ․ 350-450թթ․)<ref>Larson, p. 21–22.</ref>։ Պատանջալիի յոգան այլ կերպ կոչվում են նաև Ռաջա յոգա<ref>For "raja yoga" as a system for control of the mind and connection to Patanjali's ''Yoga Sutras'' as a key work, see: Flood (1996), pp. 96–98.</ref>։ Պատանջալին սահմանում է «յոգա» բառը իր երկրորդ սուտրայի մեջ․<blockquote class="toccolours" style="float:none; padding:10px 15px; display:table;">'''{{lang|sa|योगश्चित्तवृत्तिनिरोधः}}'''</blockquote><blockquote class="toccolours" style="float:none; padding:10px 15px; display:table;">''({{IAST|yogaś citta-vṛtti-nirodhaḥ}})''</blockquote><blockquote class="toccolours" style="float:none; padding:10px 15px; display:table;">- ''Yoga Sutras'' 1.2</blockquote>Այս հակիրճ սահմանումը կապված է սանսկրիտ երեք եզրույթների իմաստների հետ։ [[Ի․Կ․ Տայմնի|Ի․Կ․ Տայմնին]] թարգմանում է այն որպես «Յոգան մտքի(''{{IAST|citta}})'' փոփոխությունների(''{{IAST|vṛtti}})'' արգելակումն(''{{IAST|nirodhaḥ}})'' է»<ref>For text and word-by-word translation as "Yoga is the inhibition of the modifications of the mind." See: Taimni, p. 6.</ref>։ [[Սվամի Վիվեկանանդա|Սվամի Վիվեկանանդան]] սուտրան թարգմանում է որպես «Յոգան սահմանափակում է մտածողությունը(''Citta'') զանազան կերպեր ստանալուց(''Vrittis'')»<ref>Vivekanada, p. 115.</ref>։ [[Էդվին Բրյանտ|Էդվին Բրյանտը]] բացատրում է, որ Պատանջալիի մոտ «Յոգան էապես բաղկացած է մեդիտատիվ պրակտիկաներից, որի վերջնական նպատակն է հասնելու գիտակցական մակարդակին՝ զերծ ցանկացած տեսակի ակտիվ կամ տրամաբանական մտքերից և աստիճանաբար ձեռք բերելու այնպիսի մի վիճակ, որտեղ գիտակցությունը անիրազեկ է իրենից դուրս ցանկացած օբյեկտից, կարճ ասած՝ միայն ճանաչում է իր սեփական բնույթը՝ որպես ոչնչի հետ չխառնված գիտակցություն»<ref name="edbryant2">Edwin Bryant (2011, Rutgers University), [http://www.iep.utm.edu/yoga/ The Yoga Sutras of Patanjali] IEP</ref><ref name="Bryant 2009, p. 10">Bryant 2009, p. 10.</ref><ref name="Bryant 2009, p. 457">Bryant 2009, p. 457.</ref>։
Ըստ [[Բաբա Հարի Դասս|Բաբա Հարի Դասսի]]՝ թե յոգայի իմաստը ընկալվում է որպես [[Նիրոդհա|նիրոդհայի]](մտավոր կենտրոնացում) պրակտիկա, ապա դրա նպատակը «''նիրուդդհայի''(այդ գործընթացի կատարյալություն) բացարձակ վիճակն է»<ref>{{cite book|title=The Yoga Sytras of Patanjali, A Study Guide for Book I, Samadhi Pada; Translation and Commentary|last=Dass|first=Baba Hari|publisher=Sri Rama Publishing|year=1999|isbn=0-918100-20-8|location=Santa Cruz, Californnia|pages=5}}</ref>։ Այդ համատեքստում «յոգան(միություն) ենթադրում է երկակիություն(որպես երկու իրերի կամ սկզբունքների համակցում); յոգայի արդյունքը ոչ երկակի վիճակն է», «որպես սեփական անձի ավելի ցածր ու ավելի բարձր մակարդակների միավորում։ Ոչ երկակի վիճակը բնորոշվում է անհատականության բացակայությամբ; այն կարող է նկարագրվել որպես հավերժական խաղաղություն, մաքուր սեր ինքնաճանաչողություն,ազատություն<ref>Baba Hari Dass (1999)</ref>»։
#
<references />
<references group="նշում" />
== Ծանոթագրություններ ==
| |||