«Պորտուգալիա»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Պիտակ՝ 2017 source edit |
|||
Տող 123.
{{Հիմնական|Աշխարհագրական մեծ հայտնագործություններ}}{{Բազմապատիկ պատկերներ
| նկարագրություն =<center>[[Պորտուգալիայի թագավորություն|Պորտուգալիայի թագավոր]] [[Հենրիխ Ծովագնաց]]ն ու դեպի [[Հնդկաստան]] տանող ծովային ճանապարհի հայտնագործող [[Վասկո դա Գաման]]</center>
| լայնություն1 =
| լայնություն2 =
| պատկեր1 = Henry the Navigator1.jpg
| պատկեր2 = Vasco-da-gama-2.jpg
Տող 148.
Իսպանական ժառանգության ([[1701]]-[[1714]]) համար պատերազմի մեջ ներքաշվելով [[Անգլիա]]յի և [[Հոլանդիա]]յի կողմում, Պորտուգալիան փաստորեն կախման մեջ ընկավ [[Անգլիա]]յից։ Տնտեսական և մշակութային որոշ վերելք նկատվեց ժոզե I-ի ([[1759]] - [[1777]]) օրոք, երբ երկրում անցկացվեցին բարենորոգումներ, այսպես կոչված, լուսավորյալ բացարձակապետության ոգով։ [[Նապոլեոն]]յան պատերազմների ժամանակ Պորտուգալիան [[1807]]-ին օկուպացրին [[ֆրանսիա]]կան զորքերը։ Թագավորական ընտանիքն ու արքունիքը փախան [[Բրազիլիա]]։
=== Պոմբալինյան ժամանակաշրջան և Լուսավորություն ===
{{Հիմնական|Լիսաբոնի երկրաշարժ}}[[image:O_marques_de_pombal,_conde_de_Oeiras.jpg|275x275px|մինի|Սեբաստիան Ժոզե դի Կարվալյու ի Մելուն
Կարճ ժամանակահատվածում Մելուն կարողանում շահել թագավորի վստահությունը, որի արդյունքում էլ նա ստանում է պետական գործերին միջամտելու ավելի մեծ լիազորություններ։ [[1755 թվական|1755 թվականին]] Սեբաստիան Մելուն դառնում է վարչապետ։ Լոնդունում դեսպան լինելու տարիներին Մելուն տպավորվում է [[Մեծ Բրիտանիայի տնտեսություն|բրիտանական տնտեսական հաջողություններով]] և վերադառնալով հայրենիք հաջողությամբ նմանատիպ քաղաքականություն է իրականացնում Պորտուգալիայում ևս։ Նախ և առաջ Մելուն արգելում է ստրկությունը Պորտուգալիայում և [[Պորտուգալիայի հնդկական գաղութ|Հնդկաստանի պորտուգալական գաղութներում]], ստեղծում է կանոնավոր [[բանակ]] և [[նավատորմ]], ավարտում է [[Կոիմբրայի համալսարան|Կոիմբրայի համալսարանի]] շինարարական աշխատանքները և ավարտին է հասցնում Պորտուգալիայում տարածված տարբեր [[Աղանդավորություն|քրիստոնեական աղանդների]] դեմ իր նախնինների պայքարը։ Սակայան Սեբաստիանի բարեփոխումներն առավելապես ունեին տնտեսական և ֆինանսական բնույթ։ Նա երկրի խոշոր քաղաքներում բացեց մի շարք ընկերություններ և գիլդիաներ՝ երկրում առևտրային գործունեությունը համակարգելու համար։ Հենց այս ժամանակահատվածում էլ ստեղծվում է [[Պորտվեյն|«Պորտվեյն» գինեգործական ընկերությունը]], որը կարճ ժամանակահատվածում [[Պորտուգալական գինի|պորտուգալական գինին]] կարողանում է դարձնել աշխարհի հեղինակավոր ապրանքանիշներից մեկը։ Նա վերանայեց երկրի հարկային քաղաքականությունը՝ բնակչության տարբեր խավերի համար սահմանելով նոր հարկեր և տուրքեր։ Վերջինիս որդեգրած այս քաղաքականությունը հակասություններ ստեղծեց արքունիքի և խոշոր ազնվականության ու բարձր վերնախավի միջև։
Տող 176 ⟶ 170՝
=== Նապոլեոնյան դարաշրջան և Բրազիլիայի կորուստ ===
