«Արցախի Հանրապետություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ
Տող 14.
|քարտեզ_2-ի_նկարագիրը =
|ազգային_նշանաբան =
|ազգային_օրհներգ = ''«Ազատ ու անկախ Արցախ»''<br ><small>Արցախի Հանրապետության օրհներգ</small><br /><center>[[FileՊատկեր:Anthem_of_the_Republic_of_Artsakh.oga]]</center>
| լեզուներ =
|թագավորական_օրհներգ =
Տող 91.
=== Ազգային դրոշ ===
{{Հիմնական|Արցախի Հանրապետության դրոշ}}
[[imageՊատկեր:Արցախի դրոշը զինվորական շքերթի ժամանակ.png|thumb|right|274x274px|[[Արցախի դրոշ|Արցախի դրոշը]]ը [[Ստեփանակերտ|Ստեփանակերտի]]ի [[Վերածննդի հրապարակ (Ստեփանակերտ)|Վերածննդի հրապարակում]] անցկացվող հաղթահանդեսի ժամանակ]]
[[Արցախի դրոշ|Արցախի դրոշը]]ը ստեղծվել է <nowiki/>[[Հայաստանի դրոշ|Հայաստանի Հանրապետության դրոշի]] նմանությամբ։ Արցախի դրոշի վրա միայն ավելացված է սպիտակ եռանկյունաձև նախշանկար ([[Հայկականհայկական գորգ|հայկական գորգի]]ի նմանությամբ), որը խորհրդանշում է Արցախի՝ մայր <nowiki/>[[Հայաստան|Հայաստանից]]ից անարդարացիորեն բաժանումը և անկախության հռչակման արդյունքում վերջինիս վերամիավորումը։ [[Կարմիր|Կարմիր գույնը]] խորհրդանշում է [[Հայ ժողովուրդ|հայ ժողովրդի]] մշտական պայքարը հարատևման, [[Քրիստոնեություն|քրիստոնեական հավատքի]], անկախության և ազատության համար: [[Կապույտ|Կապույտ գույնը]] խորհրդանշում է հայ ժողովրդի ապրելու կամքը խաղաղ երկնքի ներքո: [[Նարնջագոյն (արեւմտահայերէն)|Նարնջագույնը]] խորհրդանշում է հայ ժողովրդի արարչական տաղանդը և աշխատասիրությունը: Դրոշի  լայնության և երկարության չափերի հարաբերությունն է` 1:2-ի:
 
Արցախի Հանրապետության ազգային դրոշը միշտ ծածանվում է [[Արցախի Հանրապետության նախագահ|Արցախի Հանրապետության նախագահի նստավայրի]], [[ԼՂՀ Ազգային ժողով|Ազգային ժողովի]], [[ԼՂՀ կառավարություն|կառավարութ­յան]], բոլոր ատյանների [[Դատարան|դատարաններիդատարան]]ների, [[Դատախազություն|դատախազության մարմինների]], [[Մարդումարդու իրավունքների պաշտպան|մարդու իրավունքների պաշտպանի]]ի գրասենյակի, [[Հանրապետություն|հան­րա­պետական]] [[Գործադիր իշխանություն|գործադիր մարմինների]], պետական կառավարման այլ մարմինների, ԱՀ տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակա­ռավարման մարմինների (այդ թվում՝ [[Ստեփանակերտ|Ստեփանակերտի]]ի քաղաքապետարանի) շենքերի վրա: Հավատարիմ մնալով [[Միջազգային իրավունք|միջազգային իրավունքի նորմերին]], [[Դիվանագիտություն|դիվանա­գիտական արարողակարգի կանոններին]] և ընդունող պետությունների սովորույթներին՝ [[Արցախի Սահմանադրություն|Արցախի ազգային օրենսդրությունն]] ամրագրում է, որ [[Արցախի դրոշ|դրոշը]] մշտապես պետք է բարձրացվի օտարերկրյա պետությունների տարածքում Արցախի''' '''Հան­րապետության դիվանագիտական ներկայացուցչությունների  և այլ պաշտոնական ներկայացուցչությունների շենքերի վրա։ Օրենքը չի արգելում Արցախի դրոշի տեղադրումն ինչպես պետական այլ, այնպես բնակելի շենքերի վրա։
 
Արցախի''' '''Հանրապետության դրոշի բարձրացման, իջեցման, փոխանցման արարողակարգը սահմանում է [[ԼՂՀ կառավարություն|Արցախի կառավարությունը]]: Արցախյան դրոշը իջեցվում է պաշտոնապես հայտարարված սգո օրերին կամ սգո արարողությունների ժամանակ` մինչև դրոշաձողի մեջտեղը: Դրոշի վերևի մասում ամրացվում է սև ժապավեն, որի երկարությունը հավասարեցվում է  դրոշի երկարությանը<ref>{{Cite web|url=http://www.nankr.am/hy/557|title=ԱՀ Ազգային ժողով // Պաշտոնական կայք // nankr.am|last=|first=|date=|website=www.nankr.am|publisher=|accessdate=2017-12-21}}</ref>:
 
=== Զինանշան ===
{{Հիմնական|Արցախի Հանրապետության զինանշան}}[[imageՊատկեր:2017-07-26 - Stepanakert (Artsakh) 54.jpg|thumb|right|274x274px|[[Արցախի զինանշան]]ը [[ԼՂՀ Ազգային ժողով|ազգային ժողովի]] շենքի մուտքի մոտ գտնվող ցուցատախտակի վրա]][[Արցախի Հանրապետության զինանշան|Արցախի զինանշանը]] հանրապետության [[Ինքնիշխանություն|պետական ինքնիշխանության]], նրա տարածքում ապրող ժողովուրդների պետական միասնության, կառուցվող [[Ազատություն|ազատ]], [[Իրավակարգ|իրավական պետության]] խորհրդանիշն է։ Այն հաստատվել է [[Գերագույն խորհուրդ|Արցախի գլխավոր խորհրդի]] կողմից՝ <nowiki/>[[1994|1994 թվականի]] [[Նոյեմբերի 17|նոյեմբերի 17-ի]] որոշմամբ։ Զինանշանի հեղինակը նկարիչ և քանդակագործ [[Լավրենտ Ղալայան|Լավրենտ Ղալայանն]]ն է։ [[Արցախի զինանշան|Արցախի զինանշանի]]ի կենտրոնում պատկերված է  թևատարած [[Արծիվներ|արծիվ]], որի գլխավերևում տարածվում են արևի ճառագայթները և զետեղված է [[Արտաշեսյանների արքայատոհմ|Արտաշիսյանների արքայական հարստության]] թագը: Վահանի վրա՝ ուղղահայաց դիրքով [[Արցախի Հանրապետության դրոշ|Արցախի Հանրապետության դրոշի]]ի [[Սպիտակսպիտակ գույն|սպիտակ գույնի]]ի հնգատամ սանդղանման զարդանախշով հատվածի և [[Մեծ Քիրս|Քիրս լեռան]] ֆոնի վրա [[Մե՛նք ենք մեր սարերը (կոթող)|«Մե՛նք ենք մեր սարերը»]] քանդակի պատկերն է: Ներքևում` [[Արծիվներ|արծվի]] մագիլների մեջ, [[Խաղող|խաղողի վազեր]] են, [[Թթենի|թթենու]] պտուղներ, [[Ցորեն|ցորենիցորեն]]ի հասկեր: Վերևի կիսաշրջանում արված է [[հայերեն]] մեծատառերով մակագրություն. ''«Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն - Արցախ»'': Արցախյան զինանշանի վրայի արծիվը շագանակագույն գույնի է՝ սև զարդագծերով, իսկ գլուխը` սպիտակ, մագիլները` նարնջագույն: Արևի ճառագայթները և ցորենի հասկերն ունեն ոսկեգույն գունավորում: Բարձրադիր [[Մեծ Քիրս|Քիրս լեռը]], որն Արցախի խորհրդանիշներից է, պատկերված է երկնագույն գույնով, իսկ [[Ստեփանակերտ|քաղաքամայր Ստեփանակերտի]] պատկերավորման համար օգտագործվող [[Մե՛նք ենք մեր սարերը (կոթող)|«Մենք ենք մեր սարերը» քանդակը]]՝ շագանակագույնով:  Արտաշիսյանների հարստության ոսկեգույն թագը, որը [[Հայոց պատմություն|Հայոց երկրի արքայական պատմության]] խորհրդանիշն է: Խաղողի վազի և թթենու տերևները կանաչ են։ Խաղողի ողկույզը պատկերված է շագանակագույն, իսկ թութը՝ սպիտակ գույնով: Հայալեզու ''«Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն - Արցախ»'' մակագրությունն արված է սև գույնով<ref>{{Cite web|url=http://www.nankr.am/hy/572|title=Արցախի Հանրապետություն // Պաշտոնական կայք // nankr.am|last=|first=|date=|website=www.nankr.am|publisher=|accessdate=2017-12-23}}</ref>: Արցախի Հանրապետության «զինանշանի մասին» օրենքի 4-րդ հոդվածը սահմանում է զինանշանի կիրառությունն իրավական փաստաթղերում և այլ ձևաթղթերում․։ Ըստ դրա՝ [[Արցախի Հանրապետության զինանշան|Արցախի Հանրապետության զինանշանի]]ի գունավոր պատկերն օգործածվում է Արցախի Հանրապետության օրենքների, նախագահի հրամանագրերի և կարգադրությունների, [[Արցախի Ազգային ժողով|Ազգային ժողովի]], [[ԼՂՀ կառավարություն|կառավարության]], [[ԼՂՀ վարչապետների ցանկ|վարչապետի]], [[Դատարան|դատարաններիդատարան]]ների որոշումների, վճիռների և դատավճիռների, պաշտոնական տեղեկագրերի վրա, [[Արցախի Հանրապետության նախագահ|Արցախի Հանրապետության նախագահի]]ի, [[Արցախի Ազգային ժողով|Ազգային ժողովի]], [[ԼՂՀ կառավարություն|կառավարության]], վարչապետի, նախագահի աշխատակազմի ղեկավարի, հանրապետական գործադիր մարմինների, դատարանների, դատախազության մարմինների, Արցախի Հանրապետության վերահսկիչ պալատի,  պետական կառավարման այլ մարմինների, [[Մարդումարդու իրավունքներ|մարդու իրավունքների]]ի պաշտպանի, տարածքային կառավարման և տեղական ինքնակառավարման մարմինների (այդ թվում՝ [[Ստեփանակերտ|Ստեփանակերտի]]ի քաղաքապետարանի), Արցախի Հանրապետության օրենքով ստեղծված  մշտապես գործող մարմինների  (ծառայությունների,  խորհուրդների, հանձնաժողովների) ձևաթղթերի վրա: Արցախի Հանրապետության զինանշանը կարող է պատկերվել ազգային շքանշանների ու մեդալների վրա ևս:
 
=== Օրհներգ ===
{{հիմնական|Արցախի Հանրապետության պետական օրհներգ}}[[Արցախի Հանրապետության պետական օրհներգ|Արցախի Հանրապետության օրհներգը]] [[Ազատ ու անկախ Արցախ|«Ազատ ու անկախ <nowiki/>Արցախ»]] հայրենասիրական երգն է, որի խոսքերը հեղինակել է [[Վարդան Հակոբյան (բանաստեղծ)|Վարդան Հակոբյանը]], իսկ երաժշտությունը՝ Արմեն Նասիբյանը։ Այն հաստատվել է Լեռնային Ղարաբաղի ԳԽ-ի <nowiki/>[[1994|1994 թվականի]] <nowiki/>[[դեկտեմբերի 23]]-ի որոշմամբ։ Արցախի Հանրապետության օրհներգն իր բնույթով հանդիսավոր [[Երաժշտություն|երաժշտական  ստեղծա­գոր­ծու­թյուն]] է, կատարվում  է <nowiki/>[[վոկալ]], գործի­քա­յին, նվա­գա­խմբային, երգչախմբային, նվագախմբային-երգչախմբային տարբերակներով: Արցախի օրհներգը պարտադիր կերպով հնչում է [[Երդմնակալություն|նախագահի երդմնակալության արարողության]], բարձրագույն պաշտոնատար անձանց ([[Արցախի Հանրապետության նախագահ|նախագահի]], [[ԼՂՀ Ազգային ժողով|ԱԺ նախագահի]], [[Վարչապետ|վարչապետիվարչապետ]]ի) մասնակցությամբ հանդիսավոր արարողությունների, պաշտոնական պաշտոնական արարո­ղությունների ընթացքում դրոշի բարձրացման, օտարերկրյա պետությունների նախագահների, [[Օրենսդիր իշխանություն|օրենսդիր մարմինների]] ղեկավար­ների, վարչապետների, պաշտոնական ներկայացուցիչների, միջպետական և միջկառա­վարա­կան կազմակերպությունների ղեկավարների` Արցախի Հանրապետություն պետական և պաշտոնական այցերի, զորահանդեսների և կրթական հաստատություններում ուսումնական տարվա սկզբի և ավարտի ժամանակ։ Ոչ պարտադիր հիմունքներով Արցախի օրհներգը կարող է հնչեցվել նաև պետական տոների, պատմական իրողություններին նվիրված հանդիսավոր նիս­տերի,  ինչպես նաև [[Հուշարձան|հուշարձաններիհուշարձան]]ների, հուշաքանդակների և հուշատախտակների բացման հանդիսավոր արարողությունների ժամանակ:
 
