«Աստղային քարտեզագիրք»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
Տող 9.
[[Պատկեր:Atlas (Farnese Globe).jpg|մինի|200px|''Farnese Atlas''-ը Նապոլիի հնէաբանական թանգարանում]]
=== Նախապատմություն ===
Ամենահին հայտնի աստղային երկնքի քարտեզ, քանդակված է եղել մամոնտի փղաժանիքի փղոսկրի վրա, որ հայտնագործվեց [[1979 թվական]]ին [[Գերմանիա]]յում: Այս արտեֆակտն 32,500 տարեկան է և քանդակումներ ունի, որոնք նման են [[համաստեղություն]]ների, որոնցից է [[Օրիոն (համաստեղություն)|Օրիոնը]]<ref>{{cite news | first=Դավիթ | last=Ուայթհաուս | date=հունվարի 21, 2003 | title='Հնագույն աստղային երկնքի քարտեզը' գտնվել է | publisher=BBC | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2679675.stm | accessdate=2009-09-29 }}</ref>: Ֆրանսիայում Լասկոյի քարանձավների պատերին պատկերը նման է Պլեադայի({{lang-el|}} յոթ քույրեր) աստղափնջին։ Սա եղել է 33,000-ից 10,000 տարի առաջ։ Հետազոտող Մայքլ Ա. Ռափփենգլյուքը առաջարկել է նաև մի տարբերակ, որ պատկերվածները՝ հարձակվող բիզոն, մի մարդ թռչնի գլխով և թռչնի գլուխ փայտի կտորի վրա, միասին կարող են խորհրդանշել [[ամառային եռանկյունի]]ն, որն այդ ժամանակ [[Մայր չմտնող աստղեր|մայր չմտնող գոյացում]] էր։<ref>{{cite news | first=Ջեք | last=Լուչենտինի | title=Դոկտոր Մայքլ Ա. Ռափփենգլյուքը տեսնում է գիշերային երկնքի քարտեզը, և շամանական արարողությունների պատկերները տիեզերակագիտական նշանակությամբ | publisher=space.com | url=http://www.space.com/scienceastronomy/planetearth/cave_paintings_000810.html | accessdate=2009-09-29 }}</ref>: Մեկ այլ աստղային քարտեզ, ստեղծված ավելի քան 21,000 տարի առաջ, գտնվել է Մարոկկոյի Տիզնիտ քաղաքում։ Եզն այս վահանակում կարող է լինել [[Տավրոս (համաստեղություն)|Տավրոս համաստեղությունը]], որի վրա կարելի նաև տեսնել Պլեադայի ուրվագծերը։<ref>{{cite arXiv | last=Սպարավիգնա | first=Ամելիա | title=Պլեադա. հնադարյան ժամապահ մրցավարների երկնային հոտը | date=Հոկտեմբեր 2008 | eprint=0810.1592v1 | class=physics.hist-ph }}</ref>:
Ամենահին հայտնի աստղային երկնքի քարտեզ, քանդակված է եղել մամոնտի փղաժանիքի փղոսկրի վրա, որ հայտնագործվեց [[1979 թվական]]ին [[Գերմանիա]]յում: Այս արտեֆակտն 32,500 տարեկան է և քանդակումներ ունի, որոնք նման են [[համաստեղություն]]ների, որոնցից է [[Օրիոն (համաստեղություն)|Օրիոնը]]<ref>{{cite news
| first=Դավիթ | last=Ուայթհաուս
| date=հունվարի 21, 2003
| title='Հնագույն աստղային երկնքի քարտեզը' գտնվել է | publisher=BBC
| url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/2679675.stm | accessdate=2009-09-29 }}</ref>: Ֆրանսիայում Լասկոյի քարանձավների պատերին պատկերը նման է Պլեադայի({{lang-el|}} յոթ քույրեր) աստղափնջին։ Սա եղել է 33,000-ից 10,000 տարի առաջ։ Հետազոտող Մայքլ Ա. Ռափփենգլյուքը առաջարկել է նաև մի տարբերակ, որ պատկերվածները՝ հարձակվող բիզոն, մի մարդ թռչնի գլխով և թռչնի գլուխ փայտի կտորի վրա, միասին կարող են խորհրդանշել [[ամառային եռանկյունի]]ն, որն այդ ժամանակ [[Մայր չմտնող աստղեր|մայր չմտնող գոյացում]] էր։<ref>{{cite news
| first=Ջեք | last=Լուչենտինի
| title=Դոկտոր Մայքլ Ա. Ռափփենգլյուքը տեսնում է գիշերային երկնքի քարտեզը, և շամանական արարողությունների պատկերները տիեզերակագիտական նշանակությամբ
| publisher=space.com
| url=http://www.space.com/scienceastronomy/planetearth/cave_paintings_000810.html
| accessdate=2009-09-29 }}</ref>: Մեկ այլ աստղային քարտեզ, ստեղծված ավելի քան 21,000 տարի առաջ, գտնվել է Մարոկկոյի Տիզնիտ քաղաքում։
Եզն այս վահանակում կարող է լինել [[Տավրոս (համաստեղություն)|Տավրոս համաստեղությունը]], որի վրա կարելի նաև տեսնել Պլեադայի ուրվագծերը։<ref>{{cite arXiv
| last=Սպարավիգնա | first=Ամելիա
| title=Պլեադա. հնադարյան ժամապահ մրցավարների երկնային հոտը
| date=Հոկտեմբեր 2008
| eprint=0810.1592v1
| class=physics.hist-ph
}}</ref>:
 
Նեբրա երկնային սկավառակը, 30 սմ լայնությամբ բրոնզապատ ակավառակը, որ թվագրված է Ք.ա. 1600 թ.-ին, ներառում է ոսկե նշաններ, որոնք խորհրդանշում են արևը կամ լիալուսինը, լուսնային մահիկ, որոշ աստղեր, Պլեադան ներառված, և հնարավոր է նաև [[Ծիր Կաթին]]ը:
 
=== Անտիկ շրջան ===
Հստակորեն թվագրված հնագույն աստղային քարտեզը հայտնվել է [[Հին Եգիպտոս]]ի աստղագիտության մեջ Ք.ա. 1534 թ.-ին<ref>{{cite journal | last=von Spaeth | first=Ove | title=Dating the Oldest Egyptian Star Map | journal=Centaurus International Magazine of the History of Mathematics, Science and Technology | date=2000 | volume=42 | issue=3 | pages=159–179 | url=http://www.moses-egypt.net/star-map/senmut1-mapdate_en.as | accessdate=2007-10-21 | doi=10.1034/j.1600-0498.2000.420301.x|bibcode= 2000Cent...42..159V}}</ref>: Հնագույն աստղային քարտեզները կազմվել էին [[Միջագետք]]ի Բաբելոնյան աստղագետների կողմից մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի վերջում, Քասսիտյանների օրոք (''ca.'' մ.թ.ա. 1531–1155).<ref name="north 1995 30 31">{{cite book | last=North | first=John | date=1995 | title=The Norton History of Astronomy and Cosmology | location=New York and London | pages=30–31 | publisher=W.W. Norton & Company | isbn=0-393-03656-1}}</ref>
Հստակորեն թվագրված հնագույն աստղային քարտեզը հայտնվել է [[Հին Եգիպտոս]]ի աստղագիտության մեջ Ք.ա. 1534 թ.-ին<ref>{{cite journal
| last=von Spaeth | first=Ove
| title=Dating the Oldest Egyptian Star Map
| journal=Centaurus International Magazine of the History of Mathematics, Science and Technology
| date=2000 | volume=42 | issue=3 | pages=159–179
| url=http://www.moses-egypt.net/star-map/senmut1-mapdate_en.asp
| accessdate=2007-10-21 | doi=10.1034/j.1600-0498.2000.420301.x|bibcode= 2000Cent...42..159V}}</ref>: Հնագույն աստղային քարտեզները կազմվել էին [[Միջագետք]]ի Բաբելոնյան աստղագետների կողմից մ.թ.ա. երկրորդ հազարամյակի վերջում, Քասսիտյանների օրոք (''ca.'' մ.թ.ա. 1531–1155).<ref name="north 1995 30 31">{{cite book
| last=North | first=John | date=1995
| title=The Norton History of Astronomy and Cosmology
| location=New York and London | pages=30–31
| publisher=W.W. Norton & Company | isbn=0-393-03656-1}}</ref>
Հնագույն չինական աստղագիտական գրառումենրը թվագրված են մինչ Վարրինգների ղեկավարման շրջանը(մ.թ.ա. 476–221)։ Հնագույն չինական երկնքի գրաֆիկական պատկերումը թվագրված է մ.թ.ա. 430-ին, թեև այն ցույց չի տալիս անհատ աստղեր։
 