{{Հիմնական|Նարնջային պատերազմ|Բրազիլիայի պատմություն {{!}} Բրազիլիայի անկախության պատերազմ}}
[[image:Maria_I,_queen_of_Portugal.jpg|264x264px
[[image:DpedroI-brasil-full.jpg|264x264px|աջից|մինի|[[Բրազիլիա|Բրազիլիայի]] առաջին գահակալ [[Պեդրու I (Պորտուգալիայի թագավոր)|Պեդրու I-ը]]]]
[[19-րդ դար|19-րդ դարի]] առաջին տասնամյակը նշանավորվում է [[Առաջին ֆրանսիական կայսրություն|Նապոլեոնյան Ֆրանսիայի]] վերելքով։ [[1804 թվական|1804 թվականին]] [[Նապոլեոն Բոնապարտ|Նապոլեոն Բոնապարտը]] կատարում է ազգային հեղաշրջում և ընտրվում [[Կայսր|Ֆրանսիայի կայսր]]՝ միաժամանակ նաև ցմահ կոնսուլ։ [[1807 թվական|1807 թվականի]] աշնանը Պորտուգալիա ներխուժելու նպատակով ֆրանսիական զորքերը տեղափոխվեցին [[Իսպանիա]]։ Նապոլեոնը հավակնում էր գրավել Պորտուգալիան՝ վերջինիս դաշնակից [[Մեծ Բրիտանիա|Մեծ Բրիտանիայի]] դիրքերը անդրծովյան Եվրոպայում խարխլելու նպատակով։ [[1807]]-[[1811 թվական|1811 թվականներին]] պորտուգալական ուժերը հաջողությամբ պայքար են սկսում իրենց հայրենիք ներխուժած ֆրանսիական բանակի դեմ, իսկ թագավորական ընտանիքն ու պորտուգալական ազնվականությունը՝ այդ թվում և [[Մարիա I|Մարիա I-ը]], տեղափոխվում են [[Հարավային Ամերիկա|Հարավային Ամերիկայի]] պորտուգալական գաղութ հանդիսացող [[Բրազիլիա]]։
Տող 192 ⟶ 186՝
Աֆրիկայում Պորտուգալիային մնացին միայն [[Կաբո Վերդե|Կաբո Վերդեն]], [[Սան Տոմե և Պրինսիպի|Սան Տոմե և Պրինսիպին]] և [[Պորտուգալական Գվինեա|Պորտուգալական Գվինեան]]։ Բացի այդ, պորտուգալացիները դեռևս վերահսկում էին [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]], [[Թիմոր|Թիմորի]] և [[Մակաո|Մակաոյի]] ասիական տարածքներին։ [[1908|1908 թվականի]] [[Փետրվարի 1|փետրվարի 1-ին]] [[Լիսաբոն|Լիսաբոնում]] սպանվում են Պորտուգալիայի թագավոր [[Կառլուշ I (Պորտուգալիայի թագավոր)|Կառլուշ I-ը]] և վերջինիս իրավահաջորդ արքայազն Լուիշ Ֆելիպեն։ Նույն օրը [[Մանուել II (Պորտուգալիայի թագավոր)|Մանուել II-ը]] դառնում է երկրի նոր գահակալը, սակայն [[1910|1910 թվականի]] [[Հոկտեմբերի 5|հոկտեմբերի 5-ի]] հեղափոխությունը տապալում է վերջինիս իշխանությունը և Պորտուգալիան հռչակվում է [[հանրապետություն]]։
===
[[Պատկեր:Lisboa_2014_(4).JPG|աջից|մինի|277x277փքս|[[Առաջին համաշխարհային պատերազմ|Առաջին համաշխարհային պատերազմի]] զոհերին նվիրված հուշակոթող Պորտուգալիայի մայրաքաղաք [[Լիսաբոն|Լիսաբոնում]]]]
Պորտուգալիան [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ին մասնակցում է [[Անտանտ]]ի կողմում՝ [[1916|1916 թվականին]] պատերազմ հայտարարելով [[Գերմանիա]]յին։ Այդ ժամանակահատվածում Պորտուգալիայում ուժեղանում է [[Հեղափոխական դեմոկրատներ|հեղափոխական]] ու [[Դեմոկրատական սոցիալիզմ|դեմոկրատական շարժումը]]։ Տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամի աճի պայմաններում [[1926|1926 թվականին]] երկրում հաստատվում է գեներալ Կարմոնայի բռնատիրական վարչակարգը։ [[1932|1932 թվականին]] կառավարության ղեկն անցնում է [[Օլիվեյրա Սալազար|Օլիվեյրա Սալազարը]], ով հենվելով կալվածատերերի, ֆինանսիական օլիգարխիայի և եկեղեցական վերնախավի վրա ֆաշիստականացնում է երկիրը՝ արգելվելով բոլոր կուսակցությունների գործունեությունը։ [[Իսպանիայի հեղափոխական պատերազմ|Իսպանիայի հեղափոխական պատերազմի]] ժամանակ Պորտուգալիան աջակցում էր իսպանացի ֆաշիստներին և իտալա-գերմանական ինտերվենտներին։
