«Արամուս»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ |
No edit summary |
||
Տող 64.
'''Արամուս''', գյուղ [[Հայաստան|Հայաստանի Հանրապետության]] [[Կոտայքի մարզ]]ում, մարզկենտրոնից 43 կմ հարավ-արևմուտք, [[Գետառ]]ի ձախափնյակում։
Արամուս գյուղը մտել է պատմական Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Կոտայք գավառի մեջ: Ներկայումս այն գտնվում է Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի մարիզի կազմում, Երևան քաղաքից 25 կմ հեռավորության վրա, Երևան- Սևան ավտոմայրուղուց արևելք, ամենամոտ քաղաքը Աբովյանն է: Արամուսը սահմանակից է Կոտայքի մարզի Մայակովսկի, Նոր Գյուղ, Կոտայք, Ակունք, Կաթնաղնյուր, Կամարիս, Զովք, Ձորաղբյուր համայքների հետ: Արամուսի բնակչության թիվը կազմում է 2001 թ. տվյալներով 3237 մարդ:Արամուսը տեղակայված է Կոտայքի հրաբխային սարահարթի վրա, ծովի մակարդակից 1420 մետր բարձրության վրա:Արամուսի արեևելյան մասում վեր է խոյանում Գեղամա հրաբխային լեռնավահանը, հյուսիս-արևելքից` Հատիս հրաբխային լեռնազանգվածը: Տարացքում գերակշռում են լեռնատափաստանային լանդշաֆտները, ծածկված բերի սևահեղերով, մթնոլորտային տեղումները` մոտ 500 մմ, տարվա բոլոր եղանակները լավ արտահայտված են: Գյուղի ընդերքը հարուստ է հրաբխային շինաքարերով` բազալտի, տուֆի պաշարներով:
Արամուս գյուղի անվան բացատրությունը կապում են Արա Գեղեցիկի հետ: Ըստ վանդույթի Արա Գեղեցիկի և Շամիրամի միջև ճակատամարտը տեղի է ունեցել Արամուս գյողի տարացքում: Այն լեռան վրա որի լանջից Շամիրամը դիտել է ճակատամարտը իր անունով կոչվել է Շամիրամի լեռ / խոսքը Հատիսի մասին է/: Ճակատամարտի ժամանակ Արա Գեղեցիկը վիրավորվում է ուսից և այդ օրվանից այդ տարացքը կոչվել է Արամի ուս ապա Արամուս: Հնագոույն այդ գյուղը հայ մատենագրության մեջ հիշատակվում է սկասծ 5-րդ դարից`Արամոնք, Երամոնս, Արախույզ կամ Արախուս անուններով:
Արամուս գյուղը և շրջակայքն աչքի են ընկնում հնագիտական ու պատմաճարտարապետական հուշարձաններով: Մեծաքանակ համալիրները վերաբերվում են քարի դարից մինչև միջնադար ընկած ժամանակաշրջանին: Դրանց մեջ առանձնանում է հատկապես Արամուս գյուղի տարածքի հսկայական ամրոց- բնակավայրը / խոսքը վերաբերվում է <<Նոխուտ թափային>>/, որի պեղումները սկսվել են դեռևս 1980-ական թվականներին, Երևանի պետական համալսարանի հնագիտական արշավախմբի ջանքերով: Սպիտակի երկրաշարժի և ԽՍՀՄ կազմալուծման հետևանքով հուշարձանի տարածքում կատարվող պեղումները ժամանակավորապես դադարեցին: Կանոնավոր պեղումները շարունակվեցին 2004 թվականից ամրոցի արևելյան ծայրամասի հյուսիսային հատվածում: Հնագիտական-հետազոտական հնգամյա ծրագիր են իրականացնելու ԵՊՀ պատմության ֆակուլտետի դեկան Հայկ Ավետիսյանի, ավստրիական կողմից` հնագիտության պրոֆեսոր Փիթըր Հաիդրի եւ հնագիտության դոկտոր Վիլֆրիդ Ալինգերի եւ բանասիրության դոկտոր Ժասմին Դում-Դրագութի ղեկավարությամբ: Մինչ դարավանդը առանձնացվեց պեղման հրապարակ` շուրջ 250 քմ մակերեսով: Շարունակելով պեղումները` արշավախումբը նպատակ ուներ ճշտելու ամրոցի կառուցապատման փուլերը, հստակեցնելու ժամանակագրական խնդիրները, շերտագրական իրողությունները և այլն: Պեղման աշխատանքների ընթացքում ուսումնասիրվող տարածքը ընդարձակվեց: Մաքրվեց միջնաբերդի արևելյան մուտքին կից կառուցված հյուսիսային աշտարակը, առաջին պարսպապատը: Հատկապես կարևոր է դարավանդի վրա կատարված, բացվածքում հայտնաբերված պարիսպի մնացորդը: Ամենայն հավանականությամբ այս պարսպապատը վերաբերվում է մինչուրարտական ժամանակաշրջանին և բնորոշվում է որպես կիկլոպյան ամրոցի մնացորդ` բնակեցված բրոնզե դարից: Վերջինս վերաբերում է Վանի թագավորության ժամանակաշրջանին և միջնաբերդի արևելյան հատվածում միանում է հզոր աշտարակի մնացորդներին:Այս պարսպապատը, իր կառուցողական առանձնահատկությամբ, կրկնում է Վանի թագավորության նմանօրինակ շինությունները: Ուսումնասիրությունները ցույց տվեցին, որ միջնաբերդն օղակող վերջին պարսպագիծը, անկասկած, հետուրարտական ժամանակաշրջանի համակարգ է, որը գոյատևել է նաև վաղ միջնադարում: Այսպիսով, Արամուսի ամրոցն ունի ժամանակագրական երեք հիմնական փուլ` մինչուրարտական, ուրարտական, հետուրարտական: Այս փուլերը ներկայացված են համապատասխան շերտագրական և շինարարական հորիզոններով:
Պատմական կարեւոր փաստ է՝ 4-րդ դարում գյուղը պատկանել է Էջմիածնի կաթողիկոսական աթոռին։ Այստեղից էլ կարելի է ենթադրել, թե ինչ դեր է խաղացել Արամուսը քրիստոնեական դավանանքի քարոզչության գործում։ Հայոց Հովհան Օձնեցի կաթողիկոսին է վերագրվում 6-րդ դարի վերջում այստեղ կառուցված եկեղեցին, որից այսօր մնացել են միայն ավերակները։
Արամուսում է ծնվել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Դավիթ Ա. Արամոնեցին (728-741)։ Հայրապետական աթոռին Հովհան Օձնեցուն 728 թ. հաջորդեց Դավիթ կաթողիկոսը, որն Այրարատի Կոտայք գավառի Արամոնք (ներկայումս՝ Արամուս) գյուղից էր։ Արամոնքը քրիստոնեության պետական կրոն հռչակելու ժամանակներից, Հովհաննես Դրասխանակերտցու տեղեկությամբ, եղել է կաթողիկոսական կալվածք կամ ձեռական երկիր, որը Մ. Օրմանյանին ենթադրել է տվել, թե ապագա կաթողիկոսը մանուկ հասակից մեծացել է կաթողիկոսարանում։ Հավանաբար նրա հայրապետության շրջանն աչքի չի ընկել նշանավոր գործերով, ուստի և չի արժանացել պատմիչների առանձնակի ուշադրությանը։ Հովվապետել է 12 և կես կամ 13 տարի, որով նրա մահն ընկնում է 741թ. : Հենց նա էլ իր հայրենի գյուղում ավարտին է հասցրել Սուրբ Նշան Ծիրանավոր եկեղեցու կառուցումը եւ դարձրել կաթողիկոսանիստ։ Արամուսի եկեղեցին բնականաբար եղել է եկեղեցական կարեւոր կենտրոն։ Այդ եկեղեցին համարվում է հատակագծային հորինվածքով հայկական ճարտարապետության հնագույն նմուշներից մեկը։ Վերականգնվել է մասամբ։ Դավիթ Ա Արամոնեցու օրոք գործել են Եփրեմ, Խաչիկ, Անաստաս վարդապետները: Նա իր մահկանացուն կնքեց 741 թվին և ըստ երևույթին՝ թաղվեց իր ծննդավայր Արամոնք գյուղում, որը ժամանակավորապես նա դարձրեց Հայոց Եկեղեցու հայրապետանոց: Հետագա դարերում էլ Արամուսն իր նշանակությունը չի կորցրել։