«Պետական դրոշի մասին<nowiki/>[[Արցախ|»]] ԱՀ օրենքը տարբեր կարգավիճակ ունեցող անհատների համար սահմանում է վարքագծի կանոններ, որոնք պարտադիր են երաժշտական ստեղծագործության հնչելու ժամանակ։ Համապատասխան օրենքի 8-րդ հոդվածի երրորդ կետի համաձայն [[Արցախի Հանրապետության Ազգային Ժողովի 6-րդ գումարման պատգամավորների ցանկ|Արցախի Հանրապետության]] օրհներգի նկատմամբ խորին հարգանքը յուրաքան­չյուր քաղաքացու  սրբազան պարտքն է: Ըստ նույն հոդվածի առաջին և երկրորդ կետերի՝{{քաղվածք|Արցախի Հանրապետության օրհներգի կատարման ժամանակ բոլորը հոտնկայս են (դրոշի առկայության դեպքում՝ դեմքով շրջված դեպի դրոշը, իսկ պաշտոնական արարողությունների ժամանակ՝ Արցախի Հանրապետության պետական արարողա­կարգի հիմնադրույթներին համապատասխան), տղամարդիկ՝ առանց գլխարկի: Արցախի Հանրապետության զինված ուժերի և այլ զորքերի զինվորական ծա­ռա­յող­ներին Արցախի Հանրապետության օրհներգի կատարման ժամանակ ներկայաց­վող պահանջները սահմանվում են զինվորական կանոնագրքերով ու կանոնադրություն­ներով:|«Արցախի Հանրապետության սահմանադրություն», հոդված 8}}
Տող 110.
=== Հնագույն ժամանակներից մինչև Վանի թագավորություն ===
{{Հիմնական|Կուր-Արաքսյան մշակույթ|Վանի թագավորություն}}
[[պատկերՊատկեր:Azokh Cave3.jpg|thumb|274x274px|[[Ազոխի քարայր]]ը տարածաշրջանի [[Հնագիտությունը Հայաստանում|հնագիտության]] և [[Հնէաբանություն|հնէաբանության]] կարևոր հնավայրերից է, որով ուսումնասիրվում են [[Առաջին ժամանակակից մարդիկ|նախնադարյան մարդկանց]] տեղաշարժերը [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ով]]
Արցախի մասին առաջին վկայությունները պահպանվել են [[Ազոխ (քարանձավ)|Ազոխի]], [[Ծծաքար|Ծծախաչի]], Հունոտի, Խորաձորի քարանձավներում և վերաբերում են [[Հին քարի դար|հին քարի դարի ժամանակահատվածի]] աշելյան մշակույթին (մոտ 500-100 հազար տարի առաջ)։ [[Էվոլյուցիա|Մարդու էվոլյուցիայի]] հարցերի պարզաբանման առումով բացառիկ արժեք ունի [[Հադրութի շրջան]]ի Որվանի քարայրում հայտնաբերված [[Նեանդերթալյան մարդ]]ու ծնոտը։ [[Բրոնզի դարը Հայկական լեռնաշխարհում|Բրոնզի]] և [[երկաթի դար]]աշրջաններին վերաբերող դամբարանների, բնակատեղիների ([[Ստեփանակերտ]], [[Խոջալու]], [[Ամարաս]], [[Մադաղիս]], [[Խաչենագետ]]ի, [[Իշխանագետ]]ի հովիտներ) պեղումները հավաստում են, որ այս տարածքը պատկանում է մ.թ.ա. 5-3-րդ հազարամյակներում ձևավորված [[Կուր-Արաքսյան մշակույթ|Կուր-Արաքսյան մշակութային]] շերտին։ Առավել կարևոր են մ.թ.ա. 3-րդ հազարամյակով թվագրող Ստեփանակերտի և Խաչենագետի հովտի եզակի դամբարանաբլուրները, որոնք հնդեվրոպացիների հնագույն գործունեության առաջին վկայություններից են։
 
Տող 116.
 
=== Արցախը հայոց թագավորությունների կազմում ===
{{Հիմնական|Երվանդունիների թագավորություն|Արցախ նահանգ|Արտաշեսյանների թագավորություն |Արշակունիների թագավորություն}}{{Ֆոտոշարք|Ancient Tigranakert2.jpg|Arzu-Hatun,_Dadivank.JPG|լ1=284|լ2=250|տեքստ=[[Տիգրանակերտ (Արցախ)|Տիգրանակերտ քաղաքի]] ավերակներն ու [[Դադիվանք|Դադիվանքի վանական համալիրը]]|align=right}}Մ.թ.ա. 6-րդ դարում [[Երվանդ Սակավակյաց]]ը հիմնադրում է առաջին համահայկական պետությունը, որի մեջ միավորվում են հայալեզու բոլոր գավառները։ Նույն դարում այն դառնում է [[Աքեմենյան պետություն|Աքեմենյան պետության]] [[Սատրապական Հայաստան|սատրապությունը]], ապա՝ կիսվում հյուսիսային ու հարավային հատվածների։ Արցախը մտնում է Հյուսիսային Հայաստանի կազմի մեջ, որի կենտրոնը [[Էրեբունի ամրոց]]ն էր ([[Երևան]])։ Արցախի նախարարական տունը, ըստ ավանդության, սերում է [[Հայկ Նահապետ]]ի ժառանգ [[Սիսակ]]ից: Նախարարական տան նախահայրը եղել է Հայկազուն Առանը, որի անունից էլ առաջացել է հարստության [[Առանշահիկ|«Առանշահիկ»]] (նշանակում է Առանի տիրակալ) անվանումը։ [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]]՝ մ.թ.ա. 334 թվականին սկսված արշավանքներից հետո [[Երվանդունիների թագավորություն]]ն անկախանում է։ Այդ ժամանակ նույնպես, Արցախը և արևելյան հարևան [[Ուտիք]]ը մտել են հայկական պետության մեջ<ref name="ReferenceB">Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, «Ամարաս», Երևան, 2002, էջ 34</ref>: Այդ մասին են փաստում հույն պատմագիր և աշխարհագիր [[Ստրաբոն]]ի վկայությունները, որտեղ նա Արցախը ներկայացնում է, որպես [[Մեծ Հայք]]ի կազմում գտնվող նահանգ՝ «Օրխիստինա» անվանմամբ։ Մ.թ.ա. 189 թվականին Մեծ Հայքում տեղի է ունենում դինաստիական փոփոխություն և գահին բազմում են [[Արտաշեսյաններ]]ը: Տոհմի հիմնադիր [[Արտաշես Բարեպաշտ]]ը (մ.թ.ա. 189-160) ձեռնարկում է հայկական պետությունից անջատված ծայրագավառների վերադարձը։ Ստրաբոնի վկայությամբ՝ Արտաշեսի միավորիչ գործունեության արդյունքում հայալեզու գավառները մտան [[Արտաշեսյանների թագավորություն|մեկ պետության]] կազմ։ [[Տիգրան Բ Մեծ]] արքան ([[մ.թ.ա. 95]]-[[Մ.թ.ա. 55|55]]) այստեղ կառուցել է իր անունը կրող քաղաքներից մեկը՝ Արցախի [[Տիգրանակերտ]]ը (հնավայրը [[Ակնա (քաղաք)|Ակնա]] քաղաքի շրջակայքում է, պեղումները՝ [[2006|2006 թվականից]])։ 66 թվականից [[Արշակունիներ|Արշակունյաց հարստության]] շրջանում Արցախը նույնպես գտնվում էր հայկական միասնական պետության կազմում<ref>Մկրտչյան. Շ., «Արցախ», Երևան, 1991, էջ 26</ref>։ Այդ մասին է վկայում հռոմեական կայսր՝ [[Ներոն]]ի ժամանակներից Հռոմում պահպանված պատի վրա փորագրված աշխարհի մարմարե քարտեզը, որտեղ Արցախը Արշակունյաց Հայաստանի առաջատար նահանգներից մեկն է<ref name="ReferenceB"/>։ [[Հայաստանի առաջին բաժանում|Մեծ Հայքի թագավորության բաժանումից]] հետո (387 թվական) Արցախը կազմում է Արևելահայկական թագավորության մաս, որն էլ շուտով ընկնում է [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի [[Մարզպանական Հայաստան|տիրապետության տակ]]<ref>Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, «Ամարաս», Երևան, 2002, էջ 78</ref>։ Սակայն նույնիսկ օտար լծի տակ գտնվելով՝ Արցախը շարունակում է պայքարել և պահպանել իր հայկականությունը։ Այդ մասին են փաստում [[Կորյուն]]ի վկայությունները, որոնց համաձայն [[Մաշտոց|Մեսրոպ ՄաշտոցՄաշտոցը]]ը լուսավորչական գործունեություն էր ծավալում Արցախում, որն այդ ժամանակ կոչվում էր [[Փոքր Սյունիք]]։ Եվ, ըստ ավանդության, նույն նահանգի [[Հաբանդ]] գավառի [[Ամարաս]] գյուղաքաղաքում Մեսրոպ Մաշտոցը բացեց իր առաջին դպրոցներից մեկը։
 
<center>'''Արցախի միջնադարյան վանքեր և վանական համալիրներ'''</center>
Տող 158.
| fontsize = 90%
}}
[[imageՊատկեր:Garegin Nzhdeh 3.jpg|285x285px|thumb|[[Գարեգին Նժդեհ]]` [[Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)|հայ ազգային-ազատագրական պայքարի]] կարկառուն ներկայացուցիչներից է։ Հատկապես աչքի է ընկել իր ազատասիրական գաղափարներով։ Եղել է [[Ցեղակրոնություն|ցեղակրոնության գաղափարախոսության]] և [[Լեռնահայաստանի Հանրապետություն|Լեռնահայաստանի]] հիմնադիրը։ [[Արցախ նահանգ|Արցախն]] ու [[Զանգեզուր]]ը համարել է [[Միացյալ Հայաստան]]ի անբաժանելի մասը։ ]]
[[18-րդ դար]]ի սկզբներին օգտվելով [[Իրան|Պարսկաստանի]] ներքին երկպառակություններից ու [[աֆղաններ]]ի հետ պատերազմներից՝ Արցախի մելիքներն ավելի մեծ ինքնուրույնություն ձեռք բերեցին։ Նրանք հրաժարվեցին Պարսկաստանին հարկեր վճարելուց, ինչը նպաստեց Արցախի հայ բնակչության տնտեսական վիճակի բարելավմանը։ Այդ շրջանում պարբերաբար կրկնվող ավերիչ արշավանքներին դիմակայելու նպատակով՝ Արցախի մելիքները միավորվեցին և ստեղծեցին զինվորական միասնություն, որը պատմությանը հայտնի է [[սղնախներ]] անունով<ref>Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, «Ամարաս», Երևան, 2002, էջ 152</ref>։ Հայտնի են [[Գյուլիստան]]ի, [[Ջրաբերդ (ամրոց)|Ջրաբերդի]], [[Ավետարանոց]]ի, [[Շուշի]]ի, [[Բադարա]]յի, [[Հերհեր (Մարտունու շրջան)|Հերհեր]] ու [[Ծովատեղ]] գյուղերի թիկունքների, ինչպես նաև [[Տող]] և [[Տումի]] գյուղերի սղնախները։ Այդ ժամանակահատվածում ինքնավարության տեղական մարմիններն իրենց ուժերը համախմբում էին [[Լեռնահայաստանի Հանրապետություն|Լեռնահայաստանում]] պարսկական իշխանությունը վերացնելու համար։
[[1723|1723 թվականի]] Արցախի սղնախականները ստիպված էին դիմակայելու թուրքերին, որոնք համառորեն փորձում էին հասնել [[Կասպից ծով]]ի ափերը։ Հայերին հաջողվեց պարտության մատնել թուրքերին և վերջիններս նահանջեցին։ Ամեն ինչ փոխվեց 1726 թվականին՝ [[Կ.Պոլիս|Կոստանդնուպոլսում]] կնքված ռուս-թուրքական պայմանագրից հետո, երբ Թուրքիային անցան անդրկովկասյան տիրույթներըլ ներառյալ՝ [[Թիֆլիս]]ը, [[Գանձակի խանություն|Գանձակը]], [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանը]], [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղն ու Ղափանը]]<ref>Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, «Ամարաս», Երևան, 2002, էջ 157</ref>։ Հայկական սղնախները մարտեր էին մղում թուրքերի դեմ և վերջիվերջո դրանց հիմքի վրա ծնվեց վարչաքաղաքական նոր միավոր՝ [[Խամսայի մելիքություններ]]ը, որոնք հետագա տասնամյակներում դարձան [[Հայոց պատմություն|հայ ազգային ազատագրական պայքարի]] նոր հանգրվաններ։ Շուտով Արցախը հայտնվեց թուրք-պարսկական մրցակցության ոլորտում։ [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] և [[Սեֆյան Պարսկաստան|Սեֆյան Պարստաստանի]] արյունարբու մարտերից հետո առավելության հասան պարսիկները՝ ի դեմս զորավար [[Նադիր շահ]]ի։ Օսմանյան կառավարությունն ի վիճակի չլինելով շարունակել պատերազմը [[1736 թվական]]ին [[Էրզրում]]ում ստիպողաբար հաշտության պայմանագիր է կնքում պարսիկների հետ։ Դրանով թուրքերը պարսիկներին հանձնեցին [[Արևելյան Հայաստան]]ը, [[Վրաստան]]ի մի մասը, [[Գանձակ]]ը, [[Շամախի]]ն և [[Ատրպատական]]ը։ [[Նադիր շահ]]ի օրոք և նրա հովանավորությամբ [[1735|1735 թվականին]] [[Խամսայի մելիքություններ|Խամսայի հինգ հայկական մելիքությունները]] ([[Գյուլիստանի մելիքություն|Գյուլիստան]], [[Ջրաբերդի մելիքություն|Ջրաբերդ]], [[Խաչենի մելիքություն|Խաչեն]], [[Վարանդա (գյուղ)|Վարանդա]], [[Դիզակի մելիքություն|Դիզակ]]) միավորվեցին մեկ ռազմաքաղաքական և վարչական միավորի մեջ և իրենց ծաղկման և հզորության գագաթին հասան [[18-րդ դար]]ավերջին<ref>Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, «Ամարաս», Երևան, 2002, էջ 204</ref>։ Այսպիսով ձևավորվեց հինգ մելիքություններից կազմված նահանգը, որի կենտրոնը [[Տող (գյուղ)|Տող քաղաքատիպ ավանն]] էր։ Այս կազմավորումը Դիզակի [[Մելիք Եգան|Մելիք-Եգանի]] գլխավորությամբ ճանաչվեց որպես հայկական ինքնավար մի երկիր, որի սահմանները ձգվում էին [[Գանձակ]]ի մատույցներից մինչև [[Արաքս գետ]]ը։ Մելիք-Եգանը Նադիրից խանական տիտղոս ստանալով, մինչև [[1744 թվական]]ին գլխավորեց Խամսայի մելիքությունները։
Տող 172.
 
