«Պորտուգալիա»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Տող 187.
=== Պորտուգալիան՝ սահմանադրական միապետություն ===
[[Մարիա II (Պորտուգալիայի թագուհի)|Մարիա II թագուհու]] և [[Ֆերդինանդ II (Պորտուգալիայի թագավոր)|Ֆերդինանդ II-ի]] որդին՝ [[Պեդրու V|Պեդրու V-ը]], գահակալել է շատ կարճ ժամանակահատված (1853-1861)։ Նրա կառավարման տարիներին Պորտուգալիայում կառուցվում են բազմաթիվ ճանապարհներ և երկաթուղիներ, բարելավվում է [[Առողջապահություն|առողջապահական համակարգը]]։ Պեդրուի օրոք Պորտուգալիայում տարածվում է [[Խոլերա|խոլերայի համաճարակը]]։ Նորընտիր թագավորը այդ տարիներին այցելում է տարբեր հիվանդանոցներ, նվիրաբերություններ կատարում և մխիթարում հիվանդներին, որից հետո նա սկսում է մեծ ժողովրդականություն վայելել ժողովրդի շրջանում։ [[1861|1861 թվականին]] խոլերայի զոհ է դառնում նաև հենց ինքը՝ Պեդրուն և երկրի գահը որոշ ժամանակ մնում է թափուր։ Դա գլխավորապես պայմանավորված էր այն հանգամանքով, որ մահկանացուն կնքած արքայի երկու եղբայրները ևս մահացել էին համաճարակից։ Քաղաքական նման խառնակ պայմաններում Պորտուգալիայի ղեկն անցնում է Պեդրուի այրի կնոջը՝ [[Ստեֆանիա Հոհենցոլլերն-Զիգմարինգենին]]։ [[image:Regic%C3%ADdio_de_Lisboa.jpg|[[Լիսաբոն]]ում տեղի ունեցած արքայասպանությունը ներկայացնող պաստառ|250px|մինի|ձախից]]
Նրանք իրենց համատեղ կյանքի ընթացքում չէի ունեցել երեխաներ և դա է պատճառը, որ Պորտուգալիայի հաջորդ արքան եղավ Պեդրուի կրտսեր եղբայրը՝ [[Լուիշ I|Լուիշ I-ը]]։ Ճգնաժամային իրադրության մեջ գտնվող Պորտուգալիան [[19-րդ դար|19-րդ դարում]] արդեն կորցրել էր իր նախկին ազդեցիկ դերը գաղութատեր երկրների շարքում։ [[Ամերիկայի գաղութացում|Ամերիկայի իր գաղութների]] մեծ մասն անկախացել էի դեռևս դարասկզբին։ Այնուամենայնիվ, [[Պորտուգալիայի գաղութային վարչակարգ|Պորտուգալիայի գաղութային վարչակարգը]] տարածվում է [[Ասիա|Ասիայի]] և [[Աֆրիկա|Աֆրիկայի]] մի շարք տարածքների վրա։ [[Լուանդա]], [[Բենգելա]], [[Բիսաու]], [[Մապուտու]] և [[Պորտու Ամբոիմ]] նավահանգիստները դեռևս շարունակում էին ծառայել պորտուգալացիների շահերին։ [[1884 թվական|1884 թվականի]] [[Բեռլինի վեհաժողով (1884)|Բեռլինի վեհաժողովը]], որին մասնակցում էին 14 պետություններ ([[Ավստրո-Հունգարական կայսրություն|Ավստրո-Հունգարիա]], [[Ֆրանսիա]], [[Գերմանական կայսրություն]], [[Ռուսական կայսրություն]], [[Օսմանյան Թուրքիա]], [[Պորտուգալիայի թագավորություն]], [[Միացյալ Թագավորություն|Մեծ Բրիտանիա]] և այլն), ամբողջովին ընթացավ Մեծ Բրիտանիայի կառավարության մշակած սցենարով։ [[Մոզամբիկ|Մոզամբիկն]] ու [[Անգոլա|Անգոլան]] (ներառյալ՝ մերօրյա [[Զիմբաբվե|Զիմբաբվեն]] և [[Զամբիա|Զամբիան]]), որն ըստ Պորտուգալիայի ներկայացրած պահանջի պետք է ներառվեր «վարդագույն քարտեզի» մեջ, համընկնեց բրիտանական հավակնությունների հետ, իսկ պորտուգալական ներկայացուցչությունը՝ [[Մարիու Սուարիշ|Մարիու Սուարիշի]] գլխավորությամբ, բախվեց վեհաժողովի կազմակերպիչ [[Օտտո ֆոն Բիսմարկ|Օտտո ֆոն Բիսմարկի]] անզիջում կեցվածքին։ Նախկինում Պորտուգալիայի մաս կազմող երկու աֆրիկյան գաղութները բռնակցվեցին [[Բրիտանական կայսրություն|Բրիտանական կայսրությանը]]՝ ձևավորելով ''«Կապի գաղութից մինչև <nowiki/>Կահիրե»'' առանցքը։
Աֆրիկայում Պորտուգալիային մնացին միայն [[Կաբո Վերդե|Կաբո Վերդեն]], [[Սան Տոմե և Պրինսիպի|Սան Տոմե և Պրինսիպին]] և [[Պորտուգալական Գվինեա|Պորտուգալական Գվինեան]]։ Բացի այդ, պորտուգալացիները դեռևս վերահսկում էին [[Հնդկաստան|Հնդկաստանի]], [[Թիմոր|Թիմորի]] և [[Մակաո|Մակաոյի]] ասիական տարածքներին։ [[1908|1908 թվականի]] [[Փետրվարի 1|փետրվարի 1-ին]] [[Լիսաբոն|Լիսաբոնում]] սպանվում են Պորտուգալիայի թագավոր [[Կառլուշ I (Պորտուգալիայի թագավոր)|Կառլուշ I-ը]] և վերջինիս իրավահաջորդ արքայազն Լուիշ Ֆելիպեն։ Նույն օրը [[Մանուել II (Պորտուգալիայի թագավոր)|Մանուել II-ը]] դառնում է երկրի նոր գահակալը, սակայն [[1910|1910 թվականի]] [[Հոկտեմբերի 5|հոկտեմբերի 5-ի]] հեղափոխությունը տապալում է վերջինիս իշխանությունը և Պորտուգալիան հռչակվում է [[հանրապետություն]]։
Պորտուգալիան [[առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ին մասնակցում է [[Անտանտ]]ի կողմում՝ [[1916|1916 թվականին]] պատերազմ հայտարարելով [[Գերմանիա]]յին։ Այդ ժամանակահատվածում Պորտուգալիայում ուժեղանում է հեղափոխական ու դեմոկրատական շարժումը։ Տնտեսական և քաղաքական ճգնաժամի աճի պայմաններում [[1926|1926 թվականին]] երկրում հաստատվում է գեներալ Կարմոնայի բռնատիրական վարչակարգը։ [[1932|1932 թվականին]] կառավարության ղեկն անցնում է Օլիվեյրա Սալազարը, ով հենվելով կալվածատերերի, ֆինանսիական օլիգարխիայի և եկեղեցական վերնախավի վրա ֆաշիստականացնում է երկիրը՝ արգելվելով բոլոր կուսակցությունների գործունեությունը։ Իսպանիայի հեղափոխական պատերազմի ժամանակ Պորտուգալիան աջակցում էր իսպանացի ֆաշիստներին և իտալա-գերմանական ինտերվենտներին։
[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ
[[1975]] թվականի [[ապրիլ]]ին տեղի է ունենում սահմանադիր ժողովի ընտրություններ, որոնք ավարտվում են կառավարական կոալիցիայի հաղթանակով։ [[1976|1976 թվականի]] [[ապրիլ]]ին ընդունվում է հանրապետության սահմանադրությունը, որը երաշխավորում էր պորտուգալացիների քաղաքացիական իրավունքներն ու դեմոկրատական ազատությունները։
=== Կակաչների հեղափոխություն և Պորտուգալիայի Եվրաինտեգրման գործընթաց ===
