«Ռուսական իշխանություններ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չ Ռոբոտ․ Տեքստի ավտոմատ փոխարինում (-(հարավ|հյուսիս)\-(արևելյան|արևմտյան) +\1\2); կոսմետիկ փոփոխություններ |
|||
Տող 23.
== Վլադիմիրո-Սուզդալյան իշխանություն, Վլադիմիրի մեծ իշխանություն ==
{{main|Հյուսիս-Արևելյան Ռուսիա}}
[[Պատկեր:Moscow daniel.jpg|
Մինչև [[XIII դար]]ի տարեգրություններում սովորաբար անվանվել է «Սուզդալյան երկիր», [[XIII դար]]ի վերջերից՝ «Վլադիմիրյան Մեծ իշխանություն»: Պատմագրության մեջ հիշատակվում է «Հյուսիս-արևելյան Ռուսիա» տերմինով:
Այն բանից հետո, երբ Ռոստով-սուզդալյան իշխան Յուրի Դոլգոռուկին երկարատև պայքարի արդյունքում հաստատվեց կիևյան իշխանությունում, նրա որդին Անդրեյ Բոգոլյուբսկին մեկնեց հյուսիս՝ Վիշգորոդից իր հետ վերցնելով Աստվածամոր սրբապատկերը ([[1155 թվական]]): Անդրեյը Ռոստով-Սուզդալյան իշխանության մայրաքաղաքը տեղափոխեց Վլադիմիր և դարձավ առաջին Վլադիմիրի Մեծ իշխանը: [[1169 թվական]]ին նա կազմակերպեց Կիևի գրավումը և, ըստ ռուս պատմաբան Վ. Օ. [[Կլյուչևսկի|
[[1154 թվական]]ից վլադիմիրյան իշխանների տիրապետության ներքո էր գտնվում Պերեյասլավյան իշխանությունը (բացառությամբ 1206-1213 թվականների կարճ ժամանակամիջոցի)<ref>[http://litopys.org.ua/lavrlet/lavr24.htm Лаврентьевская летопись]. Когда Всеволод Чермный занял Киев в 1206 году, он выгнал сына Всеволода Большое Гнездо Ярослава из Переяславля. Затем Рюрик занял Киев в 1206 году и посадил сына Владимира на княжение в Переяславле. В 1207 году Рюрик был изгнан из Киева Всеволодом Чермным, но в том же году вернулся обратно. В 1210 году при посредничестве Всеволода Большое Гнездо был заключён мир, Всеволод Чермный сел в Киеве, а Рюрик в Чернигове. В 1213 году Юрий Всеволодович Владимирский послал княжить в Переяславль своего брата Владимира.</ref>:
Տող 42.
== Կիևյան իշխանություն ==
{{main|Կիևյան իշխանություն}}
[[Պատկեր:Kievan Rus in 1237 (ru).svg|
[[Մստիսլավ Մեծ]]ի մահվանը (1132 թվական) հաջորդեց նրա կրտսեր եղբայրների և որդիների միջև ծայր առած բացահայտ պայքարը, ինչի շնորհիվ չեռնիգովյան Օլեգովիչները կարողացան ոչ միայն վերականգնել նախորդող ժամանակաշրջանում կորցրած իրենց դիրքերը, այլ նաև պայքար ծավալել նաև Կիևի համար: XII դարի կեսերին տեղի ունեցան երկու խոշոր քաղաքացիական պատերազմներ (1146—1154 և 1158—1161), որի արդյունքում Կիևը կորցրեց Տուրովյան, Պերեյասլավյան և Վլադիմիրո-Վոլինյան իշխանությունների վրա իր անմիջական վերահսկողությունը:
Տող 53.