=== Խորհրդային տիրապետություն՝ Արցախի բռնակցումը Խորհրդային Ադրբեջանին ===
{{Հիմնական|Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ|Արցախի բռնակցումը Խորհրդային Ադրբեջանին}}[[պատկերՊատկեր:Ruins of Soviet Star and Crest - Shushi - Nagorno-Karabakh (18528115313).jpg|thumb|291x291px|[[ԽՍՀՄ|ԽՍՀՄ ազգային պետականության]] խորհրդանիշ հանդիսացող [[Կարմիրկարմիր խաչ|կարմիր խաչի]]ի մնացորդները [[Շուշի|Շուշիում]]ում]][[Անդրկովկաս]]ում [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|խորհրդային կարգերի]] հաստատումն ուղեկցվեց քաղաքական նոր վարչակարգի ստեղծմամբ։ [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ն [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] և [[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի]] միջև վիճելի տարածք է ճանաչվում նաև [[Ռուսաստանի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ռուսաստանի]] կողմից։ 1920 թվականի օգոստոսին [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ի և [[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի Հանրապետության]] միջև կնքված համաձայնագրով, ռուսական զորքերը ժամանակավորապես տեղակայվեցին Լեռնային Ղարաբաղում։ [[Հայաստանի օկուպացիա Խորհրդային Ռուսաստանի կողմից|Հայաստանի խորհրդայնացումից]] անմիջապես հետո՝ [[1920|1920 թվականի]] [[Նոյեմբերի 30|նոյեմբերի 30-ին]], Ադրբեջանի կոմկուսի կենտկոմի քաղբյուրոյի և կազմբյուրոյի համատեղ նիստում ընդունվեց որոշում, ըստ որի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև եղած սահմանային վեճերը վերացած են համարվում։ Արդյունքում՝ [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը, [[Զանգեզուր]]ը և [[Նախիջևանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Նախիջևանը]] դառնում են [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայկական ԽՍՀ-ի]] մաս։ Այդ որոշումը վավերացվեց [[1920|1920 թվականի]] [[Դեկտեմբերի 1|դեկտեմբերի 1-ին]]՝ Բաքվի խորհրդի ընդլայնված նիստում ընդունված հռչակագրի կարգավիճակով<ref>«Կոմունիստ», 2 դեկտեմբերի, 1920, Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ հեղափոխությունը և սովետական իշխանության հաղթանակը Հայաստանում, ժողովածու, Երևան, 1957, էջ 497-498</ref>։ [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ի, [[Զանգեզուր]]ի և [[Նախիջևան]]ի նկատմամբ հավակնություններից հրաժարվելու մասին Խորհրդային Ադրբեջանի հայտարարության և հայ-ադրբեջանական համաձայնության հիման վրա՝ 1921 թվականի հունիսին Լեռնային Ղարաբաղը հայտարարվում է Հայաստանի անբաժանելի մաս։
 
[[1921|1921 թվականի]] [[Հուլիսի 4|հուլիսի 4-ին]] [[Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության կենտկոմի կովկասյան բյուրո|Ռուսաստանի կոմունիստական կուսակցության կովկասյան բյուրոն]] [[Վրաստան]]ի մայրաքաղաք [[Թբիլիսի]]ում հրավիրում է լիագումար նիստ, որի ընթացքում հաստատվում է Լեռնային Ղարաբաղի Հայկական ԽՍՀ-ի մաս հանդիսանալու փաստը։ Սակայն, Կրեմլի կառավարության թելադրանքով և [[Ստալին|Իոսիֆ ՍտալինՍտալինի]]ի անմիջական միջամտությամբ, հուլիսի 5-ի գիշերը վերանայվում է նախորդ օրվա որոշումը և ընդունվում է Լեռնային Ղարաբաղը [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Խորհրդային Ադրբեջանի]] կազմում ընդգրկելու և այդ տարածքում ինքնավար մարզ կազմավորելու վերաբերյալ որոշում՝ չպահպանելով նույնիսկ նախորդ ընթացակարգը։ Այս որոշումն աննախադեպ իրավական ակտ է միջազգային իրավունքի պատմության մեջ, երբ երրորդ երկրի կուսակցական մարմինը՝ առանց որևէ իրավական հիմքի կամ իրավասության, որոշում է մեկ այլ տարածքի կամ երկրի կարգավիճակը<ref name="ReferenceA">Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, «Ամարաս», Երևան, 2002, էջ 307</ref>։ Ադրբեջանական և Հայկական ԽՍՀ-ները 1922 թվականի դեկտեմբերին ընդգրկվեցին Խորհրդային Միության կազմավորման գործընթացներում, իսկ Ղարաբաղի տարածքի ընդամենը մի հատվածում 1923 թվականի հուլիսի 7-ին [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի]] կենտրոնական գործադիր հեղափոխական կոմիտեի որոշմամբ կազմավորվեց Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզը։ Այս որոշումով ըստ էության, ոչ թե լուծվեց, այլ ժամանակավորապես սառեցվեց ղարաբաղյան հիմնախնդիրը։ Ավելին, ամեն ինչ արվեց, որպեսզի Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզն ընդհանուր սահման չունենա Հայաստանի հետ։ Խորհրդային ողջ ժամանակահատվածում Լեռնային Ղարաբաղի հայությունը չհաշտվեց այդ որոշման հետ և տասնյակ տարիներ պայքարեց մայր հայրենիքին վերամիավորվելու համար։ Արցախն Ադրբեջանին անմիջապես բռնակցելուց հետո սկիզբ առավ արցախահայության ազգային-ազատագրական պայքարը։ 1920-ական թվականներին Արցախում հակաադրբեջանական շարժումը ղեկավարելու նպատակով ստեղծվեց «Ղարաբաղը՝ Հայաստանին» միությունը<ref>Ուլուբաբյան Բ., «Արցախի պատմությունը», Երևան, 1994</ref>։ 1927 թվականի նոյեմբերի սկզբներին միությունը հազարավոր թռուցիկներ է ցրել՝ ''«Ղարաբաղը՝ Հայաստանին»'' նշանաբանով։ 1962 թվականի [[Ստեփանակերտ]]ի ավտոշարասյան 300 աշխատավորներ բողոք-նամակ գրեցին ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի նախագահություն, կուսակցության Կենտկոմ և Մինիստրների խորհուրդ։ Նամակում ներկայացվեց մարզի գաղութային վիճակը և առաջարկվեց ԼՂԻՄ-ը վերամիավորել ՀԽՍՀ-ին։ 1962 թվականի մի շարք մտավորականներ նմանօրինակ նամակով դիմեցին [[ԽՄԿԿ Կուսակցական կոմիտեներ|ԽՄԿԿ Կենտկոմին]]։ Այսպիսի դիմումները կրում էին պարբերական բնույթ և հղվում էին թե [[ԼՂԻՄ]]-ից, թե [[ՀԽՍՀ]]-ից։ Միայն Լեռնային Ղարաբաղից Կենտկոմին հասած դիմումների տակ ստորագրել էին 45 հազար աշխատավորներ։
 