[[Ֆարնեզեի Ատլաս]]ը [[Հելլենականության դարաշրջան]]ի արձանի երկրորդ-դարյան նմանակն է, որը խորհրդանշում է [[Տիտաններ (դիցաբանություն)|Տիտան]] [[Ատլաս (դիցաբանություն)|Ատլասին]], ով պահում է [[երկրագունդ]]ը իր ուսերին։ Սա հնագույն պահպանված [[Հին Հունաստան|հին հույների]] համաստեղությունների մասին նկարագրությունն է, և ներառում է ցանցաշրջաններ, որոնք տալիս են կոորդինատային դիրքեր։ [[Պրեցեսսիա]]յի պատճառով, համաստեղությունների դիրքերը ժամանակի ընթացքում աստիճանաբար փոխվում է։ Հիմնվելով այս տեղեկությունների վրա, համաստեղությունները ցանկագրվել են մոտ {{nowrap|մ.թ.ա. 125 ± 55}} թվականին։ Այս դեպքը ցույց է տալիս, որ օգտագործվել էր հույն աստղագետ [[Հիպարքոս]]ի աստղային ցանկը։<ref>{{cite journal | last=Schaefer | first=Bradley E. | title=The epoch of the constellations on the Farnese Atlas and their origin in Hipparchus's lost catalogue | journal=Journal for the History of Astronomy | volume=36/2 | issue=123 | pages=167–196 | date=May 2005 | bibcode=2005JHA....36..167S }}</ref>
| last=Schaefer | first=Bradley E.
| title=The epoch of the constellations on the Farnese Atlas and their origin in Hipparchus's lost catalogue
| journal=Journal for the History of Astronomy
| volume=36/2 | issue=123 | pages=167–196
| date=May 2005 | bibcode=2005JHA....36..167S }}</ref>
 
=== Միջին դարեր ===
Հնագույն պահպանված ձեռագիր աստղային քարտեզը բացահայտվել էր Մոգաոյի քարանձանվներում [[Մետաքսի ճանապարհ]]ի մոտ՝ Դունհուան աստղային քարտեզը։ Սա 210 սմ երկարությամբ և 24.4 սմ լայնությամբ գալար է, որը ցույց է տալիս երկինքը 40° հարավային լայնությունից մինչև 40° հյուսիսային լայնություն և հյուսիսային բևեռամերձ երկինքը։ Ընդհանուր պատկերված են 1,345 աստղեր, խմբված են 257 [[Աստերիզմ (աստղագիտություն)|աստերիզմների]]: Այս քարտեզի թվագրումը ոչ հստակ է, բայց գնահատվում է մոտ Ք.հ. 705–10 թթ.:<ref name="193247613X">{{cite book | author1=Whitfield, Susan | author2=Sims-Williams, Ursula | title=The Silk Road: trade, travel, war and faith | publisher=Serindia Publications, Inc. | pages=81–86 | date=2004 | isbn=1-932476-13-X }}</ref><ref name="jahh12" /><ref>{{cite web | first=Jean-Marc | last=Bonnet-Bidaud | date=2009-06-27 | title=The Oldest Extand Star Chart | publisher=Institut de recherche sur les lois fondamentales de l'Univers | url=http://irfu.cea.fr/Sap/Phocea/Vie_des_labos/Ast/ast.php?t=actu&id_ast=2615 | accessdate=2009-09-30 }}</ref>
| author1=Whitfield, Susan
| author2=Sims-Williams, Ursula
| title=The Silk Road: trade, travel, war and faith | publisher=Serindia Publications, Inc.
| pages=81–86 | date=2004
| isbn=1-932476-13-X }}</ref><ref name="jahh12" /><ref>{{cite web
| first=Jean-Marc | last=Bonnet-Bidaud
| date=2009-06-27 | title=The Oldest Extand Star Chart
| publisher=Institut de recherche sur les lois fondamentales de l'Univers
| url=http://irfu.cea.fr/Sap/Phocea/Vie_des_labos/Ast/ast.php?t=actu&id_ast=2615 | accessdate=2009-09-30 }}</ref>
 
[[Պատկեր:Su Song Star Map 2.JPG|մինի|250px|Հարավային բևեռային աստղային քարտեզ չինացի աստղագետ [[Սու Սոնգ]]ի (1020–1101 թթ.) կողմից]]
 