Տող 199 ⟶ 194՝
[[1975|1975 թվականի]] [[ապրիլ]]ին տեղի է ունենում սահմանադիր ժողովի ընտրություններ, որոնք ավարտվում են կառավարական կոալիցիայի հաղթանակով։ [[1976|1976 թվականի]] [[ապրիլ]]ին ընդունվում է [[Պորտուգալիայի սահմանադրություն|հանրապետության սահմանադրությունը]], որը երաշխավորում էր պորտուգալացիների քաղաքացիական իրավունքներն ու դեմոկրատական ազատությունները։
===
[[Պատկեր:25_Abril_1983_Porto_by_Henrique_Matos_01.jpg|մինի|283x283փքս|Դրված [[Կակաչների հեղափոխություն|կակաչների հեղափոխությունից]], [[ապրիլի 25]], [[1983]], [[Պորտու]]]]
Պորտուգալիան շարունակում է ղեկավարվել ազգային խորհրդի կողմից մինչև [[1976 թվական|1976 թվականի]] օրենսդրական ընտրությունները։ Այդ ընտրություններում հաղթանակ է տանում [[Պորտուգալիայի սոցիալիստական կուսակցություն|սոցիալիստական կուսակցությունը]], որի առաջնորդ [[Մարիու Սուարեշ|Մարիու Սուարեշը]] [[Հուլիսի 23|հուլիսի 23-ին]] դառնում է սահմանադրական կառավարության ղեկավար (վարչապետ): Մարիու Սուարեշը պաշտոնավարում է մինչև [[1978 թվական|1978 թվականը]], սակայն 1983 թվականին կրկին վերընտրվում է այդ պաշտոնում (այս անգամ կառավարում է մինչև [[1985 թվական|1985 թվականը]]): Սուարեշը փորձում է վերականգնել փլուզված տնտեսությունը՝ զարկ տալով արդյունաբերության ճյուղերի զարգացմանը։ Նրա օրոք Պորտուգալիայում տեղի է ունենում արմատական հեղափոխություն, որը փոխում է պորտուգալացիների սոցիալ-տնտեսական վիճակը։ 1977 թվականին սկսում են բանակցությունները Պորտուգալիայի և [[Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն]] (ԵՏՀ) միջև։ Այս ժամանակաշրջանի [[Պորտուգալիայի արտաքին քաղաքականություն|Պորտուգալիայի արտաքին քաղաքականությունը]] ձևավորվում է [[Նեոլիբերալիզմ|նեոլիբերալիզմի]] և [[Սոցիալիզմ|սոցիալիզմի]] հավասարակշռության պայմաններում։
[[1995 թվական|1995 թվականի]] [[Մարտի 26|մարտի 26-ին]] Պորտուգալիան դառնում է [[Շենգենյան
▲1995 թվականի մարտի 26-ին Պորտուգալիան դառնում է Շենգենյան համաձայնագրի անդամ՝ վերացնելով մուտքի վիզային համակարգն անդամ մյուս պետությունների հետ։ 1996 թվականին Լիսաբոնում ստեղծվում է Պորտուգալալեզու երկրների համագործակցությունը, որին սկսում են անդամակցել Բրազիլիան, Անգոլան, Արևելյան Թիմորը և պորտուգալախոս մյուս պետությունները։ 2004 թվականի հուլիսի 5-ին Պորտուգալիայի վարչապետ Ժոզե Մանուել Բարրոզուն դառնում է Եվրոպական հանձնաժողովի նախագահ։ <nowiki/>[[2007]] թվականի դեկտեմբերի 13-ին Լիսաբոնում ստորագրվում է <nowiki/>[[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական Միության]] սահմանադրության հիմք հանդիսացող երկրորդ համաձայնագիրը։ Իռլանդիան ԵՄ անդամ միակ երկիրն է, որ չի վավերացրել Լիսաբոնի պայմանագիրը։