=== Արցախյան շարժում ===
[[պատկերՊատկեր:Armenian_soldiers_in_northern_Artsakh_1994.tif|thumb|277x277px|[[Հայաստանի զինված ուժեր|Հայոց բանակի]] զինվորները Հյուսիսային Արցախի [[Արցախյան ազատամարտ|ազատագրական մարտերի]] ժամանակ, [[1994 թվական]]]][[1985|1985 թվականին]] ԽՄԿԿ ապրիլյան պլենումի կողմից գորբոչովյան «գլասնոստի» հռչակումից հետո արցախահայությանը հնարավորություն ընձեռվեց ԼՂԻՄ-ը միացնել ՀԽՍՀ-ին։ [[1987]]-[[1988 թվական]]ներին [[Լեռնային Ղարաբաղի ինքնավար մարզ]]ի հայությունն ակտիվ ստորագրահավաք սկսեց՝ ԼՂԻՄ-ը [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայկական ԽՍՀ-ի]] հետ վերամիավորվելու վերաբերյալ, որի տակ ստորագրեց ավելի քան 80 հազար մարդ<ref>Բալայան Վ., Արցախի պատմություն, «Ամարաս», Երևան, 2002, էջ 354</ref>։ [[1988|1988 թվականի]] [[Փետրվարի 20|փետրվարի 20-ին]] ԼՂԻՄ-ի Ժողովրդական պատգամավորների մարզխորհրդի նստաշրջանն որոշում ընդունեց դիմել [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանական ԽՍՀ-ին]]՝ ԼՂԻՄ-ն ԱդրԽՍՀ-ի կազմից դուրս բերելու և Խորհրդային Հայաստանի կազմի մեջ ընդգրկելու խնդրանքով<ref>ՀՀ ԱԺ, Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդիր. Կարգավորման ուղիներ, Խորհրդարանական լսումներ 29-30 մարտի, 2005 թ, «Անտարես», Երևան, 2006, էջ 279</ref>։ Խնդրին խաղաղ լուծում տալու փոխարեն [[Փետրվարի 21|փետրվարի 21-ին]] ԽՄԿԿ Կենտկոմի քաղբյուրոն որոշում ընդունեց, ըստ որի [[Ղարաբաղյան շարժում|Արցախյան շարժումշարժումը]]ը որակվեց ''«ծայրահեղական»'' և ''«նացիոնալիստական»'', որը հակասում է ԱդրԽՍՀ-ի և ՀԽՍՀ-ի աշխատավորների շահերին։ Տեսնելով, որ խնդիրը խորհրդային իշխանությունների կողմից լուծում չի ստանում, ժողովուրդն ինքն սկսեց իր պայքարը, ինչին հաջորդեցին ադրբեջանական սադրիչ գործողությունները, որոնց վերջարդյունքը դարձավ 1988 թվականի փետրվարի 27-29-ին տեղի ունեցած [[Բաքվի ջարդեր (1990)|Բաքվի]] և [[Սումգայիթի ջարդեր]]ը։ Գնալով իրավիճակն ավելի էր բարդանում և անորոշ դառնում թե՛ ադրբեջաբնակ հայերի և թե՛ արցախահայության ճակատագիրը։ [[1989|1989 թվականի]] [[Օգոստոսի 16|օգոստոսի 16-ին]] [[Ստեփանակերտ]]ում տեղի ունեցավ [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ի լիազոր ներկայացուցիչների համագումար, որն ընտրեց ազգային խորհուրդ։ Համագումարի որոշմամբ մինչև ժողովրդական պատգամավորների մարզխորհրդի ու կուսակցության մարզկոմի գործունեության վերականգնումը՝ երկրամասի բարձրագույն գործադիր իշխանության լիազորությունները հանձնվում են Ազգային Խորհրդին։ Բացի դրանից համագումարի ժամանակ ընդունվեց մի հռչակագիր, ըստ որի, ինքնավար մարզի գործերին ԱդրԽՍՀ-ի միջամտությունը գնահատվելու էր որպես ագրեսիայի ակտ և կստանար համարժեք պատասխան։ [[1989|1989 թվականի]] [[Նոյեմբերի 28|նոյեմբերի 28-ի]] ԽՍՀՄ Գերագույն խորհրդի ընդունած որոշման համաձայն [[Լեռնային Ղարաբաղ]]ը նորից բռնակցվում է Ադրբեջանին։ Դեպքերի զարգացման նման ընթացը հանգեցրեց նրան, որ 1989 թվականի դեկտեմբերի 1-ին ՀԽՍՀ ԳԽ և ԼՂ Ազգային Խորհուրդն ընդունեցին համատեղ որոշում ԼՂ-ի և Հայկական ԽՍՀ-ի վերամիավորման վերաբերյալ։[[պատկերՊատկեր:2014 Stepanakert, Czołg T-72 (01).jpg|thumb|277x277px|[[Արցախյան ազատամարտ|Արցախյան պատերազմին]] մասնակցած և դասալիքի վերածված [[T-72]] տանկը, որը ցուցադրվելով [[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն|Արցախի Հանրապետության]] Շուշի քաղաքում, խորհրդանշում է վերջինիս անառիկությունը։]][[1989|1989 թվականի]] [[Դեկտեմբերի 1|դեկտեմբերի 1-ին]] [[ՀԽՍՀ]] [[Գերագույն խորհուրդ]]ը և [[ԼՂ]] ազգային խորհուրդն իրենց համատեղ նիստում միաձայն ընդունեցին ՀԽՍՀ և [[ԼՂԻՄ]] վերամիավորման մասին որոշում<ref>Հայաստանի Հանրապետության Ազգային ժողով, «Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի կարգավորման ուղիներ», Երևան 2006, էջ 280</ref>։ Միացումը, որի կարգախոսի տակ բարձրացել էր [[Ղարաբաղյան շարժում|Արցախյան շարժումշարժումը]]ը՝՝ կայացավ։ ՀԽՍՀ և ԼՂԻՄ վերամիավորման մասին ընդունված «համատեղ որոշումը» միջազգային իրավունքի բոլոր սկզբունքների տեսնակյունից ընդունվեց օրինական կերպով։ ԼՂԻՄ-ի վերամիավորումը ՀԽՍՀ հետ չէր հակասում ԽՍՀՄ Սահմանադրության 78 հոդվածին, որ արգելում էր փոփոխության ենթարկել միութենական հանրապետության սահմաններն առանց նրա համաձայնության։ ԼՂԻՄ-ը ՀԽՍՀ ենթադասությանը տալը չէր նշանակի, թե խախտվում է Ադրբեջանական ԽՍՀ տարածքային ամբողջականությունը։ ԼՂԻՄ և ՀԽՍՀ բարձրագույն իշխանությունների կողմից վերամիավորման մասին «Համատեղ որոշմանը» հետևեցին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի պատժիչ գործողությունները։ 1991 թվականի ապրիլից մինչև հուլիս ընկած ժամակահատվածում ադրբեջանական հատուկ նշանակության (ՕՄՕՆ) զինված ջոկատները՝ խորհրդային բանակի զորքերի հետ մեկտեղ իրականացրին [[Օղակ գործողություն]]ը։ Այն իրենից ներկայացնում էր Արցախի հայաթափման և դրա տարածքին տեր դառնալու համար ձեռնարկված ծայրահեղ գործողություն<ref>Ալեքսանդր Մանասյան, Ալեն Ղևոնդյան «Լեռնային Ղարաբաղ. Ինչպես է դա եղել…», Երևան: ՀՀ նախագահի աշխատակազմի «Հանրային կապերի և տեղեկատվության կենտրոն», ՊՈԱԿ, 2010, էջ 102</ref>։ 1991 թվականի սեպտեմբերի 2-ին ԼՂԻՄ-ի և դեռևս չհայաթափված հարակից [[Շահումյանի շրջան]]ի բոլոր մակարդակների խորհուրդների ժողովրդական պատգամավորների մասնակցությամբ տեղի ունեցած նստաշրջանն ընդունեց «Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության հռչակման մասին» հռչակագիրը։ Իսկ արդեն 1991 թվականի դեկտեմբերի 10-ին, Արցախի բնակչությունը հանրաքվեյով ամրագրեց Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության անկախության հռչակումը։ Այսպիսով, նախկին Ադրբեջանական ԽՍՀ-ի տարածքում ձևավորվեցին երկու իրավահավասար պետական կազմավորումներ՝ Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (այլ կերպ՝ Արցախի Հանրապետություն) և [[Ադրբեջանի Հանրապետություն|Ադրբեջանական Հանրապետություն]]։ Ստեղծված իրավիճակն անսպասելի էր Ադրբեջանի համար և 3 շաբաթ անց սկսվեց [[Բաքու|Բաքվի]] պատասխան գործողությունները<ref>{{cite book
| last = Kaufman
| first = Stuart
Տող 189.
=== Արցախյան ազատամարտ և մերօրյա զարգացումներ ===
{{Հիմնական|Արցախյան ազատամարտ}}
[[պատկերՊատկեր:Serj_Sargsyan_in_NKR-2.jpeg|thumb|277x277px|[[Հայաստանի Հանրապետության նախագահ|ՀՀ նախագահ]] և [[Հայաստանի զինված ուժեր|ԶՈւ գերագույն գլխավոր հրամանատար]] [[Սերժ Սարգսյան|Սերժ Սարգսյանի]]ի այցն Արցախ, [[2010 թվական]]]][[1991|1991 թվականի]] <nowiki/>[[ապրիլի 30]]-ին <nowiki/>[[Գանձակ|Գանձակում]]ում (Կիրովաբադ) տեղակայված խորհրդային 4-րդ բանակի 2-րդ դիվիզիան՝ <nowiki/>[[Տանկ|տանկերիտանկ]]երի, հրետանու և <nowiki/>[[Ռազմականռազմական ավիացիա|ռազմական ավիացիայի]]յի աջակցությամբ, շրջափակման մեջ է առնում [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանական ԽՍՀ]] <nowiki/>[[Խանլար|Խանլարի շրջանի]] <nowiki/>[[Գետաշեն (Արցախ)|Գետաշեն]] և <nowiki/>[[Մարտունաշեն]] գյուղերը։ Այս գործողությանը ժամեր անց հետևում է Ադրբեջանի ՆԳՆ զորքերի հատուկ նշանակության ջոկատների (ՕՄՕՆ) և ազերի «կամավորների» մուտքը նշված գյուղերի տարածք։ Անձնագրային կարգի ստուգման պատրվակով հայաբնակ գյուղերի բնակիչներին ազերիները բռնի կերպով <nowiki/>[[Ուղղաթիռ|ուղղաթիռներովուղղաթիռ]]ներով արտաքսում <nowiki/>[[Ստեփանակերտ]] կամ <nowiki/>[[Կիրովաբադ]], ապա՝ <nowiki/>[[Հայաստան]]։ Գետաշենի ենթաշրջանի ինքնապաշտպանության ղեկավար <nowiki/>[[Թաթուլ Կրպեյան|Թաթուլ Կրպեյանը]]ը, <nowiki/>[[Արթուր Կարապետյան|Արթուր Կարապետյանը]]ը <nowiki/>[[Արաբո կամավորական ջոկատ|Արաբո ջոկատի]]<nowiki/>հրամանատարությունը ապրիլի 19-ից ստանձնած <nowiki/>[[Սիմոն Աչիկգյոզյան|Սիմոն Աչիկգյոզյանը]]ը, Հարազդանի ջոկատի հրամանատար Հրաչ Դանիելյանը զոհվում են անհավասար կռվում։ Գործողությունները տևում են մեկ շաբաթ։ Տասնյակից ավելի խաղաղ բնակիչներ են գնդակահարվում ու կացնահարվում (հիմնականում՝ տարեց մարդիկ)։ [[1991 թվական|1991 թվականի]]ի [[Սեպտեմբերի 25|սեպտեմբերի 25-ին]] [[Շուշի|Շուշիից]]ից առաջին անգամ «Ալազան» տիպի հրթիռներով ռմբակոծվեց [[Ստեփանակերտ|Ստեփանակերտը]]ը, որն էլ ազդարարեց [[Արցախյան գոյամարտ|Արցախյան գոյամարտի]]ի սկիզբը<ref>Ալեքսանդր Մանասյան, Ալեն Ղևոնդյան «Լեռնային Ղարաբաղ. Ինչպես է դա եղել…», Երևան: ՀՀ նախագահի աշխատակազմի «Հանրային կապերի և տեղեկատվության կենտրոն», ՊՈԱԿ, 2010, էջ 118</ref>։ Պատերազմի հորձանուտում հայերը միացիալ ուժերով ստեղծեցին հայոց ազգային բանակ, որը կազմված էր 20-25 հազար զինյալներից։ 75-80 հազարանոց [[Ադրբեջանի զինված ուժեր|Ադրբեջանի բանակը]] գրեթե երեք անգամ գերազանցում էր հայոց ուժերին, սակայն հայերը կարողացան հետ մղել հակառակորդի գրոհը և ազատագրել Արցախը։ Ադրբեջանական բանակի նշանառված հարվածներին զոհ են գնում հազարից ավելի հայ խաղաղ բնակիչներ։ Հայկական կողմը կորցրեց [[Արծվաշեն]]ը, ինչպես նաև [[Մարտակերտ (շրջան)|Մարտակերտի]], [[Մարտունի (շրջան)|Մարտունիի]], [[Շահումյան (շրջան)|Շահումյանի]] շրջանների մի մասը։ Հայկական ուժերի վճռական գործողություններին հակառակորդը չկարողանալով դիմադրել և վախենալով ավելի ծանր կորուստներ կրելու մտքից զինադադար է խնդրում, որը կնքվում է [[1994 թվական|1994 թվականի]]ի [[Մայիսի 12|մայիսի 12-ին]]։ Արդյունքում՝ հայերն ունենում են 5856 զոհ<ref>[http://www.sumgait.info/caucasus-conflicts/nagorno-karabakh-facts/nagorno-karabakh-facts-14.htm Փաստագրական տվյալներ Արցախյան արյունարբու պատերազմից]</ref> (ինչպես նաև՝ 1264 զոհ՝ խաղաղ բնակչության շրջանում, և 596 անհայտ կորած՝ այդ թվում խաղաղ բնակիչներ), իսկ ադրբեջանցիները՝ մինչև 30 հազար զոհ<ref>[http://noev-kovcheg.ru/mag/2014-02/4309.html № 2 (232) февраль (1-15) 2014 г.]</ref>։ ԼՂՀ պաշտպանության նպատակով 1992 թվականիի մարտի 26-ին ստեղծվեց ինքնապաշտպանության կոմիտե (ԻՊԿ)՝ [[Սերժ Սարգսյան|Սերժ Սարգսյանի]]ի գլխավորությամբ: Մայիսի 8-9-ի ռազմական գործողության շնորհիվ ԻՊՈՒ-ի հրամանատար [[Արկադի Տեր-Թադևոսյան|Արկադի Տեր-Թադևոսյանի (Կոմանդոս)]] ղեկավարությամբ [[Շուշիի ազատագրում|ազատագրվում է Շուշին]]: [[պատկերՊատկեր:%D0%92%D1%81%D1%82%D1%80%D0%B5%D1%87%D0%B0_%D1%81_%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%90%D0%B7%D0%B5%D1%80%D0%B1%D0%B0%D0%B9%D0%B4%D0%B6%D0%B0%D0%BD%D0%B0_%D0%98%D0%BB%D1%8C%D1%85%D0%B0%D0%BC%D0%BE%D0%BC_%D0%90%D0%BB%D0%B8%D0%B5%D0%B2%D1%8B%D0%BC_(%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%B2%D0%B0)_%D0%B8_%D0%9F%D1%80%D0%B5%D0%B7%D0%B8%D0%B4%D0%B5%D0%BD%D1%82%D0%BE%D0%BC_%D0%90%D1%80%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B8_%D0%A1%D0%B5%D1%80%D0%B6%D0%B5%D0%BC_%D0%A1%D0%B0%D1%80%D0%B3%D1%81%D1%8F%D0%BD%D0%BE%D0%BC.jpeg|thumb|277x277px|[[Սերժ Սարգսյան|Սերժ Սարգսյանը]]ը, [[Վլադիմիր Պուտին|Վլադիմիր Պուտինը]]ը և [[Իլհամ Ալիև|Իլհամ Ալիևը]]ը բանակցային սեղանի շուրջ, [[Սոչի]], [[ՌԴ]], [[օգոստոսի 10]], [[2014]]]]Մայիսի 17-18-ին ազատագրվեց [[Բերդաձորի ենթաշրջան|Բերդաձորի ենթաշրջանը]]ը, ապա՝ [[Լաչին|Լաչինը]]ը, և վերացվեց գրեթե հնգամյա շրջափակման օղակը: [[Հայաստան|Հայաստանից]]ից սկսվեց սննդամթերքի, վառելանյութի և այլ անհրաժեշտ ապրանքների առաքումը Լեռնային Ղարաբաղ: Դեպքերը շրջադարձային են լինում 1992 թվականի հունիսի 13-14-ին, երբ Ադրբեջանը որոշ արտաքին ուժերի ([[Ռուսաստան]], [[Ուկրաինա]], [[Պակիստան]], [[Իսրայել]], [[Թուրքիա]]) օժանդակությամբ զավթում է [[Շահումյանի շրջան (Արցախ)|Շահումյանի շրջանը]], այնուհետև՝ Մարտակերտի շրջանի մեծ մասը: <nowiki/>[[1993|1993 թվականի]] գարնանը հայկական կողմն ազատագրում է Մարտակերտի շրջանի մեծ մասը և շարունակելով հաղթական երթը՝ նույն թվականին ոչնչացնում է թշնամու ռազմահենակետերը [[Քարվաճառ|Քարվաճառի]]ի, [[Ակնա (քաղաք)|Ակնայի]], [[Վարանդա (քաղաք)|Վարանդայի]], [[Քաշունիք|Քաշունիքի]]ի, [[Ջրական|Ջրականի]]ի և [[Կովսական|Կովսականի]]ի շրջաններում: Պատերազմի ընթացքում ազատագրվում է 12,4 հազար կմ քառ․ տարածք և ԼՂՀ-ի շուրջ ստեղծվում է անվտանգության գոտի, սակայն Ադրբեջանը ռազմակալում է [[Դաշտային Ղարաբաղ|Հյուսիսային Արցախը]]՝ [[Շահումյանի շրջան (Արցախ)|Շահումյանի շրջանը]], [[Մարտակերտի շրջան|Մարտակերտի]] և [[Մարտունու շրջան (Արցախ)|Մարտունու շրջանների]] արևելյան մասերը: Զինադադարի կնքումով սկսվել է [[Արցախյան հակամարտության կարգավորման գործընթաց|Արցախյան հակամարտության խաղաղ կարգավորման գործընթացը]]՝ մինչև օրս ձգձգվող դիվանագիտական ու քաղաքական լարված պայքարը՝ բանակցությունների սեղանի շուրջ: 
 