Կիևը շարունակում էր պայքարի կենտրոն լինել: Չնայած փաստացի անկախությանը՝ մյուս իշխանությունները (Գալիցյան, Վոլինյան, Տուրովի, Սմոլենսկի, Չեռնիգովի, Սեվերյան, Պերեյասլավյան) զինուժեր էին ուղարկում կիևյան զորքահավաքի ժամանակ: Այսպիսի վերջին զորահավաքն իրականացվել է [[1223 թվական]]ին պոլովցիների խնդրանքով՝ ընդդեմ նոր ընդհանուր թշնամու՝ մոնղոլների: Սակայն Կալկայի ճակատամարտում դաշնակիցները պարտվեցին. կիևյան իշխան Մստիսլավ Ծերը իր 10 հազար զինվորների հետ զոհվեց, մոնղոլները հաղթանակից հետո ներխուժեցին Ռուսաստան, թեև չհասան Կիևին, ինչը նրանց արշավանքի նպատակներից մեկն էր:
[[1240 թվական]]ին Կիևը այնուամենայնիվ զավթվեց մոնղոլների կողմից: [[1243 թվական]]ին Բաթուն ավերված Կիևը հանձնեց «Ռուսական ցեղերի մեջ բոլոր իշխանների մեջ ամենահին» վլադիմիրյան իշխան Յարոսլավ Վսեվոլոդովիչին<ref>Конкретные обстоятельства, при которых Ярослав утвердил свою власть в Киеве, неизвестны. Большинство историков, от [[Н. М. Карамзин]]а до А. А. Горского, считают очевидным фактом, что Ярослав получил Киев по ханскому ярлыку, точно так же как шестью годами позже (в [[1249 год]]у) это сделал его сын — [[Александр Невский]].</ref>: Յարոսլավի մահից հետո Կիևն անցավ նրա որդուն՝ Ալեքսանդր Նևսկուն: Սա տարեգրությունների մեջ Կիևի մասին, որպես Ռուսիայի կենտրոն, վերջին հիշատակությունն է Նոգայ ուլուսի անկումից (1300) հետո Դնեպրի ձախափնյա հսկայական տարածքները մտան Կիևյան երկրի կազմի մեջ<ref>[http://www.karotov.info/acts/12/pvl/lavr27.htm
Մոտ 1320 թվականին Կիևյան իշխանությունը հայտնվեց Լիտվական Մեծ իշխանության ազդեցության ներքո, և թեպետ պահպանեց իր ամբողջականությունը, այդ ժամանակից ի վեր այստեղ իշխում էին լիտվական դինաստիայի ներկայացուցիչները<ref>Относительно достоверности [[Битва на реке Ирпень|битвы на Ирпени]], описанной в поздних источниках, мнения расходятся: одни принимают дату Стрыйковского — [[1319]]—[[1320 год]]ы, другие относят завоевание Киева [[Гедимин]]ом к 1324 году (Шабульдо Ф. М. [http://krotov.info/lib_sec/25_sh/sha/buldo_02.htm Земли Юго-Западной Руси в составе Великого княжества Литовского]); наконец, некоторые (В. Б. Антонович) вовсе отвергают факт завоевания Киева Гедимином и приписывают его [[Ольгерд]]у, датируя [[1362 год]]ом.</ref>:
Տող 85.
Մոնղոլների արշավանքներին ենթարկվել են միայն իշխանության արևելյան ծայրամասերը, բուն Սմոլենսկ նրանք չեն հասել: Սմոլենսկյան իշխանները ճանաչել են իրենց կախյալությունը Հորդայից, 1275 թվականին իշխանության ներսում մոնղոլների կողմից մարդահամար է կատարվել: Այլ իշխանությունների հետ համեմատած Սմոլենսկյան իշխանության վիճակը բավականին բարվոք է եղել: Թաթարական արշավանքներին այն համարյա չի ենթարկվել, և շարունակել է մնալ սմոլենսկյան իշխանի վերահսկողության