[[Սոնգ դինաստիա]]յի օրոք, չինացի աստղագետ [[Սու Սոնգ]]ը գրեց ''Xin Yixiang Fa Yao'' (Նոր դիզայն Արմիլարյան Ժամացույցի համար) գիրքը, որը ներառում էր 5 քարտեզ 1,464 աստղերով։ Սա թվագրված էր 1092 թ.-ին։ 1193-ին, աստղագետ [[Հուան Շան]]ը պատրաստեց մի պլանիսֆերա բացատրող տեքստով։ Այն փորագրված էր քարի վրա 1247-ին, և այս քարտեզը դեռ գոյություն ունի Ուեն Միաոյի տաճարում։<ref name="jahh12">{{cite journal | author=Bonnet-Bidaud |author2=Jean-Marc |author3=Praderie, Françoise |author4=Whitfield, Susan |date=March 2009 | title=The Dunhuang Chinese sky: A comprehensive study of the oldest known star atlas | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=12 | issue=1 | pages=39–59 | bibcode=2009JAHH...12...39B | arxiv=0906.3034 }}</ref>
| author=Bonnet-Bidaud |author2=Jean-Marc |author3=Praderie, Françoise |author4=Whitfield, Susan |date=March 2009
| title=The Dunhuang Chinese sky: A comprehensive study of the oldest known star atlas
| journal=Journal of Astronomical History and Heritage
| volume=12 | issue=1 | pages=39–59
| bibcode=2009JAHH...12...39B | arxiv=0906.3034 }}</ref>
 
[[Մուսուլմանական աստղագիտություն]]ում, առաջին աստղային քարտեզը պետք է շատ զգույշ նկարված լիներ, որը երևում է պարսիկ աստղագետ Աբդ ալ-Ռահման ալ-Սուֆիի ''Ֆիքսված աստղերի գիրք'' աշխատությունում։ Այս գիրքը 2-րդ դարի [[Պտղոմեոս]]ի [[Ալմահեստ]] աստղացանկի VII.5 և VIII.1 մասերի թարմացումն է։ Ալ-Սուֆիի աշխատությունը ներառում էր համաստեղությունների պատկերազարդումներ և ավելի պայծառ աստղերը պատկերված էին կետերի տեսքով։ Բնօրինակը չի պահպանվել, բայց 1009 թ.-ի պատճենը պահվում է [[Օքսֆորդի համալսարան]]ում:<ref name="193247613X" /><ref name="jahh12" />
 
Ենթադրվում է, որ հնագույն եվրոպական աստղային քարտեզը ձեռագիր մագաղաթ ''De Composicione Spere Solide''-ն է։ Այն ներկայացվել է [[Վիեննա]]յում, [[Ավստրիա]]յում 1440-ին և կազմված էր երկու մասից, որը պատկերում էր երկնային հյուսիսային կիսագնդի համաստեղությունները։ Սա գուցե ծառայել է որպես եվրոպական հնագույն աստղային քարտեզի նախատիպ, 1515 թ.-ի փայտի վրա փորագրված դիմանկարների շարք ներկայացված Ալբերտ Դյուրերի կողմից Նուրեմբերգում, Գերմանիա։<ref>{{cite book | author=Harley, John Brian| author2=Woodward, David | title=The History of cartography | volume=2 | edition=2nd | publisher=Oxford University Press US | pages=60–61 | date=1987 | isbn=0-226-31635-1 }}</ref>
| author=Harley, John Brian| author2=Woodward, David
| title=The History of cartography | volume=2
| edition=2nd | publisher=Oxford University Press US
| pages=60–61 | date=1987 | isbn=0-226-31635-1 }}</ref>
 
=== Վաղ ժամանակակից ժամանակաշրջան ===
[[Պատկեր:Scutum Sobiescianum.PNG|մինի|աջից|Հեվելիուս – ''Firmamentum Sobiescianum sive Uranographia'' 1690 թ.]]
Եվրոպական [[բացահայտումների դարաշրջան]]ի ընթացքում, ուղևորություններ դեպի հարավային կիսագունդ օգնեցին բացահայտել նոր համաստեղություններ։ Սրանք հասել են երկու դանիացի ծովագնացների գրառումներից։ Նրանք Պիետեր Դիրկզցուն Քեյսերը և Ֆրեդերիկ դե Հոութմանն էին, ովքեր 1595-ին միասին ճանապարհորդեցին դեպի [[Ինդոնեզիա]]:
 
Տող 121 ⟶ 72՝
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
 
{{ՀՍՀ}}
 
[[Կատեգորիա:Աստղային քարտեզագրքեր]]
[[Կատեգորիա:ՔարտեզներիԱստղագիտության տեսակներպատմություն]]
[[Կատեգորիա:Գրքեր]]
[[Կատեգորիա:Նավագնացություն]]