[[2016 թվական|2016 թվականի]]ի [[Ապրիլի 1|ապրիլի 1-ին]] ադրբեջանական ուժերը խախտելովա [[Սոչի|Սոչիում]]ում կնքված համաձայնությունը լայնամասշտաբ հարձակում են գործում արցախա-ադրբեջանական շփման գծի ողջ երկայնքով։ [[Քառօրյա պատերազմ|Քառօրյա պատերազմի]]ի ժամանակ երկու կողմերն էլ ունենում են մարդկային և նյութական կորուստներ։ Կարճատև պատերազմի ընթացքում Արցախը կորցնում է 8 կմ քառ․ տարածք, սակայն այնուամենայնիվ [[Ստատուս-քվո|ստատուս քվոն]] տարածաշրջանում պահպանվում է:
 
== Աշխարհագրություն ==
 
=== Աշխարհագրական դիրք և ռելիեֆ ===
[[պատկերՊատկեր:Murov_mountain_in_Azerbaijan-Caucasus3.jpg|thumb|277x277px|Մռավ լեռնաշղթան գտնվում է [[Փոքր Կովկաս|Փոքր Կովկասի]]ի լեռնային համակարգում և հանդիսանում է [[Սևանի լեռնաշղթա|Սևանի լեռնաշղթայի]]յի արևելյան շարունակությունը։ ]]{{Հիմնական|Արցախի աշխարհագրություն}}[[պատկերՊատկեր:Metz Ishkhanasar Syuniq.jpg|thumb|277x277px|Մեծ Իշխանասար գագաթի տեսքը <nowiki/>[[Լեռնահովիտ (Արցախ)|Լեռնահովիտ]] գյուղից]]Արցախի Հանրապետությունը գտնվում է [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի հյուսիս-արևելքում՝ Փոքր Կովկասի ծալքաբեկորավոր լեռների արևելքում։ Արևմուտքում սահմանակցում է [[Հայաստան]]ին, հարավում՝ [[Իրանի Իսլամական Հանրապետություն|Իրանի Իսլամական Հանրապետությանը]], արևելքում՝ [[Ադրբեջանական Հանրապետություն|Ադրբեջանական Հանրապետությանը]]։ Մակերևույթը հիմնականում լեռնային է՝ իրեն բնորոշ բարդ ռելիեֆով։ Լեռնային գոտիները զբաղեցնում են Հանրապետության ամբողջ տարածքի 3/4-ը։ Մակերևույթի բարձրությունների տարբերությունը կազմում է 3600 մետր։ Հյուսիսային Արցախում արևմուտքից արևելք ձգվում են է [[Մռավի լեռնաշղթա|Մռավի լեռնաշղթան]]ն, որի երկարությունը կազմում է շուրջ 70 կմ։ Լեռնաշղթան կազմված է [[Հրաբուխ|հրաբխածին]] [[Ապար|ապարներիցապար]]ներից, որոնք տեղ-տեղ կտրտված են խոր [[Կիրճ|կիրճերովկիրճ]]երով ու [[Գետահովիտ|գետահովիտներովգետահովիտ]]։ներով։ Շղթայի վրա կա մոտ քսան գագաթ, որոնց բարձրությունը անցնում է 3000 մետրից։ Ամենաուշագրավ լեռնագագաթներն են՝ [[Մեծ Հինալ|Մեծ Հինալը]]ը (3367 մետր), [[Սպիտակասար|Սպիտակասարը]]ը (Ագդագ, 3200 մետր), [[Քյոռողլուդագ|Քյոռողլուդագը]]ը (3462 մետր), [[Օմար|Օմարը]]ը (3395 մետր) և շղթայի վերջին երեքհազարանոցը՝ [[Մռավ (լեռնագագաթ)|Մռավը]] (3340 մետր), որի անունով էլ կոչվում է լեռնաշղթան։ Մռավի լեռնաշղթայում է գտնվում նաև Արցախի Հանրապետության ամենաբարձր կետը՝ [[Գոմշասար|Գոմշասարը]]ը (3724 մետր բարձրությամբ), որը հաճախ անվանում են նաև [[Արիության լեռ]]։ Լեռների լանդշաֆտը լեռնամարգագետնային է, իսկ լանջերին կան <nowiki/>[[Անտառ|անտառներանտառ]]ներ, <nowiki/>[[Սողանք|սողանքներսողանք]]ներ, փլվածքներ և սողանքային լճակներ։ Արցախի արևմտյան տարածքում տարածվում է [[Արցախի լեռնաշղթա|Ղարաբաղի լեռնաշղթան]]։ Այն ձգվում է գրեթե միջօրեականի ուղղությամբ՝ <nowiki/>[[Թարթառ|Թարթառից]]ից մինչև <nowiki/>[[Արաքս|Արաքսի]]ի հովիտը։ Կազմված է [[Յուրայի ժամանակաշրջան|յուրայի]] և [[Կավճի ժամանակաշրջան|կավճի]] նստվածքային ու հրաբխային ապարներից, տեղ-տեղ՝ ուլտրահիմքային ներժայթուկներից։ Ղարաբաղի լեռնաշղթայի ամենաբարձր կետը [[Մեծ Քիրս]] լեռն է՝ 2724 մետր բացարձակ բարձրությամբ։ Այս լեռնաշղթայի փեշերին՝ [[Հադրութի շրջան|ԼՂՀ Հադրութի շրջանում]] է գտնվում [[Ազոխի քարայր|Ազոխի քարայրը]]ը, որտեղ պահպանվել են <nowiki/>[[Նեանդերթալյաննեանդերթալյան մարդ|նեանդերթալյան մարդու]]ու բրածո մնացորդներ։ Միջին բարձրությունները, հատկապես արևելյան լանջերը, ծածկված են [[Կաղնի|կաղնու]], [[հաճարի]], [[Բոխի|բոխու անտառներով]], որոնք հարավում փոխվում են չորասեր նոսր անտառների։
 
Արցախի Հանրապետության ամբողջ տարածքով դեպի արևելք տարածվում են մի շարք անտառապատ լեռնաճյուղեր։ Առավել նշանավոր է [[Շուշիի սարավանդ|Շուշիի սարավանդը]]ը, որ գահավիժելով իջնում է <nowiki/>[[Արցախի լեռնաշղթա|Արցախի լեռնաշղթայի]]յի արևելյան լանջերից սկիզբ առնող [[Կարկառ (գետ)|Կարկառ գետի]] [[Քարինտակ (գետ)|Քարինտակ վտակի]] հովիտները։ Հյուսիս-արևելքում [[Արևելյան Սևանի լեռնաշղթա|Արևելյան Սևանի լեռնաշղթան]]ն է, որը սկիզբ է առնում [[Հայաստան|Հայաստանի]]ի [[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիքի մարզից]]։ից։ [[Զանգեզուրի լեռնաշղթա|Զանգեզուրի]] ու <nowiki/>[[Արցախի լեռնաշղթա|Արցախի լեռնաշղթաների]]ների միջև գտնվում է [[Սյունիքի բարձրավանդակ|Սյունիքի բարձրավանդակը]]ը, որն իրենից ներկայացնում է բլրաթմբային սարահարթ։ Այստեղի լեռները կազմված են կավճի ու պալեոգենի հրաբխածին-նստվածքային ապարներից, որոնք ծածկված են անթրոպոգենյան <nowiki/>[[Լավա|լավաներիլավա]]ների հզոր շերտով։ Սյունիքի բարձրավանդակը տարածվում է <nowiki/>[[հյուսիս]]-[[Արևմուտք|արևմուտքիցարևմուտք]]ից <nowiki/>[[հարավ]]-[[արևելք]], երկարությունը՝ 120 կմ, լայնությունը՝ մինչև 50 կմ։ Մակերևույթին բնորոշ են բազմաթիվ հրաբխային կոները, կենտրոնական մասում են <nowiki/>[[Ծղուկ]] (3581 մ) և <nowiki/>[[Մեծ Իշխանասար]] (3550մ) հրաբխային զանգվածները։ Ամենաբարձր լեռնագագաթը Դալին է՝ 3616 մետր բարձրությամբ։ Այն Արցախի ամենաբարձր լեռներից մեկն է։ Հարավարևմտյան մասում՝ [[Ծռասար]] և [[Մխմաթիք]] լեռնաշղթաների հատման կետում, գտնվում է [[Գժասար|Գժասար լեռը]]՝ 3616 բարձրությամբ։ Համեմատաբար ցածրադիր ու հարթավայրային է հարավն ու արևելքը. [[Արաքս]] գետի երկայնքով տարածվում է [[Միլի դաշտավայր|Միլի կամ Արցախի դաշտավայրը]]։ Արցախյան բարձրավանդակի արևմտյան հատվածը թեքությամբ իջնում դեպի արևելք՝ ձուլվելով [[Կուր-Արաքսյան դաշտավայր|Կուր-Արաքսյան ընդարձակ հարթավայրի]] մեծ մասը կազմող Արցախյան դաշտավայրին: Արցախի տարածքի շուրջ 35 %-ը ծածկված է անտառներով (մասնավորապես 1.500-2.250 մետր բարձրության վրա գտնվող շրջանները)։ Ցածրադիր վայրերի սարալանջերը ծածկված են թփուտներով և մարգագետիններով։
 
=== Օգտակար հանածոներ և հողային ծածկույթ ===
{{Հիմնական|Արցախի ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր {{!}} Արցախի օգտակար հանածոներ|Արցախի ֆիզիկաաշխարհագրական բնութագիր {{!}} Արցախի հողածածկույթ}}[[պատկերՊատկեր:Hunot Canyon, Shushi.jpg|thumb|269x269px|[[Հունոտի կիրճ|Հունոտի կիրճը]]ը [[Պատմություն|պատմական]], [[Բնություն|բնական]] և [[Ճարտարապետություն|ճարտարապետական]] մի շարք գեղատեսիլ վայրերի համալիր է]]Արցախի Հանրապետության տարածքը հարուստ է [[Մետաղ|մետաղականմետաղ]]ական և [[Ոչ մետաղներ|ոչ մետաղական]] մի շարք հանքատեսակներով սակայն, [[Երկրաբանություն|երկրաբանական]]-[[Հետախուզություն|հետախուզական]] տեսանկյունից [[Հարավային Կովկաս|այս տարածաշրջանը]] մինչ օրս համարվում է մասամբ (ոչ լրիվ) ուսումնասիրված։ [[Մարտակերտի շրջան|Մարտակերտի շրջանի]]ի [[Մաղավուզ]] և [[Քոլատակ]] գյուղերը հայտնի են [[Վառելիք|հանքային վառելիքի տեսակների]] առատությամբ։ Հնուց ի վեր Արցախի տարածքում հայտնաբերվել են բազմամետաղների, այդ թվում՝ [[Ցինկ|ցինկիցինկ]]ի, [[Կապար|կապարիկապար]]ի, [[Պղինձ|պղնձի]], [[Ոսկի|ոսկու]], [[Ծծումբ|ծծմբային կոլչեդանի]], [[Երկաթ|երկաթիերկաթ]]ի հանքավայրեր ու պաշարներ: Դրանք հիմնականում գտնվում են [[Մեհմանա]], [[Դրմբոն]], [[Վարդաձոր (Մարտակերտի շրջան)|Վարդաձոր]], [[Կուսապատ]], [[Վանք (Մարտակերտի շրջան)|Վանք]], [[Շահկերտ]], [[Լիսագոր]], [[Զարդանաշեն]], [[Ցոր]] և [[Մաղավուզ]] գյուղերի հանքավայրերում, [[Խաչեն]] ու [[Թարթառ]] գետերի միջև ընկած տարածքում, ինչպես նաև [[Մռավի լեռնաշղթա|Մռավ լեռան]] լանջին: Արցախը հարուստ է նաև [[Ոչ մետաղներ|ոչ մետաղական տարրերով]]: Մասնավորապես, շատ են [[Մարմար|մարմարիմարմար]]ի ու բազմերանգ մարմարեցված [[Կրաքար|կրաքարիկրաքար]]ի հանքավայրերը, որոնք հիմնականում գտնվում են [[Ստեփանակերտ]] և [[Շուշի]] քաղաքներում, ինչպես նաև [[Քարագլուխ (Հադրութի շրջան)|Քարագլուխ]] գյուղի տարածքում: 
 
Հանրապետության տարածքում կան [[Գրանիտ|գրանիտիգրանիտ]]ի, [[Բազալտ|բազալտիբազալտ]]ի, [[Տուֆ|տուֆիտուֆ]]ի, [[Կրաքար|կրաքարիկրաքար]]ի հանքավայրեր, ինչպես նաեւ [[Ցեմենտ|ցեմենտիցեմենտ]]ի, [[Գրաֆիտ|գրաֆիտիգրաֆիտ]]ի, [[Վիմագրականվիմագրական քար|վիմագրական քարի]]ի, [[Գիպս|գիպսիգիպս]]ի, [[Ավազ|ավազիավազ]]ի ու [[Կավ|կավիկավ]]ի բարձրորակ հումք: Լեռնային Ղարաբաղի տարածքը հարուստ է նաև [[Հանքային ջուր|հանքային ջրի]] ռեսուրսներով: Որոշ աղբյուրներ այստեղ հայտնի են եղել դեռ շատ վաղուց: Հատկապես կիրառական նշանակություն ունեն [[Լիսագոր|Լիսագորի]]ի հ<nowiki/>[[Հանքային ջուր|անքային ջրի աղբյուրները]], որոնք գտնվում են [[Շուշի|Շուշիից]]ից 16-18 կմ. հեռավորության վրա, Շուշի-Գորիս ավտոճանապարհի մոտ: Դրանք պարունակում են մեծ քանակությամբ երկաթ և արժեվորվում են իրենց բուժիչ հատկանիշներով: Իսկ [[Շուշիի շրջան (Արցախ)|Շուշիի շրջանի]] Շրլան գյուղի մոտ գտնվող աղբյուրի հիման վրա Շուշիում գործում էր [[Շուշիի առողջարան|առողջարան]]: 
 
Արցախի Հանրապետության հյուսիսարևելյան և հարավարևելյան ծայրամասերի հարթավայրերում տարածված են [[Շագանակագույն հողեր|շագանակագույն]], գետահովիտներում՝ [[Ալյուվիալ նստվածքներ|ալյուվիալ]], նախալեռներում՝ [[Շագանակագույն հողեր|մուգ շագանակագույն]] և [[Լեռնատափաստանային հողեր|լեռնատափաստանային]], միջին բարձրության լեռներում՝ [[Դարչնագույն հողեր|դարչնագույն]] ու [[Գորշգորշ հողեր|գորշ հողերը]]ը, առանձին զանգվածներով՝ լեռնային սևահողերը, [[Մռավի լեռնաշղթա|Մռավի լեռնաշղթայի]]յի բարձրադիր մասում՝ [[Լեռնամարգագետնային հողեր|լեռնամարգագետնային]] ու [[Կմախքայինկմախքային հողեր|կմախքային հողերը]]։ը։
 
=== Ջրագրական ցանց ===
[[պատկերՊատկեր:Hagari_River_(Tigranavan).jpg|thumb|277x277px|Հագարի գետը հոսում է [[Քաշաթաղի շրջան|Քաշաթաղի շրջանով]]ով ]][[պատկերՊատկեր:Sarsang_reservoir_P1090881.JPG|thumb|277x277px|[[Սարսանգի ջրամբար|Սարսանգի ջրամբարը]]ը կառուցվել է [[Թարթառ]] գետի վրա։ Տեսարանը՝ [[Դրմբոն]] գյուղից ]][[Արցախի աշխարհագրություն|Արցախի ջրագրական համակարգը]] տեսականորեն նման է [[Հայաստանի ջրագրություն|Հայաստանինին]]։ Հանրապետությունը [[Դեպի ծով ելք չունեցող պետություններ|դեպի ծով ազատ ելք չունի]], սակայն վերջինիս տարածքում կան բազմաթիվ [[Ջրատարածություն|ներքին ջրեր]] ([[Լիճ|լճեր]], [[Գետ|գետերգետ]]եր, [[Ճահիճ|ճահիճներճահիճ]]ներ): Խոշոր գետերը հիմնականում պատկանում են [[Կուր]] և [[Արաքս]] գետերի ավազաններին։ Գետերի սնումը հարաբերականորեն խառն է, իսկ հոսքն ունի սեզոնային բնույթ։ Գարնան բոլոր ամիսներին և աշնան սկզբին Արցախի գետերը հորդանում են, իսկ ամռանը՝ ծանծաղում։ Այստեղ հաշվվում է 2639 գետ ու գետակ, որոնց ընդհանուր երկարությունը 8395 կմ է։ Գետերը հիմնականում սկիզբ են առնում բարձրադիր լեռնաշղթաներից և ունեն մեծ անկում։ Ջրային ռեսուրսները կարևոր նշանակություն ունեն [[Արցախի Հանրապետության տնտեսություն|Արցախի Հանրապետության զարգացող տնտեսության]] կայունացման գործում։ Սեփական [[Վառելիք|վառելիքաէներգետիկ պաշարների]] բացակայության պայմաններում [[Ջուր|ջուրըջուր]]ը միակ էներգետիկ աղբյուրն է։ Գետերի [[Ոռոգում|ոռոգման ջրերը]] խիստ անհրաժեշտ են նաև չորային Արցախի գյուղատնտեսական նշանակության հողերի մշակման համար։
 
Արցախի գետերի մեծամասնությունը (75 %) պատկանում են [[Կուր|Կուրի]]ի ավազանին։ Այս գետի խոշոր վտակներից են [[Թարթառ|Թարթառը]]ը, [[Հևջա|Հևջան]]ն, <nowiki/>[[Խաչեն|Խաչենը]]ը, <nowiki/>[[Կարկառ|Կարկառը]]ը, <nowiki/>[[Խոնաշեն|Խոնաշենը]]։ը։ Ամենախոշոր վտակն աջակողմյան [[Կարկառ|Կարկառն]]ն է, որի ջուրն օգտագործվում է ոռոգման նպատակով։ Այն սկիզբ է առնում <nowiki/>[[Արցախի լեռնաշղթա|Արցախի լեռնաշղթայի]]յի արևելյան լանջերից՝ [[Ծովի մակարդակի բարձրութիւնը|ծովի մակարդակից]] մինչև 2080 մետր բարձրությունից։ Կարկառն իր հերթին ևս ունի երկու խոշոր վտակներ՝ [[Մեղրագետ|Մեղրագետը]]ը և Բագարան։ Արաքսի ավազանի վտակները համեմատաբար ավելի խոշոր են և ջրառատ։ Դրանք են՝ [[Հագարի|Հագարին]]ն, <nowiki/>[[Վարանդա|Վարանդան]]ն, <nowiki/>[[Իշխանագետ|Իշխանագետը]]ը: Հագարին հոսում է [[Քաշաթաղի շրջան|Քաշաթաղի շրջանում]]ում և ունի 113 կմ երկարություն։ Սկիզբ է առնում Արցախի բարձրավանդակից՝ [[Դալիդաղ (լեռնաշղթա)|Դալիդաղ լեռնազանգվածի]] հարավային լանջից։ Հոսում է հյուսիս-արևմուտքից հարավ-արևելք։ խոշոր վտակը Հոչազն (Հոչանց) է (63 կմ)։ Սնումը խառն է, հորդացումը տեղի է ունենում մայիս-հունիսին ամիսներին։ <nowiki/>[[Վարանդա (գետ)|Վարանդան]] և [[Իշխանագետ (գետ)|Իշխանագետը]] սնմամբ և հոսքով նման են Արցախի մյուս գետերին։ Կան մի քանի գետեր, որոնք սկիզբ են առնում [[Հայաստան|Հայաստանի Հանրապետության]] տարածքում և հոսում են մինչև Արցախ։ Օրինակ՝ [[Քարաշեն]] գետն սկիզբ է առնում <nowiki/>[[Սյունիքի բարձրավանդակ|Սյունիքի բարձրավանդակից]]ից և <nowiki/>[[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության]] տարածքում աջից միախառնվում է [[Աղավնո]] գետին։ Արցախի Հանրապետության մայր գետը [[Թարթառ|Թարթառն]]ն է, որը պատկանում է Կուր գետի ավազանին։ Թարթառ գետի վերին ավազանում ժամանակին գտնվել է պատմական <nowiki/>[[Ծար]] ավանը, իսկ գետի միջին հոսանքում՝ ձախ ափին, գտնվում է<nowiki/>[[Դադիվանք|Դադիվանքը]]։ը։ Թարթառի ափին է գտնվում նաև [[Քարավաճառ]] քաղաքը։ Թարթառ գետի ռեժիմը կարգավորելու և ջրերն արդյունավետ օգտագործելու համար 1970 թվականին կառուցվել է <nowiki/>[[Սարսանգի ջրամբար|Սարսանգի ջրամբարը]]ը, որի ջրերն օգտագործվում են ոռոգման և ջրաէներգետիկ նպատակներով։ Ջրամբարի վրա կառուցված է Սարսանգի ՀԷԿ-ը ( հզորությունը՝ 110 մեգավատտ)։ Ամբարտակը ծառայել է ոչ միայն էլեկտրաէներգիա ստանալու, այլ նաև դաշտերը ոռոգելու համար։ [[Արցախյան ազատամարտ|Արցախյան ազատամարտի]]ի տարիներին [[Սարսանգի ջրամբար|Սարսանգի ջրամբարի]]ի շրջակայքում կատաղի մարտեր են տեղի ունեցել, որոնց ժամանակ կասեցվել է ադրբեջանական բանակի [[1992 թվական|1992 թվականի]]ի ամառային հարձակումը և Արցախի կողմից վերականգնվել է ջրամբարի նկատմամբ վերահսկողությունը։
 
=== Կլիմայական պայմաններ ===
Տող 218.
 
=== Բուսական աշխարհ ===
{{Հիմնական|Արցախի բուսական աշխարհ}}[[պատկերՊատկեր:Lilium armenum.jpg|thumb|259x259px|[[Շուշան հայկական|Հայկական շուշանը]] սոխարմատավոր բազմամյա ծաղկաբույս է, որը տարածված է [[Հայաստան|Հյուսիսային Հայաստանում]], [[Անատոլիա|Անատոլիայում]]յում և [[ԼՂՀ|Արցախում]]]][[պատկերՊատկեր:Sambucis tigranii.jpg|thumb|259x259px|[[Թանթրվենի, Տիգրանի|Թանթրվենի Տիգրանին]] [[Հայաստան|Հայաստանի]]ի և [[ԼՂՀ|Արցախի]] [[Էնդեմիկ բույսեր|էնդեմիկ բուսատեսակ]] է, որը գրանցված է [[Կարմիր գիրք|Կարմիր գրքում]]]]Արցախը հարուստ բնական պաշարների երկիր է՝ գեղատեսիլ և բազմազան բնությամբ։ Արցախի տարածքի շուրջ 35 %-ն անտառածածկ է։ Անտառներն առավել մեծաքանակ են հատկապես [[Հադրութի շրջան|Հադրութի]] և [[Մարտակերտի շրջան|Մարտակերտի շրջաններում]]ներում, որտեղ աճում են [[Հոն|հոնիհոն]]ի, <nowiki/>[[Խնձորենի|խնձորենու]], <nowiki/>[[Թզենի|թզենու]], <nowiki/>[[Տանձենի|տանձենու]], <nowiki/>[[Ընկուզենի|ընկուզենու]], <nowiki/>[[Սալորենի|սալորենու]], <nowiki/>[[Սալորենի|շլորի]], <nowiki/>[[Զկեռ|զկեռիզկեռ]]ի, <nowiki/>[[Տխլենի|տխլենու]] ծառեր։ Արցախի մյուս երկրամասերում տարբեր տեղաբաշխմամբ աչքի են ընկնում [[Հաճարենի|հաճարենինհաճարենի]]ն, <nowiki/>[[Կաղնի|կաղնինկաղնի]]ն, <nowiki/>[[Բոխի|բոխինբոխի]]ն, <nowiki/>[[Թխկի|թխկինթխկի]]ն, <nowiki/>[[Թեղի|թեղինթեղի]]ն, <nowiki/>[[Լորենի|լորենինլորենի]]ն, <nowiki/>[[Հացի|հացինհացի]]ն, <nowiki/>[[Կեչի|կեչինկեչի]]ն, <nowiki/>[[Ճապկի|ճապկինճապկի]]։ն։ Գետահովիտների երկարությամբ տարածված են <nowiki/>[[Ուռենի|ուռենիներըուռենի]]։ները։ Շատ են նաև <nowiki/>[[Մոշենի|մոշի]] և <nowiki/>[[Մասրենի|մասրենու]] թփերը։ Վայրի ծառատեսակների ու թփերի պտուղները հին ժամանակներից մինչև այսօր թարմ կամ չո­րացված ձևով օգտագործվում են որպես սննդամթերք, համեմունք և դեղամիջոց։ Արցախն աչքի է ընկնում բուսական համայնապատկերների ու բուսատեսակների արտակարգ բազմազանությամբ։ Այստեղ առատ են մշակովի բույսերի վայրի ազգակիցները՝ <nowiki/>[[ցորեն]], <nowiki/>[[աշորա]], <nowiki/>[[գարի]], <nowiki/>[[վարսակ]], <nowiki/>[[ոլոռ]], <nowiki/>[[սոխ]], <nowiki/>[[ճակնդեղ]], զանազան [[Հատապտղային բույսեր|հատապտուղներ]], [[Կորիզավորներ|կորի­զավոր]], [[Ոլոռ|ընդավոր]], [[Կերային ցանքաշրջանառություն|կերային]], [[Բանջարաբույսեր|բանջարանոցային բուսատեսակներ]]։ Արցախի տարածքում միմյանց են հաջորդում [[Տափաստան|տափաստաններնտափաստան]]ներն ու [[Անտառներ|անտառներըանտառներ]]։ ը։
 