ներքո: XIII դարի 90-ական թվականներին իշխանության տարածքն ընդարձակվել է Չեռնիգովյան երկրից Բրյանսկի իշխանության միացման հաշվին, միևնույն ժամանակ սմոլենսկյան իշխանները դինաստիական ամուսնության շնորհիվ ամրապնդվել են Յարոսլավյան իշխանությունում: XIV դարի 1-ին կիսամյակում Իվան Ալեքսանդրովիչ իշխանի օրոք սմոլենսկյան իշխանները սկսեցին կոչվել «մեծ»: Սակայն այդ ժամանակաշրջանում իշխանությունը բուֆերային գոտի էր դարձել Լիտվայի և Մոսկովյան իշխանության միջև, որոնց իշխանները ձգտում էին կախյալության մեջ առնել սմոլենսկյան իշխաններին, և աստիճանաբար գրավում էին նրանց տիրույթները: 1395 թվականին Վիտովտը գրավեց Սմոլենսկը: 1401 թվականին սմոլենսկյան իշխան Յուրի Սվյատոսլավիչը Ռյազանի աջակցությամբ վերականգնեց իր գահը, սակայն 1404 թվականին Վիտովտը կրկին պաշարեց քաղաքը և վերջնականապես այն միացրեց Լիտվային:
== Չեռնիգովյան իշխանություն ==
{{main|Չեռնիգովյան իշխանություն, Բրյանսկի իշխանություն}}
Իշխանությունն առանձնացել է [[1097 թվական]]ին Սվյատոսլավ Ռոստիսլավիչի ժառանգների իշխանության ներքո, նրանց իրավունքները իշխանության նկատմամբ ճանաչվել են ռուսական այլ իշխանների կողմից Լյուբիչյան համագումարի ժամանակ: Այն բանից հետո, երբ 1217 թվականին Սվյատոսլավիչներից կրտսերը զրկվեց իշխանությունից և նրա ժառանգների օրոք Չեռնիգովից առանձնացան ներքին Օկայի ափամերձ հողերը, իսկ [[1167 թվական]]ին ընդհատվեց Դավիդ Սվյատոսլավիչի ժառանգական գիծը, Օլեգովիչների դինաստիան ամրապնդվեց Չեռնիգովյան երկրի բոլոր իշխանություններում. հյուսիսային և վերինօկյան հողերին տիրում էին Վսեվոլոդ Օլեգովիչի ժառանգները (նրանք նաև Կիևի մշտական հավակնորդներն էին), Նովգորոդ-Հյուսիսային իշխանությունում՝ Սվյատոսլավ Օլեգովիչի ժառանգները: Չեռնիգովում իշխում էին այս երկու ճյուղերի ներկայացուցիչները (մինչև 1226 թվականը):
Տող 91.
Բացի Կիևից և Վիշգորոդից, XII դարի վերջին և XIII դարի սկզբին Օլեգովիչներին կարճ ժամանակով հաջողվել է իրենց իշխանությունը տարածել Գալիչի և Վոլինի, Պերեյասլավլի և Նովգորոդի վրա:
1223 թվականին չեռնիգովյան իշխանները մասնակցել են մոնղոլների դեմ առաջին արշավանքին: 1238 թվականի գարնանը մոնղոլական ներխուժման արդյունքում ավերվել են իշխանության
XIV դարի սկզբին Բրյանսկում, ենթադրաբար՝ դինաստիական ամուսնության շնորհիվ հաստատվեցին սմոլենսկյան իշխանները: Բրյանսկի համար պայքարը տևել է մի քանի տասնամյակ, մինչև 1357 թվականին լիտվական մեծ իշխան Օլգերդ Գեդիմինովիչը գահ բարձրացրեց դրա հավակնորդներից մեկին՝ ռոման Միխայլովիչին: XIV դարի երկրորդ կեսին բրյանսկյան երկրում նրա զուգահեռաբար իշխում էին նաև Օլգերդի երկու որդիները՝ Դմիտրին և Դմիտրի-Կորիբուտը: Օստրովյան համաձայնությունից հետո Բրյանսկի իշխանության ինքնավարությունը վերացավ, Ռոման Միխայլովիչը Սմոլենսկում դարձավ լիտվական դրածոն, որտեղ էլ սպանվեց 1401 թվականին:
Տող 98.
