«Հայկական գորգ»–ի խմբագրումների տարբերություն

{{Արևմտահայերեն|Հայկական գորգ (արեւմտահայերէն) }}

{{Աուդիո հոդված|Hy-Հայկական գորգ (Armenian carpet).ogg|ապրիլի 11, 2016|4242147}}

'''Գորգ''', բազմագույն զարդանախշերով, խավածածկ կամ առանց խավի քառանկյուն գեղարվեստական գործվածք։ Ծառայում է որպես փռոց, ծածկոց, վարագույր, բնակարանը տաքացնելու, զարդարելու ինչպես նաև ձայնակլանման համար։ Գորգերը հիմնականում հյուսում են թելերից։ Հանդիպում են նաև ասեղնագործ և գույնզգույն կտորներից կարված գորգեր։ Գործվածքի գեղարվեստական առանձնահատկությունները որոշվում են դրա մակերեսով (խավով կամ առանց խավի), նյութով ([[բուրդ]], [[մետաքս]], [[վուշ]], [[բամբակ]]), չափսերով, զարդերիզի և կենտրոնական դաշտի փոխհարաբերությամբ, զարդանկարի բնույթով, հորինվածքով և գունային կառուցվածքով<ref>Հայկական սովետական հանրագիտարան , հատոր 3, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1977</ref>: Գորգի ամենավաղ նմուշը գտնվել է [[Ալթայ]]ի Պազիրիկ կուրգանում և թվագրվում է Ք.ա. 5-րդ դար։ Մի շարք գիտնականներ գտնում են, որ այն ստեղծվել է [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ում:

 

Ներկայումս գորգագործության կենտրոններ են շարունակում մնալ Սյունիքն ու Արցախը։ Հատկանշական է, որ 2013 թվականին Շուշիում բացվեց Հայաստանի Հանրապետության և Լեռնային Ղարաբաղի տարածքում գործող միակ գորգերի թանգարանը։ Հայաստանում և արտերկրում գոյություն ունեցող թանգարաններից բացի, հայկական գորգերը պահվում են անհատական հավաքածուներում, որոնց թիվը, ցավոք, հայտնի չէ։

 

 

 

Հայերենում ''գորգ'' և ''կարպետ'' բառերն օգտագործվում են որպես հոմանիշ բառեր՝ միայն այն տարբերությամբ, որ գորգերն ունենում են թելախավ, իսկ կարպետները՝ ոչ<ref name="ReferenceB"/>:

 

Մինչդեռ [[խեթերեն]]ի մասնագետ Է. Սարտիվենտն ու Պ. Ժաանը եզրակացնում են, որ խեթերեն kurka բառը նշանակում է քուռակ կամ ձիու քնփուշ<ref>Puhvel, Jaan, Hittite etymological dictionary. vol. 4. Berlin, New York, Amsterdam: Mouton, pp. 267-268</ref>:

 

Այսպիսով, եվրոպական լեզուներն արտացոլում են ոչ թե հայերենի սկզբնական՝ «կապերտ» ձևը, այլ միջին հայերենի «կարպետ» տարբերակը։

 

 

 

 

[[Հայեր|Հայոց]] մշակութային համակարգի կարևոր ու ավանդական բնագավառների մեջ առանձնակի տեղ է զբաղեցնում գորգագործական մշակույթը։ Հայաստանում գորգագործությունը՝ իբրև արհեստ զարգացած է եղել դեռևս վաղնջական ժամանակներից<ref>{{cite book | title=Պատմական ակնարկ հայկական գորգագործության մասին | publisher=ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների | year=Թիվ 11, 1952 թ | location=Երևան | pages=99-116, 2 նկ}}</ref>: Այս մասին են վկայում Արենի 1 քարայրում գտնված գործվածքները, մ. թ. ա. 5-րդ դարի թվագրվող պազիրիկ գորգը, ինչպես նաև հայկական գորգարվեստի մասին մի շարք պատմաբանների կողմից պահպանված հիշատակություններ։

[[Հայոց Ցեղասպանություն|Ցեղասպանության]] ընթացքում բազմաթիվ գորգեր կորսվել են՝ եկեղեցիները ոչնչացնելու կամ կողոպտելու պատճառով։ Դրանց որոշ մասը վաճառվել է շուկաներում՝ ի վերջո հայտնվելով Արևմուտքում և գտնվելով անհատների մոտ իրենց հավաքածուների կամ օգտագործման նպատակով։

