«Գանձասար»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Գանձասար''', վանական համալիր [[Արցախ|Արցախի Հանրապետությունում]], [[Մարտակերտ (շրջան)|Մարտակերտի շրջան]]ի [[Վանք (Մարտակերտի շրջան)|Վանք]] գյուղի մոտակայքում, պատմական [[Մեծ Հայք]]ի [[Արցախ (նահանգ)|Արցախ նահանգի]] Մեծ Առանք գավառում։գավառում, Խաչենագետի ձախ ափին, Գանձասար լեռան վրա։ Իր անունն ստացել է Վանք գյուղի դիմաց գտնվող բլրի անունից, որի ընդերքում կան արծաթի և այլ մետաղների հանքեր։

Գանձասարի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցին կառուցվել է [[1216]] – [[1238]] [[Հասան-Ջալալ|թվականներին Հասան-Ջալալ]] իշխանի կողմից<ref>''Artsakh: A Photographic Journey'' by Hrair Khatcherian, p.13. {{OCLC|37785365}}</ref>։ Գանձասարը [[1400]] – [[1816]] թվականներին [[Աղվանք|Աղվանից]] կաթողիկոսների նստավայրն էր<ref name="hewsen">{{cite book | last = Hewsen | first = Robert H. | title = Armenia: a historical atlas | year = 2001 | publisher = [[The University of Chicago Press]] | id = ISBN 0-226-33228-4 | pages = 159 }}</ref>։ [[1923 թվական]]թվականից<nowiki/>ից՝՝ [[Ադրբեջան|Ադրբեջանին]]<nowiki/>ին բռնակցվելուց հետո, ցավոք, չի գործել, և միայն հնարավոր է եղել այն նորոգել 1993-1997 թվականներին։

Ըստ ուսումնասիրությունների՝ 1214 թվական<nowiki/>ին Ներքին Խաչենի կամ Խոխոնաբերդի իշխանություըիշխանությունը Վախթանգ II-ից (Տանգիկ) հետո ժառանգում է նրա ավագ որդին՝ Հասան (Հայկազ) Ջալալը և նրանից սերված տոհմը կոչվում է Հասան Ջալալի տոհմ։ Պատմական աղբյուրներում նրան մի շարք տիտղոսներ են տրվել՝ «<nowiki/>[[Մեծ իշխան]]<nowiki/>», «Իշխանաց իշխան տեր Խաչենոյ և Առանայ», «Թագավոր Ջալալ Դովլա<nowiki/>», «Բարեպաշտ արքա Ջալալ» և այլն։ Ըստ [[Կիրակոս Գանձակեցի|Կիրակոս Գանձակեց<nowiki/>ու]]՝ նրա հայրը՝ Վախթանգ Տանգիկը, վախճանվելիս որդուն՝ [[Ջալալ Ա|Հասան Ջալալին]] և իր կնոջը՝ Խորիշահին, որ Բագրատունյաց տոհմից իշխանաց իշխան Սարգիս ամիրսպասալար Զաքարյանի դուստրն էր, կտակել է՝ ''«զի շինեսցուք եկեղեցի ի գերեզմանատ հարց մերոց ի Գանձասար<nowiki/>»'', որի կառուցումն սկսվել է 1216 թվական<nowiki/>ին և ավարտվել 1238 թվականին և օծվել 1240 թվականին՝ [[Վարդավառ]]<nowiki/>ի մեծ տոն<nowiki/>ին, որի ժամանակ ներկա են եղել Աղվանքի Ներսես կաթողիկոս<nowiki/>ը, Վանական Վարդապետը, իշխաններ, եպիսկոպոսներ, Հայաստանի վանքերի շատ առաջնորդներ և 700 քահանա։ Սակայն խաղաղ ժամանակներին հաջորդող դաժան օրերի ընթացքում Մամքանի փառաբանված ամուսինը՝ Ջալալը, 1261 թվականին ողբերգական վախճան է ունենում, և կինը որոշում է կառուցել Գանձասարի գավիթը, որտեղ էլ ամփոփել են ամուսնու աճյունը։

[[Մխիթար Գոշ]]<nowiki/>ը և [[Կիրակոս Գանձակեցի|Կիրակոս Գանձակեցին]] վկայում են, որ Գանձասարի վանքի գավիթը եղել է իշխանական տոհմի ներկայացուցիչների գերեզմանատունը։ Գավիթը խաչվող կամարներով է ծածկված և իր հատակագծային-ծավալային հորինվածքով նման է Հաղպատի վանքի ժամատանը և [[Մշկավանք]]<nowiki/>ի գավթի ձևերին։