=== Աշխարհագրական դիրք, ռելիեֆ և ներքին ջրեր ===
== Պետական կարգ ==▼
Պորտուգալիա պետությունը գտնվում է Երկիր մոլորակի արևմտյան կիսագնդում՝ Եվրոպա աշխարհամասի հարավում։ Զբաղեցնում է Պիրենեյան թերակղզու արևմտյան մի փոքր հատվածն ու Ատլանտյան օվկիանոսի երկու արշիպելագները՝ [[Ազորյան կղզիներ|Ազորյան կղզիներն]] ու [[Մադեյրա|Մադեյրան]]։ Երկրի հյուսիսային մասը հիմնականում սարահարթային է: Գերիշխում են 1000-1200 մ բարձրությունները: Արևմուտքում լեռները զառիվայր իջնում են դեպի ափամերձ հարթավայրերը: Պորտուգալիայի ամենաբարձր կետը Ազորյան համանուն կղզում գտնվող Պիկու հանգած հրաբուխն է՝ 1991 մետր բարձրությամբ։ Պիկու լեռն ավելի քան երկու անգամ գերազանցում է Ազորյան կղզիների մյուս լեռնագագաթների բարձրությանը և ի շնորհիվ այդ հետաքրքրաշարժ հանգամանքի՝ գրանցվել է Գինեսի ռեկորդների գրքում։
Պորտուգալիան [[խորհրդարանական հանրապետություն]] է։ [[Նախագահ]]ն ընտրվում է ընդհանուր քվեարկությամբ 5 տարի ժամկետով։ Կառավարությունը ղեկավարում է [[վարչապետ]]ը, որը, որպես կանոն, հանդիսանում է Ազգային ժողովի ընտրություններում ամենաշատ ձայներ հավաքած կուսակցության ղեկավարը։ [[Վարչապետ]]ը ձևավորում է իր աշխատակազմը։ [[Խորհրդարան]]ը (Հանրապետության ասամբլեան) ընտրվում է կուսակցական ցուցակներով 4 տարի ժամկետով։ Խորհրդարանի կազմի մեջ մտնում են 230 պատգամավորներ։ Պորտուգալիայի կառավարությունը նախարարների խորհուրդ է, որը կազմված է 14 նախարարներից։▼
▲== Աշխարհագրություն ==
[[Պատկեր:Portugal topographic map-pt.png|մինի|աջից|220px|Պորտուգալիայի ֆիզիկական քարտեզ]]
Ափերը ցածրադիր են, ավազային, թույլ կտրտված, միայն Տեժու (Տախո) և Սադու գետերի գետաբերանային մասում ծովի ջրերը ցամաքի մեջ խորանալու հետևանքով առաջացրել են խորշեր ու էստուարներ։
Տող 239 ⟶ 234՝
[[Պատկեր:Densidade populacional por concelho - INE 2001.png|մինի|աջից|220px|Պորտուգալիայի բնակչության խտությունը քարտեզի վրա]]
Միջերկրածովյան տիպի է, Միջին [[Եվրոպա]]յին հատուկ տեսակների լայն տարածմամբ ([[գայլ]], [[աղվես]], [[կզաքիս]] և այլն) և հյուսիս-աֆրիկյան ֆաունայի ներկայացուցիչներով (ալժիրական ոզնի, իսպանական նապաստակ)։ Շատ են կրծողները, չղջիկները, թռչուններն ու սողունները։ Ջրերը հարուստ են ձկներով։
▲== Պետական կարգ ==
▲Պորտուգալիան [[խորհրդարանական հանրապետություն]] է։ [[Նախագահ]]ն ընտրվում է ընդհանուր քվեարկությամբ 5 տարի ժամկետով։ Կառավարությունը ղեկավարում է [[վարչապետ]]ը, որը, որպես կանոն, հանդիսանում է Ազգային ժողովի ընտրություններում ամենաշատ ձայներ հավաքած կուսակցության ղեկավարը։ [[Վարչապետ]]ը ձևավորում է իր աշխատակազմը։ [[Խորհրդարան]]ը (Հանրապետության ասամբլեան) ընտրվում է կուսակցական ցուցակներով 4 տարի ժամկետով։ Խորհրդարանի կազմի մեջ մտնում են 230 պատգամավորներ։ Պորտուգալիայի կառավարությունը նախարարների խորհուրդ է, որը կազմված է 14 նախարարներից։
== Բնակչություն ==
|