 

 

Հիմնականում այս ամենի հետևանքով է, որ հայկական գորգարվեստը տարածում գտավ նաև Եվրոպայի մի շարք անկյուններում։ Այսպես, 19-րդ դարի վերջին մի շարք հայ գորգագործներ հաստատվեցին [[Տրանսիլվանիա]]յի Ղերլա քաղաքում և այդտեղ սկսեցին պատրաստել ու վերականգնել գորգեր։ [[1915]] թ. [[Ցեղասպանություն]]ից հետո մեծ քանակությամբ հայեր կրկին հաստատվել են Ռումինիայում։ Այսպիսով, երկրում ստեղծվել են բազմաթիվ արհեստանոցներ, իսկ [[1950]]-ականներից սկսած՝ նաև գործարաններ<ref>Ստեֆանո Իոնեսկու, «Ռումինիայի հայ գորգագործները», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 35</ref>:

Չնայած որ գորգը իրականում հայոց պատմամշակութային ժառանգության կարևոր բաղադրամասերից մեկն է, դրա դերն ու նշանակություն առ այսօր լիարժեքորեն ուսումնասիրված և արժևորված չէ։ Դժբախտաբար, հայոց գորգագործական մշակույթը կարևորող համապարփակ ուսումնասիրությունների բացակայությունից բացի, դեռևս չկան նաև հայոց բնորոշ գորգերի տիպաբանումներ։ Ու թեև գորգարվեստի ուսումնասիրման պատմությունն արդեն անցել է բավականին երկար ուղի, արևելյան գորգերի համակարգում հայկական գորգերը տակավին գիտականորեն կարևորված չեն։

 

[[Պատկեր:Map of Armenian Rug Weaving Culture by Ashkhunj Poghosyan.jpg|մինի|400px|Հայ գորգագործության մշակույթը 19‑20‑րդ դարերում, քարտեզ]]

 

[[2007]] թ. Արենի 1 քարայրում հայտնաբերվել են էնեոլիթյան և միջնադարյան մի շարք գործվածքներ։ Դրանք ունեն չափազանց լավ պահպանվածություն, ինչը հնարավորություն է տալիս ուսումնասիրել դրանց ծագումն ու զարգացումը<ref>Լուսինե Մարգարյան, «Արենի 1 քարայրի նորահայտ գործվածքները որպես հայկական մանածագործության ուսումնասիրության սկզբնաղբյուր», հայկական հանգույց. գորգարվեստի ավանդույթները, միջազգային գիտաժողով, զեկուցումների դրույթներ, էջ 56</ref>:

Անտիկ դարաշրջանի հեղինակների վկայություններից պարզ է դառնում նաև, որ հին Հայաստանում գոյություն ունեցող արհեստներից՝ [[կավագործություն]]ից և [[հյուսնագործություն]]ից զատ լայնորեն տարածված էր նաև [[ջուլհակություն]]ը: Արհեստավորական արտադրությունն ակտիվորեն արտահանվում էին հարևան երկրներ։ Այսպես, օրինակ, [[Հերոդոտոս]]ն իր աշխատությունում գրում է, որ հայերը առևտուր էին անում [[Միջագետք]]ի երկրների հետ՝ ապրանքներ փոխադրելով [[Եփրատ]] գետով<ref>Геродот, Книга I Клио, пункт 194</ref>: [[Ջուլհակագործություն]]ը [[Հայաստան]]ում զգալիորեն վերելք ապրեց հաջորդ, այսպես կոչված հելլենիստական ժամանակաշրջանում՝ սկսած Ք.ա. 3‑րդ դարից։ Նույն ժամանակաշրջանում զարգանում էին նաև միջազգային, տնտեսական, քաղաքական և մշակութային կապերը, որոնք աներևակայելիորեն խթանեցին տարանցիկ առևտրի զարգացումը։ Վերջինս կայուն կերպով զարգանում էր նաև [[Հայաստան]]ում՝ ներգրավելով երկիրը առևտրի փոխանակման մեջ հարևան և հեռավոր երկրների հետ<ref>Я. Манандян, “О торговле и городах Армении в связи с мировой торговлей древних времен (V в. до н. э. - XV в. н. э.)”, Ереван, 1954</ref>: Արհեստավորական ապրանքների արտադրությունը շարունակվեց ընդհուպ մինչև Ք.ա. 4-րդ դարը, երբ հայ բնակչությունը, այդ թվում նաև մեծ թվով արհեստավորներ, պարսից շահ [[Շապուհ Բ]]-ի կողմից բռնի կերպով վերաբնակեցվեցին և տեղափոխվեցին Պարսկաստան<ref>Փավստոս Բուզանդ, «Հայոց պատմություն», Երևան, 1987, էջ 133</ref>: Այսպիսով, կենցաղային կյանքը, արհեստներն ու արվեստը [[Հայաստան]]ում անկում են ապրում և վերածնվում միայն երկու դար անց։