Ամենա­ցածր դիրք ունեն [[Կիսաանապատ|կիսաանապատներնկիսաանապատ]]ներն ու [[Տափաստան|տափաստաններըտափաստան]]ները (300-800 մետր), ամենաբարձր՝ մերձալպյան, ալպյան [[Մարգագետիններ|մարգագետիններըմարգագետիններ]]ը, [[Բարձրախոս|բարձրախոտերը]], քարաժայռային բուսականությունը (1300-2300 մետր), իսկ 2300 մետրից բարձր տարածված են [[Տունդրային զոնաներ|տունդրային յուրահատուկ բուսատեսակները]]։ Արցախի տափաստանները հիմնականում ծածկված են տափաստանային գուղձավոր և պնդաթուփ խոտաբույսերով։ Այստեղ տարածված են ավելուկը, եղինջը, <nowiki/>[[Ծնեբեկ|ծնեբեկըծնեբեկ]]ը, <nowiki/>[[Թրթնջուկ|թրթնջուկըթրթնջուկ]]ը, [[Ճռճռուկ|ճռճռուկըճռճռուկ]]ը, [[Աստղաշուշան|աստղաշուշանըաստղաշուշան]]ը, [[Փիփերթ|փիփերթըփիփերթ]]ը, [[Շրեշ|շրիշը]], [[Իշակաթնուկ|իշակաթնուկըիշակաթնուկ]]ը և այլն։ Սաղարթավոր նոսր անտառ­ներում ցածրաբուն, լուսասեր ծառերի ու թփերի՝ [[Ցաքի|ցաքու]], [[Ասպիրակ|ասպիրակիասպիրակ]]ի, [[Փռշնի|փռշնու]], [[Ցախակեռաս|ցախակեռասներիցախակեռաս]]ների, <nowiki/>[[Հասմիկ|հասմիկիհասմիկ]]ի, [[Բալենի|մահալեբյան բալենու]], [[Խնկենի|խնկե­նու]], <nowiki/>[[Նռնենի|նռնենու]], [[Մասրենի|մասրենու]], <nowiki/>[[Դրախտածառ|դրախտածառիդրախտածառ]]ի հարևանությամբ աճում են [[Փետրախոտ|փետրախոտերփետրախոտ]]եր, [[Շյուղախոտ|շյուղախոտերշյուղախոտ]]եր և <nowiki/>[[Աբեղախոտ|աղեղախոտեր]]։ Ամենուրեք տարած­ված են <nowiki/>[[Ուրց|ուրցիուրց]]ի երկու տեսակները, որոնց հոգեպարար բույրով պարուրվում է ողջ շրջապատը։ Անտառամերձ մարգագետիններում աճում են հացազգի և լոբազգի բազմաթիվ բույսեր։ Գարնան վերջե­րին <nowiki/>[[Սագասոխուկ|սագասոխին]], [[Մկնասոխ|մկանասոխին]], [[Աստղաշուշան|աստղաշուշանինաստղաշուշան]]ին, <nowiki/>[[Ձնծաղիկ|ձնծաղիկինձնծաղիկ]]ին<nowiki/>փոխարինելու են գալիս [[Հրանունկ|հրանունկըհրանունկ]]ը, [[Անմոռուկ|անմոռուկըանմոռուկ]]ը, որոնց դեղին և երկնակապտավուն գույնի հետ մեծ խայտաբղետություն են առաջացնում [[Ոջլադեղ|ոջլադեղիոջլադեղ]]ի, <nowiki/>[[Վարդակակաչ|վարդակակաչիվարդակակաչ]]ի, [[Երեքնուկ|երեքնուկներիերեքնուկ]]ների և [[Կակաչ|կակաչներիկակաչ]]ների ծաղիկները։ Արցախի տարբեր հանդամասերում կարելի է հանդիպել [[Տատասկ|տատասկիտատասկ]]ի, [[Դաշտավլուկ|դաշտավլուկիդաշտավլուկ]]ի, [[Գայլաթաթ|գայլաթաթիգայլաթաթ]]ի և <nowiki/>[[Անմոռուկ|անմոռուկիանմոռուկ]]։ի։ Գետեզ­րերին տեսանելի է <nowiki/>[[Ճահճախոտ|ճահճախոտըճահճախոտ]]ը, [[Մակարդախոտ|մակարդախոտըմակարդախոտ]]ը, [[Ջրկոտեմ|ջրկոտեմըջրկոտեմ]]ը, [[Մացառեղեգ|մացառեղեգըմացառեղեգ]]ը, [[Շերեփուկախոտ|շերեփուկախոտըշերեփուկախոտ]]ը, [[Ջրոսպ|ջրոսպըջրոսպ]]ը, <nowiki/>[[Ջրահարս|ջրահարսըջրահարս]]ը, [[Ջրիմուռներ|տարատեսակ ջրիմուռները]]։ Վերոհիշյալ բույսերին ամենուր ընկերակցում են մոտ 100 տեսակի [[մամուռներ]]։ Արցախի բարեխառն կլիման հարմարավետ պայմաններ է ստեղծում [[Որթ|խաղողի որթի]] և շահթթենու լիարժեք աճման համար։
 
=== Կենդանական աշխարհ ===
{{Հիմնական|Արցախի կենդանական աշխարհ}}[[պատկերՊատկեր:Medved_mzoo.jpg|thumb|273x273px|[[Արցախի կենդանական աշխարհ|Արցախի լեռնային ֆաունային]] ամենաբնորոշ կենդանատեսակը [[գորշ արջ]]ն է]]Արցախի Հանրապետության տարածքը գտնվում է [[Իրանական լեռնաշխարհ|Իրանական]], [[Փոքրասիական բարձրավանդակ|Փոքրասիական]] և [[Պոնտոս]]-[[Կովկաս|Կովկասյան]]յան <nowiki/>[[Մարզ|մարզերիմարզ]]երի խաչմերուկում, որով և պայմանավորված է այդ մարզերի ազդեցությունը երկրամասի [[Կենդանականկենդանական աշխարհ|կենդանական աշխարհի]]ի տեսակների վրա։ [[Արցախ|Արցախի]]ի կենդանական աշխարհում գերակշռում են առաջավորասիական և միջերկրածովային տեսակները։ Բոլոր գոտիներում կենդանիներից հանդիպում են <nowiki/>[[գայլ]], <nowiki/>[[աղվես]], <nowiki/>[[Նապաստակներ|նապաստակ]], [[Սովորական շնագայլ|շնագայլ]], <nowiki/>[[լճագորտ]], [[Մողեսներ|մողես]], [[Լորտուներ|լորտու]], <nowiki/>[[առնետ]], [[Թռչուններ|թռչուններիցթռչուններ]]՝ից՝ <nowiki/>[[անգղ]], <nowiki/>[[արծիվ]], <nowiki/>[[բազե]], <nowiki/>[[աղավնի]], <nowiki/>[[կաչաղակ]], <nowiki/>[[ագռավ]], [[Ճնճղուկներ|սովորական ճնճղուկ]], <nowiki/>[[չղջիկ]] և այլն։ [[Արցախի ֆիզիկաաշխարհագրական շրջան|Արցախի կլիմայական]] ու [[Արցախի բուսական աշխարհ|բուսական ծածկին]] համապատասխան գոյություն ունի բազմատեսակ [[Արցախի կենդանական աշխարհ|կենդանական աշխարհ]]: [[Կիսաանապատ|Կիսաանապատային]]ային և [[Տափաստանային զոնաներ|տափաստանային գոտում]] տարածված են զանազան [[Մորեխներ|մորեխազգիներ]], որոնց որոշ տեսակները իսկական չարիք են հողագործի համար։ [[Կիսաանապատ|Կիսաանապատներում]]ներում և ժայռերում ապրում են [[Կարիճներ|կարիճներիկարիճներ]]ի, [[Մողեսներ|մողեսներիմողեսներ]]ի և [[Օձեր|օձերիօձեր]]ի որոշ տեսակներ։
 
[[Սողուններ|Սո­ղուններից]] կարելի է մատնանշել [[Իժեր|դաշտային իժը]] և [[Գյուրզա|գյուրզանգյուրզա]]։ն։ Այգի­ներում և արտերում ապրում են [[դաշտամկներ]], [[ավազամկներ]] և [[ճագարամկներ]], որոնք, արագ զարգանալով, դառնում են լուրջ վնասատուներ։ Շատ հարուստ է [[Բզեզներ|բզեզներիբզեզներ]]ի և [[Թիթեռներ|թիթեռներիթիթեռներ]]ի ֆաունան։ Կաթնասուններից նշված գոտում մշտապես ապրում են [[Նապաստակ|նապաստակընապաստակ]]ը, [[Աղվեսներ|աղվեսը]], [[Վարազ|վարազըվարազ]]ը, մի քանի տեսակ [[չղջիկներ]], [[Ոզնիներ|ոզ­նին]], [[Գայլեր|գայլը]]։ Թռչուններից հանդիպում են [[աքարներ]], [[Արտույտներ|փոքրիկ ար­տույտներ]], [[Կաքավ|դաշտային կաքավներ]] և [[Լոր|լորերլոր]]։եր։ [[Գիշատիչ թռչուններ|Գիշատիչ թռչուններից]]ից տարածված են [[Ուրուրներ|ուրուրներնուրուրներ]]ն ու [[Գառնանգղ|գառնանգղներըգառնանգղ]]։ները։ Երկնակամարում մերթընդմերթ տեսանելի է [[Արծիվներ|արծիվներիարծիվներ]]ի սլացիկ թռիչքը։ Անտառաբնակ թռչուններից հայտնի է [[Փայտփորներ|փայտփորը]], [[Աղավնիներ|աղավնին]], [[Երաշտահավեր|երաշտահավը]], [[Ճուռակներ|լորոս-ճուռակը]], [[Դեղնածաղիկ անդրկովկասյան|դեղնածաղիկը]], [[Սարյակներ|սարյակը]], [[Ծիծեռնակներ|ծիծեռնակը]], [[Բու|բունբու]]ն և [[Կաչաղակներ|կաչաղակը]]։
 
Անտառներում հանդիպում են [[նապաստակներ]], [[աղվեսներ]], [[ոզնիներ]], [[Աքիս|կովկասյան աքիսներ]], երբեմն էլ [[եղնիկ]], [[Արջեր|արջ]] ու [[անտառային կատու]]։ Գետերում ապրում են լեռնային գետերին և անուշահամ բարձ­րադիր լճերին հատուկ ձկներ։ Մարդու անհոգի վերաբերմունքի հետևանքով ձկների որոշ տեսակներ անհետացել են։ Բոլոր լճակներում և գետերում տարածված են [[Գորտեր|գորտը]], [[Լորտուներ|լորտուն]] և [[Կրիաներ|կրիան]]։ Եղեգնապատ վայրերում հանդիպում է [[Կարմիրկարմիր բադ|կարմիր բադը]]։ը։ Աղբյուրներին, գետակներին, լճակներին հատուկ են [[Որդեր|ջրային որդերը]] և [[Ճպուռներ|ճպուռներըճպուռներ]]։ը։ Կանգնած ջրավազաններում ապրում են [[Մոծակներ|մոծակներիմոծակներ]]ի մի քանի տեսակներ։
 
==== Ղարաբաղի ձի ====
{{հիմնական|Ղարաբաղի ձի}}
[[պատկերՊատկեր:Qarabaq ati.jpg|thumb|250x250px|[[Ղարաբաղի ձի]]]][[Ղարաբաղի ձի|Ղարաբաղի ձին]]ն, որը հեծկան ձիերի ցեղին պատկանող ազնվացեղ նժույգ է, դեռևս հնագույն ժամանակներից տարածված է եղել Արցախի տարածքում։ Ըստ մեզ հայտնի աղբյուրների՝ ղարաբաղյան ձին առաջացել է ժողովրդական ընտրասերման արդյունքում՝ [[Պարսկական ձի|պարսկական]], [[Թուրքմենական ձի|թուրքմենական]], իսկ հետագայում նաև [[Արաբականարաբական ձի|արաբական ձիերի]]երի խաչասերումից և բնակություն է հաստատել [[Կուր]] և <nowiki/>[[Արաքս]] գետերի միջև ընկած տարածքում։ Ներկայումս այն համարվում է արևելյան տիպի լավագույն ձիատեսակներից մեկը։ [[19-րդ դար|19-րդ դարում]]ում այն ներազդել է հարավռուսական [[Ձիաբուծություն|ձիաբուծության]] վրա և մեծ քանակով արտահանվել արևմուտք՝ [[Ֆրանսիա]], [[Անգլիա]], [[Լեհաստան]] և այլուր։
 