▲=== Երկրորդ աշխարհամարտ և հետպատերազմյան շրջան ===
Պորտուգալիան շարունակում է ղեկավարվել ազգային խորհրդի կողմից մինչև 1976 թվականի օրենսդրական ընտրությունները։ Այդ ընտրություններում հաղթանակ է տանում սոցիալիստական կուսակցությունը, որի առաջնորդ Մարիու Սուարեշը հուլիսի 23-ին դառնում է սահմանադրական կառավարության ղեկավար (վարչապետ): Մարիու Սուարեշը պաշտոնավարում է մինչև 1978 թվականը, սակայն 1983 թվականին վերընտրվում է այդ պաշտոնում (այս անգամ կառավարում է մինչև 1985 թվականը): Սուարեշը փորձում է վերականգնել փլուզված տնտեսությունը՝ զարկ տալով արդյունաբերության ճյուղերի զարգացմանը։ Նրա օրոք Պորտուգալիայում տեղի է ունենում արմատական հեղափոխություն, որը փոխում է պորտուգալացիների սոցիալ-տնտեսական վիճակը։ 1977 թվականին սկսում են բանակցությունները Պորտուգալիայի և Եվրոպական տնտեսական համագործակցություն (ԵՏՀ) միջև։
▲[[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ում ([[1939]]-[[1945]]) Պորտուգալիան ձևականորեն չեզոք դիրք էր գրավում, բայց օգնում էր ֆաշիստական խմբավորմանը{{փաստ}}։ [[1940]]-ական թթ․ վերջին Պորտուգալիան սատարեց [[ԱՄՆ]]-ին, ընդգրկվեց «[[ՆԱՏՕ]]-ի կազմում ([[1949]]), ստորագրեց ([[1950]]) «անվտանգության փոխապահովման» ամերիկապորտուգալական համաձայնագիրը։ [[1950]]-[[1970]]-ական թթ․ սկիզբը նշանավորվեց դեմոկրատական, հակաբռնապետական լայն շարժումներով։ Հակառակ արգելող օրենքին տեղի էին ունենում գործադուլներ, ցույցեր, որոնք ճնշվում էին ամենայն դաժանությամբ։ [[1968]]-ի [[սեպտեմբեր]]ին, Սալազարի ծանր հիվանդության պատճառով կառավարության ղեկավար և փաստական դիկտատոր դարձավ Մ․ Կաետանուն, որն իր դիրքերն ամրապնդելու նպատակով անցկացրեց որոշ ռեֆորմներ։ [[1950]]-ական թթ․ պորտուգալական գաղութներում ([[1951]]-ից՝«անդրծովյան նահանգներ») ստեղծվեցին քաղաքական կուսակցություններ, որոնք գլխավորեցին ազգային-ազատագրական շարժումը [[Անգոլա]]յում, [[Գվինեա Բիսաու]]ում։ Հայրենասիրական ուժերը գաղութարարներից ազատագրեցին զգալի տարածք, ստեղծեցին իշխանության տեղական մարմիններ։ 1973-ին Գվինեա Բիսաուն հռչակվեց անկախ հանրապետություն։ Դեռևս 1961-ին պորտուգալական տիրապետությունից ազատագրվել էին [[Գոան]], Դաման և Դիուն և վերամիավորվել [[Հնդկաստան]]ին։ Գաղութային պատերազմը հյուծում էր Պորտուգալիայի տնտեսությունը, դժգոհություն առաջ բերում բնակչության մեջ և բանակում։ [[1974]]-ի [[ապրիլի 25]]-ին ապստամբ զորքերը մտան [[Լիսաբոն]]։ Կաետանուի կառավարությունը տապալվեց, փոխվեցին «անդրծովյան նահանգների» նահանգապետները, կրվեցին Ազգային ժողովը, Պետական խորհուրդը, Ազգային ժողովրդական գործողության ֆաշիստական կուսակցությունը, ազատ արձակվեցին քաղբանտարկյալները։ Գեներալ դի Սպինոլան հռչակվեց նախագահ, ստեղծվեց ժամանակավոր կառավարություն, որի մեջ մտան նաև ՊԿԿ գլխավոր քարտուղար Ա․ Կունյալը և սոցիալիստական կուսակցության գլխավոր քարտուղար Ս․ Սոարիշը։ Ներքաղաքական սուր պայքարը, Զինված ուժերի շարժման ներսում եղած հակասություններն ու կոնֆլիկտները, ձախերի շարքերում միասնության բացակայությունը, տնտեսական դժվարությունները և արևմտյան երկրների քաղաքական և տնտեսական ճնշումը [[1975]]-ի վերջին լրջորեն բարդացրին իրավիճակը Պորտուգալիայում։ Չնայած դրան, ազգայնացվեցին արդյունաբերության հիմնական ճյուղերը, բանկերը, մի շարք ձեռնարկություններում հաստատվեց բանվորական վերահսկողություն, Պորտուգալիայի հարավում սկսվեց ագրարային ռեֆորմի անցկացում և այլն։
Այս ժամանակաշրջանի Պորտուգալիայի արտաքին քաղաքականությունը ձևավորվում է նեոլիբերալիզմի և սոցիալիզմի հավասարակշռության պայմաններում։ Նորընտիր կառավարությունն իրականացնում է հողային բարեփոխումներ և ազգայնացնում է երկրի մայր օրենքների ժողովածուն։ 1982 և 1989 թվականներին տեղի են ունենում սահմանադրական փոփոխություններ։ 1986 թվականին Պորտուգալիան միանում է Եվրոպական տնտեսական համագործակցությանը, որը հետագայում դառնում է Եվրոպական Միություն (ԵՄ): Պորտուգալիայի եվրաինտեգրման գործընթացի ավարտը լավ է անդրադառնում Պորտուգալիայի տնտեսության վրա։ Երկիրը սկսում է միանալ Արժույթի միջազգային հիմնադրամի տնտեսական բարենորոգումների ծրագրերին։
Պորտուգալիայի վերջին անդրծովյան տարածքը՝ Մակաոն, 1999 թվականին խաղաղ կերպով հանձնվում է Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետությանը։ Նախքան այդ, 1987 թվականին Պորտուգալիան և Չինաստանը ստորագրել էին Մակաոյի խնամակալության վերաբերյալ փաստաթուղթ, որը ժամկետներ էր սահմանում այդ տարածքի վերահսկողության համար։ 2002 թվականին Պորտուգալիան ճանաչում է պորտուգալախոս Արևելյան Թիմորի անկախությունն Ինդոնեզիայից։
1995 թվականի մարտի 26-ին Պորտուգալիան դառնում է Շենգենյան համաձայնագրի անդամ՝ վերացնելով մուտքի վիզային համակարգն անդամ մյուս պետությունների հետ։ 1996 թվականին Լիսաբոնում ստեղծվում է Պորտուգալալեզու երկրների համագործակցությունը, որին սկսում են անդամակցել Բրազիլիան, Անգոլան, Արևելյան Թիմորը և պորտուգալախոս մյուս պետությունները։ 2004 թվականի հուլիսի 5-ին Պորտուգալիայի վարչապետ Ժոզե Մանուել Բարրոզուն դառնում է Եվրոպական հանձնաժողովի նախագահ։ <nowiki/>[[2007]] թվականի դեկտեմբերի 13-ին Լիսաբոնում ստորագրվում է <nowiki/>[[Եվրոպական Միություն|Եվրոպական Միության]] սահմանադրության հիմք հանդիսացող երկրորդ համաձայնագիրը։ Իռլանդիան ԵՄ անդամ միակ երկիրն է, որ չի վավերացրել Լիսաբոնի պայմանագիրը։
== Պետական կարգ ==
| |||