Այդ են վկայում գյուղի շրջակայքում պեղված միջնադարյան շինությունների մնացորդները եւ խաչքարերը, որոնք վերաբերում են 13-14-րդ դարերին: Այդ դարաշրջանին է վերաբերվում գյուղի հարավային բլրի վրա գտնվող Սուրբ Մարիամ Աստվածածին մատուռը, որտեղ ամեն տարի մայիսին կատարվում է ոխտագնացություն:
Համեմատաբար նոր ժամանակներում Արամուսը նույնպես կիսել է հայ ժողովրդի ճակատագիրը։ Գյուղի ներկայիս բնակիչների նախնիներն այստեղ են եկել Պարսկաստանի Խոյի գավառից 1828 թվականին։Կարելի է ենթադրել որ արամուսցիների նախնիները դեռևց Շահ Աբասի կողմից 1604թ. տեղահանվել են Պարսկաստան, ոստի երբ պատեհ առիթ է եղել նրանք վերադարձել են իրենց պապերի գյուղը: Վերաբնակությունից հետո Արամուսում 1861թ. Գևորգ Ե կաթողիկոսի և Ալեքսանդր Նիկոլևիչ Ռոմանով կայսեր կողմից կառուցվել է Սուրբ Հակոբ եկեղեցին: Այդ է վկայում եկեղեցու հարավային դռան վրա թողնված արձանագրությունը: Եկեղեցին կառուցվել է բազիլիկ ոճով, Արամուսի կարմիր տուֆով:Անգնահատելի է համայնքի ղեկավար Հրայր Նիկողոսյանի ներդրումը և ջանքերը եկեղեցու պահպանման գործում:Նրա անմիջական ջանքերով վերանորոգվեց եկեղեցու տանիքը, կատարվեց ներքին հարդարում և բարեկարգվեց շրջակայքը:Խորանում տեղադրվել է Մայրամ Աստվածածինի և մանուկ Հիսուսի նկարը, որի հեղինակը մեր համագյուղացի նկարիչ Միշա Ալոյանն է: Վերակառուցումից հետո եկեղեցին մեծ հանդիսությամբ 2012թ. վերաօծվեց Կոտայքի թեմի առաջնորդ Առաքել Սրբազանի կողմից: 2015թ ապրիլի 24-ին Հայոց Մեծ եղեռնի 100-րդ տարելիցին Հրայր Նիկողոսյանի հովանավորությամբ Սուրբ Հակոբ եկեղեցու բակում տեղադրվեց խաչքար, որի քանդակագործ նշանավոր խաչքարագործ Պարույր Պարույրյանն է:
Գյուղի կենտրոնում վեր է խոյանում Հայրենական Մեծ Պատերազմի զոհերի հուշարձանը, որի ճարտարապետը Ռ. Ալավերդյանն է, իսկ քանդակագործը Գ. Մնացականյանը: Ավելի քան 600 արամուսցիներ մասնակցել են ֆաշիզմի դեմ մղվող պայքարին: Այն կառուցվել է Արամուսի բազալտով և ներկայացնում է մորը և որդուն, որոնք սպասում են պատերազմից վերադարցող ամուսնուն: Հուշարձանի մոտ Արամուսի համայքի ղեկավար Հրայր Նիկողոսյանի կողմից կառուցվել է Հուշաղբյուր` նվիրված Արցախյան ազատամարտին, որի քանդակագործը մեր համագյուղացի Մարտիկ Հունանյանն է : Ամեն տարի մայիսի 9-ին հուշարձանի մոտ կատարվում է միջոցառում նվրիված Հաղթանակիր օրվան և Շուշիի ազատագրմանը:
Արամուսի միջնակարգ դպրոցը հիմնադրվել է 1828թ., դպրոցի նոր շենքը կառուցվել է 1966 թ.: Նորակառույց դպրոցը առաջին շրջանավարտը տվել է 1966-67 ուսոմնական տարում: Այսօր դպրոցում սովորում է ավելի քան 500 աշակերտ: Վերջին տարիներին համայնքի ղեկավար Հրայր նիկողոսյանի ջանքերով փողվեցին դպրոցի պատուհանները:
Արամուսի մշակույթի պալատը կառուցվել է 1970ական թթ: Այնտեղ գործում է երաժշտական դպրոց, գրադարան, զանազան խմբակներ: Բոլոր փաստերը վկայում են, որ Արամուսը բնակեցված է եղել բոլոր ժամանակներում` թե Հին ժամանակներում, թե Միջնադարում , թե Նոր ժամանակներում , թե Նորագույն ժամանակներում :
== Բնակչություն ==
| |||