Ղարաբաղի ձին հատկապես աչքի է ընկնում իր գեղեցիկ արտաքին կառուցվածքով։ Անզեն աչքով նկատելի է ղարաբաղյան ձիու նմանությունն մեկ այլ արևելյան նժույգի՝ [[Արաբականարաբական ձի|արաբական ձիու]]ու հետ։ Երկու ձիատեսակների գլխավոր նմանություններն են չոր մարմնակազմվածքը և հեզ վարքագիծը։ Ղարաբաղյան ձիու գլուխը բավականին թեթև է, իսկ իրանը՝ ուղիղ։ Մնդավի բարձրությունը կազմում է 145-150 սմ է, իրանի թեք երկարությունը՝ 145-150 սմ։ Տարբեր ժամանակներում արցախյան այս ձիատեսակն օգտագործվել է [[Դոնի Ռոստով|Դոնի]], [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|անդրկովկասյան հանրապետությունների]] ([[Ադրբեջանական Հանրապետություն|Ադրբեջանական Հանրապետությունում]]ում համարվում է ազգային խորհրդանիշ), <nowiki/>[[Արևմտյան Եվրոպա|Արևմտյան Եվրոպայի]]յի մի շարք երկրների տարբեր <nowiki/>[[Ձի|ձիերիձի]]երի ցեղերի բուծման և բարելավման նպատակով։ Ներկայումս ղարաբաղյան ձիերը սահմանափակ քանակով բուծվում են Արցախի Հանրապետության որոշ շրջաններում։
 
=== Բնապահպանություն ===
Տող 239.
== Վարչատարածքային բաժանում ==
{{Հիմնական|Արցախի Հանրապետության վարչական բաժանում}}
[[պատկերՊատկեր:Unnamed1 - panoramio (185).jpg|thumb|250x250px|[[Ստեփանակերտ]] քաղաքի մուտքի պաստառը]][[Արցախի Հանրապետության վարչական բաժանում|Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային միավորներն]] են՝ [[Շրջան (վարչական միավոր)|շրջանները]], [[Համայնք (վարչատարածքային միավոր)|համայնքները]], ինչպես նաև շրջանի կարգավիճակ ունեցող [[Ստեփանակերտ|Ստեփանակերտ քաղաքը]] (ԼՂՀ մայրաքաղաք): Արցախի Հանրապետության ընդհանուր տարածքը կազմում է 11.458 կմ², որը վարչակատարածքայնորեն բաժանված է 8 առանձին շրջանների։ Դրանք են՝ [[Ասկերանի շրջան|Ասկերանի շրջանը]]՝ը՝ [[Ասկերան]] կենտրոնով, [[Հադրութի շրջան|Հադրութի շրջանը]]՝ը՝ [[Հադրութ]] կենտրոնով, [[Մարտակերտի շրջան|Մարտակերտի շրջանը]]՝ը՝ [[Մարտակերտ]] կենտրոնով, [[Մարտունու շրջան (Արցախ)|Մարտունու շրջանը]]՝ [[Մարտունի (Արցախ)|Մարտունի]] կենտրոնով, [[Շահումյանի շրջան (Արցախ)|Շահումյանի շրջանը]]՝ [[Քարվաճառ]] կենտրոնով, [[Շուշիի շրջան (Արցախ)|Շուշիի շրջանը]]՝ [[Շուշի]] կենտրոնով և [[Քաշաթաղի շրջան|Քաշաթաղի շրջանը]]՝ը՝ [[Բերձոր]] կենտրոնով<ref>[http://www.stat-nkr.am/2000_2006/02.pdf Վիճակագրության Ազգային Ծառայություն, «Արցախի Հանրապետության վարչատարածքային բաժանումը ըստ շրջանների]</ref>։ [[Շահումյանի շրջան|Շահումյանի շրջանն]]ն ներկայումս գտնվում է [[Ադրբեջանական Հանրապետություն|Ադրբեջանի Հանրապետության]] վերահսկողության տակ, իսկ տեղի հայ բնակչությունը դուրս է մղված դեպի ազատագրված [[Վայկունիք (գավառ)|Վայկունիքի գավառ]]։ Այս ութ շրջաններին մեջ են մտնում նաև ազատագրված յոթը հայկական պատմական գավառները՝ Ճրաքն, [[Կովսական]], [[Քաշունիք]] ([[Աղավնո գետ (Արաքսի ավազան)|Աղավնո գետի]] հովիտ, Քաշաթաղի շրջան) [[Շահումյան (շրջան)|Վայկունիք]] ([[Թարթառ|Թարթառ գետի]] վերին հովիտը), [[Ակն]] (Տիգրանակերտի դաշտակ, նախկին [[Աղդամի շրջան (Ադրբեջանական ԽՍՀ)|Աղդամի շրջան]]) և [[Մուխանք]] (Արցախի դաշտավայր)։
 
Ըստ Արցախի Հանրապետության «վարչատարածքային բաժանման մասին օրենք»-ի՝ ութ շրջաններում իրականացվում է պետական կառավարում, համայնքներում՝ տեղական ինքնակառավարում։ Տեղական ինքնակառավարում է իրականացվում Ստեփանակերտ քաղաքում ևս՝ համատեղելով պետական կառավարման հետ: Համայնքը կարող է ընդգրկել մեկ կամ ավելի թվով բնակավայրեր: Արցախի Հանրապետության բոլոր բնակավայրերը՝ առանձին կամ այլ բնակավայրի (բնակավայրերի) հետ միասին ընդգրկվում են համայնքների մեջ<ref>{{Cite web|url=http://nkrcadastre.am/?p=189|title=ԼՂՀ վարչատարածքային բաժանման մասին « Արցախի Հանրապետություն {{!}} Կառավարությանն առընթեր անշարժ գույքի կադաստրի պետական կոմիտե|website=nkrcadastre.am|language=hy-AM|accessdate=2017-12-21}}</ref>:
Տող 344.
Ներկայիս Արցախի Հանրապետությունը փաստացիորեն (դե ֆակտո) անկախ պետություն է, որն ունի սեփական դրոշը, զինանշանը և օրհներգը, իշխանական մարմինները, ֆինանսատնտեսական համակարգը։ Հայաստանի Հանրապետությունը միջազգային-իրավական հարթակում Արցախը ճանաչում է որպես իր անբաժանելի մաս։ Այնուամենայնիվ, Արցախյան խնդրի միջազգային-իրավական կարգավորումը մեծապես կապված է Հայաստանի արտաքին քաղաքականության հետ։ Մարդու իրավունքների տեսանկյունից «Արցախյան հակամարտության սկզբնական շրջանում Հայաստանը զինամթերքով և կամավորներով օգնություն է ցուցաբերում Արցախին։ Հայաստանի ներգրավվածությունն Արցախյան պատերազմում աճում է 1993 թվականի դեկտեմբերի ժն տեղի ունեցած ադրբեջանական ներխուժումից հետո։ Դրանից հետո Հայաստանի Հանրապետության ներքին գործերի նախարարությունը երկրում հայտարարեց արտակարգ իրավիճակ և սկսեց զորակոչ անցկացնել Արցախի պաշտպանական դիրքերում կռվելու համար»։ Հայաստանն և Արցախն ունեն շաղկապված քաղաքականություն, որի վառ ապացույցն է Արցախի Հանրապետության նախկին նախագահ Ռոբերտ Քոչարյանի ընտրությունը Հայաստանի վարչապետի (1994-1997) և ապա նաև նախագահի (1998-2008) պաշտոնում: Հայաստանի կառավարությունը բազմիցս կարողանում է պաշտպանել երկու հայկական պետությունների շահերը ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի հովանու ներքո շարունակվող բանակցությունների ընթացքում: Իր եվրասիական ուսումնասիրությունների ընթացքում Արևմտաեվրոպական միության հետազոտությունների ինստիտուտի նախագահ Դով Լինչև գրում է․ «Արցախի անկախացումը թույլ է տալիս նոր հայկական պետությանը խուսափել ագրեսիայի միջազգային խարանից, չնայած այն բանին, որ հայկական զորքերը 1991-1994 թվականներին գերիշխանում էին արցախա-ադրբեջանական շփման գծում»։ Լինչը նաև մատնանշում է, որ «հայկական զինված ուժերի հզորությունը և Հայաստանի ռազմավարական դաշինքը Ռուսաստանի հետ, դիտվում են որպես Ստեփանակերտի իշխանությունների կողմից արցախյան պետության պաշտպանության առանցքային վահաններ»։ Այնուամենայնիվ, շատ աղբյուրներ Արցախը փաստացիորեն համարում են Հայաստանի մաս։
 
Արցախյան հիմնախնդրի շուրջ Հայաստանը, Ադրբեջանական Հանրապետությունը և երրորդ կողմ հանդիսացող Արցախը, ունեն տարբեր քաղաքական դիրքորոշումներ։ Պաշտոնական Բաքուն Հայաստանի կառավարությանը հորդորում է դուրս բերել հայկական զորքերը Լեռնային Ղարաբաղից և մյուս վիճելի տարածքներից, ինչպես նաև բոլոր տեղահանված անձանց թույլատրել վերադառնալ իրենց տներ։ Հայաստանը մերժում է ադրբեջանական կողմի պահանջները և կարծում է, որ Արցախի ժողովուրդն ունի ազգային ինքնորոշման անտարելի իրավունք։ Թե՛ Երևանը և թե՛ Ստեփանակերտը նշում են, որ Արցախն իրեն անկախ է հռչակել Խորհրդային Միությունից և այլ ոչ թե Ադրբեջանից։ Հայաստանի կառավարությունը պնդում է, որ Արցախի կառավարությունը պետք է մասնակցի տարածաշրջանի ապագայի վերաբերյալ ցանկացած քննարկման՝ միաժամանակ մերժելով ազատագրված տարածքները վերադարձնելու և փախստականներին մուտքի պահանջները։
 
=== Արցախյան հիմնախնդրի կարգավորման բանակցային գործընթաց ===
Կողմերի միջև բանակցությունները կազմակերպվել են Ֆրանսիայի, Ռուսաստանի և Միացյալ Նահանգների կառավարությունների անմիջական նախաձեռնությամբ։ Արցախյան խնդրի կարգավորմանն ուղղված առաջին բանակցությունները 2001 թվականին ընթացել են նախ և առաջ Փարիզում և ապա՝ Ֆլորիդայում։ Չնայած այն հանգամանքին, որ կողմերը մոտ էին խնդրի հանգուցալուծմանը, ադրբեջանական իշխանությունները` ինչպես Հեյդար Ալիևի, այնպես էլ իր որդու՝ Իլհամ Ալիևի (2003 թվականի հոկտեմբերին կայացած ընտրություններից հետո) պաշտոնավարման տարիներին, հստակորեն հերքում են Փարիզում և Ֆլորիդայում կայացված ցանկացած համաձայնություն։ Ադրբեջանի և Հայաստանի նախագահներ Իլհամ Ալիևի և Ռոբերտ Քոչարյանի միջև հետագա բանակցությունները տեղի են ունեցել 2004 թվականի սեպտեմբերին՝ Ղազախստանի մայրաքաղաք Աստանայում՝ ԱՊՀ անդամ պետությունների ղեկավարների գագաթնաժողովի ընթացքում։ Այս անգամ ադրբեջանական կողմի ներկայացված առաջարկներից մեկը Արցախում և Ադրբեջանում հանրաքվեի անցկացումն էր՝ տարածաշրջանի ապագա կարգավիճակի որոշման վերաբերյալ։ 2006 թվականի փետրվարի 10-ին և 11-ին Ռամբույե ավանում տեղի են ունենում բանակցություններ, որոնք որևէ համաձայնության չեն հանգեցնում։ Սակայն այդ ընթացքում քննարկվում են մի շարք առանցքային հարցեր, ինչպիսիք են օրինակ Քարվաճառից հայկական զորքերի դուրս գալու հարցը։
 
== Բնակչություն ==
{{Main|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության բնակչություն}}
Արցախի Հանրապետության մշտական բնակիչների ընդհանուր քանակը 2010 թ. հունվարի 1-ի դրությամբ կազմել է 141..400 մարդ։ Ազգաբնակչության մեծ մասը հայեր են։ Կան նաև ռուսներ, ուկրաինացիներ, վրացիներ և հույներ։ Քաղաքաբնակների թիվը 74.183 մարդ է կամ 52.5 %, գյուղական բնակչությունը՝ 67.217 մարդ է կամ 47.5 %։ Արցախում տղամարդկանց թիվը կազմել է 68.048 մարդ կամ 48.1%, կանանցը՝ 73.352 կամ 51.9%։ Արցախի կենտրոն [[Ստեփանակերտ|Վարարակնի]] բնակչությունը կազմում է 52..310 մարդ<ref name="president.nkr.am">http://www.president.nkr.am/am/nkr/statePower/</ref>։
Տող 396.
====== Քաղաքականություն ======
{{Main|Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության քաղաքականություն}}
* Նախագահ – [[Բակո Սահակյան]], 2007
* Պետնախարար – [[Արայիկ Հարությունյան]], 2007
* Խորհրդարան – Ազգային Ժողով, 33 պատգամավոր, 5 տարի ժամկետ