1260 թվականին [[Թիֆլիս]]<nowiki/>ը (Տփղիս) լքած վրաց թագավոր Դավթին՝ Լաշայի որդուն, ու [[Վրաստան]]ի ժողովրդին փրկելու համար և թաթարների դեմ ապստամբություն կազմակերպելու պատրվակով ոստիկան Արղունը ձերբակալում է թագուհի Գոնցային, Հասան Ջալալին, Զաքարե ամիրսպասալարի որդուն՝ Շահնշահին և ուրիշներին։ Փրկագնով բոլորն ազատվում են, բացի Մեծն Ջալալից, ում Արղունը ստիպում է ուրանալ հավատը և ''«եդեալ փայտ ի պարանոց նորա և երկաթ յոտս նորա»'', տանում Ղազվին (Իրան)։ [[Հասան Ջալալ|Հասան Ջալալը]]<nowiki/>ը հավատափոխ չի լինում, որի համար [[1261 թվական]]<nowiki/>ին Արղունի դահիճներն «անդամ առ անդամ հոշոտեցին նրան»։ Հասան Ջալալ Դոլայի մարմնի վրա լույս է իջնում, և մի պարսիկ, տեսնելով այդ, հավատում է, որ նա սուրբ է, հավաքում է մարմնի մասերը և պահում մի ցամաք ջրհորի մեջ։ Հասան Ջալալի Աթաբեկ-Իվանե որդին նահատակված հոր մասունքները բերում է հայրենիք և ամփոփում մոր՝ Մամքանի՝ արդեն կառուցած վանքի գավթում։ Առ այսօր Ջալալ Մեծի տապանաքարը գտնվում է Գանձասարի վանքի գավթում։

17-րդ դարում Գանձասարի կաթողիկոսները սերտ համագործակցել են [[Արցախ|Արցախի]]<nowiki/>ի մելիքությունների ազատագրական ոգորումներին։ [[XVIII դար|18-րդ դար]] այն դարձել է ազատագրական շարժումների կենտրոն։ Դարասկգբին [[Եսայի Հասան-Ջալալյան]] կաթողիկոսի շուրջն էին համախմբվել շարժման ղեկավար գործիչները։ Ազատագրական շարժման կենտրոնի դերը պահպանել է մինչև [[1815 թվական]]<nowiki/>ը, երբ ցարական կառավարության հրահանգով Գանձասարի կաթողիկոսությունը վերացավ, իսկ նրան փոխարինած միտրոպոլիտության աթոռանիստը դարձավ [[Շուշի|Շուշին]]<nowiki/>ն։։

Գանձասարի Սուրբ Հովհաննես Մկրտիչ եկեղեցու հյուսիսային պատին [[Հովասափ Միայնակեցին]] 1240 թվականին արձանագրել է [[Հասան Ջալալ]] Մեծի Ուխտը։ Ըստ [[Հասան Ջալալ]] Մեծի 27 տողից բաղկացած կտակի՝ երբ սկսվում է Գանձասարի կառուցումը և քարագործ վարպետները հասնում են արևելյան լուսամուտին, մայրը՝ Խորիշահը, [[Աբգար թագավոր]]<nowiki/>ի կնոջ՝ Հեղինեի նման, գնում է Երուսաղեմ և մինչև իր կյանքի ավարտը ճգնում է Սուրբ Հարություն տաճարում։ Ըստ իր կտակի՝ նա եկեղեցիներին ազատում է հարկերից և միաբանության կամքով և Աղվանքի Ներսես կաթողիկոսի հայրապետությամբ նշանակում Սուրբ Պատարագներ։ Գանձասարի վանքը մոտ 1400 թվականին դարձել է Աղվանից կաթողիկոսության աթոռանիստը։ Այս վանքում կաթողիկոսների հետ հանդիպումներ են ունեցել 16-17-րդ դարերի հայ ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչներ [[Իսրայել Օրի]]ն և [[Հովսեփ Էմին]]ը։ Այստեղ շատ հիշարժան գրքեր են գրվել՝ [[15-րդ դար]]<nowiki/>ում [[Մատթեոս Մոնողոն]]<nowiki/>ի տաղերի ժողովածուն, որտեղ ներառված է Ալեքսանդր Մակեդոնացու չափածո պատմությունը, իսկ 18-րդ դարում՝ [[Հովհաննես Բ կաթողիկոս|Հովհաննես Բ կաթողիկոս]]<nowiki/>ի «Դատաստանագիրքը»։

Ըստ պատմական փաստերի՝ Գանձասարում են ամփոփված [[Հովհաննես Մկրտիչ|Հովհաննես Մկրտչի]] գլուխը, Հովհաննես Մկրտչի հոր՝ Զաքարիայի արյունը, [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] «Օրէնուսույց սուրբ ծնոտը», [[Լուսավորչի թոռ Գրիգորիս]]<nowiki/>ի, սուրբ Պանտալեոն բժշկի և այլ նահատակների սուրբ նշխարները։