[[Պատկեր:LihuanianHistory.ru.svg|200px|մինի|աջից|Լիտվական մեծ իշխանություն տարածքը]]
{{main|Լիտվական մեծ իշխանություն}}
XIII դարում Մինդովգ իշխանի կողմից մի շարք տարածքներ տիրապետելու արդյունքում ձևավորվեց նոր պետության հիմք դարձած, այսպես կոչված,Լիտվա Մինդովգան: Պետության ձևավորման մեջ համախմբման գործոններ են համարվում խաչակիրների ագրեսիան, որի դեմ Լիտվական մեծ իշխանությունը գրեթե երկու հարյուր տարիների ընթացքում հաջողությամբ պայքարել է, և Հորդայից եկող մշտական վտանգը: 1320 թվականից 1323 թվականը Լիտվայի մեծ իշխան Գեդիմինը հաջող արշավանքներ է իրականացրել դեպի Վոլին և Կիև: 1362 թվականին Օլգերդ Գեդիմինովիչի կողմից Հարավային Ռուսիայի վրա Լիտվայի վերահսկողությունը հաստատելուց հետո իշխանությունը վերածվեց պետության, որտեղ լիտվական հեթանոս բնակչության առկայության պայմաններում անգամ բնակչության մեծագույն մասը ռուսներ էին, տիրապետող կրոնը՝ ուղղափառությունը: Իշխանությունը եղել է այդ ժամանակների ռուսական երկրների մեկ այլ կենտրոն հանդիսացող Մոսկվայի հակառակորդը: Օլգերդի և նրա հաջորդների փորձերը ընդարձակելու իրենց ազդեցությունը
Լիտվայի մեծ իշխանության պատմության մեջ արմատական է եղել 1385 թվականին Լեհական Թագավորության հետ ունիան: Լիտվայի մեծ իշխան Յագայլոն, ամուսնանալով լեհական գահի ժառանգորդ Յադվիգայի հետ, թագադրվել է որպես լեհական արքա: Յագայլոյի ստանձնած պարտավորություններից մեկը եղել է չորս տարիների ընթացքում
1430 թվականին թագադրման նախօրեին Վիտովտի անսպասելի մահվանից հետո մեծ իշխանությունում կրկին պայքար սկսվեց իշխանությանը տիրելու համար: Ուղղափառ ազնվականությանը գրավելու անհրաժեշտությունը հանգեցրեց ուղղափառների և կաթոլիկների իրավունքների հավասարեցմանը: Իրավիճակը կայունացավ 1440 թվականին, երբ մեծ իշխան ընտրվեց Յագայլոյի երիտասարդ որդին՝ Կազիմիրը, ում ավելի քան կես դար տևած գահակալումը համընկնում է իշխանության կենտրոնացվածության ժամանակաշրջանի հետ: 1458 թվականին կազիմիրի ենթակայության ռուսական հողերում ձևավորվեց մոսկովյանից անկախ կիևյան մետրոպոլիա:
Տող 110.
== Մոսկվայի մեծ իշխանություն ==
{{main|Մոսկվայի մեծ իշխանություն}}
[[Պատկեր:Muscovy 1300-1462.png|
Վլադիմիրյան մեծ իշխանության կազմից առանձնացել է XII դարի վերջերին որպես Ալեքսանդր Նևսկու կրտսեր որդի Դանիելի ուդել: XIV դարի առաջին տարիներին այն միավորել է մի շարք հարակից տարածքներ և սկսել է մրցակցել Տվերի իշխանության հետ: 1328 թվականին սուզդալցիների և միաբանների հետ ջախջախեց Տվերը, և շուտով մոսկովյան իշխան Իվան I Կալիտան դարձավ Վլադիմիրի Մեծ իշխան: հետագայում այդ տիտղոսը, եզակի բացառություններով, պահպանվել է նաև նրա հաջորդների օրոք: Կուլիկովոյի դաշտում հաղթանակելուց հետո Մոսկվան դարձավ ռուսական միավորված հողերի կենտրոնը: 1389 թվականին Դմիտրի Դոնսկոյը մեծ իշխանությունը կտակով հանձնեց իր որդուն՝ Վասիլի I-ին, ով ընդունելի էր թե Մոսկվայի հարևաննների, թե Հորդայի համար:
Տող 118.
== Տնտեսություն ==
[[Պատկեր:Varangian routes.png|
[[Պատկեր:Treasure from Stary Dzedzin.png|
|автор = Кондратьев Д.Л.
|заглавие = Тайны российских монет
|