 

 

Նախաքրիստոնեոկան ժամանակաշրջանի գորգարվեստին վերաբերող ամենահայտնի նմուշը Պազիրիկ կոչվող գորգն է։ Դրա ուսումնասիրությունը կարևոր է հատկապես գորգագործության ծագումնաբաական խնդրի առումով։ Ք.ա. 5-րդ դար թվագրվող Պազիրիկ գորգը հայտնաբերվել է [[1949]] թ. Լեռնային [[Ալթայ]]ի Պազիրիկ կուրգանի թիվ 5 դամբարանից։ Գորգը շուրջ 2500 տարի մնացել է սառած դամբարանում ու այդպիսով, զերծ մնալով արտաքին որևէ ազդեցությունից, հասել մինչ մեր ժամանակները։ Գորգն աչքի է ընկնում գեղազարդման հարուստ համակարգով, գունային երանգների բազմազանությամբ և ամբողջական պատկերացում է տալիս 2500 տարի առաջ եղած գորգագործական տեխնոլոգիայի մասին։

Պազիրիկ գորգի ծագումը [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի հետ կապելու հարցում վերը նշված հիմնավորումների հետ միասին կարևոր փաստ է նրա կարմիր ներկանյութում արարատյան դաշտի [[որդան կարմիր]]ի առկայությունը, որը բացահայտել են [[Սանկտ Պետերբուրգ]]ի [[Էրմիտաժ]]ի մասնագետները։<ref name=vk1 /><ref name=vk2 />

 

 

Միջնադարը համարվում է հայկական գորգագործության ոսկեդարը, քանի որ հենց այս ժամանակաշրջանում են սկսում ի հայտ գալ հայկական գորգի որոշակի ոճային առանձնահատկությունները։ Պահպանվել են վաղ միջնադարյան հայկական գորգերի փոքր պատառիկներ, որոնք գտնվել են հայկական մատյանների կազմերում՝ վերականգնման ժամանակ։ Միջնադարյան մատյաններում տեղ գտած պատկերազարդումներն ու մանրանկարները հնարավորություն են ընձեռում նաև պատկերացում կազմել, թե ինչպիսի տեսք ունեին միջնադարյան հայկական գորգերը։ Դրանց ձևերի և ոճերի մեջ հիմնականում կարելի է առանձնացնել հետևյալները՝

 

 

# ''վիշապագորգ'' – սովորաբար ունենում են [[վիշապ]]ների, Կենաց ծառի, փյունիկի պատկերներ, նաև եռանկյունաձև, ատամնավոր շեղանկյունով և հավերժության նշանով զարդանախշեր

{{քաղվածք|Այս քաղաքում պատրաստում են նբրդյա շրջազգեստներ, գորգեր… և այլ հայկական արտադրանքներ: Այստեղ է պատրաստվում նաև «քըրմըզ» կոչվող հայկական ներկը, որով ներկում են մահուդը: Ես պարզեցի, որ այն պատրաստվում է որդի մի տեսակից, որը, շերամորդի նման, մանում է իր շուրջը'<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/Dokumenty/Kavkaz/Karaulov/text1.htm КАРАУЛОВ Н. А. «Сведения арабских писателей X и XI веков по Р. Хр. о Кавказе, Армении и Адербейджане»]</ref>:|}}

 

 

Մեկ այլ արաբ աշխարհագրագետ՝ Իբն Խաուկալը, խոսելով [[Հայաստան]]ի քաղաքների մասին, բնութագրում է հայկական գործվածքներն ու դրանց կարևորությունը [[Արևելք]]ի միջազգային շուկայում հետևյալ կերպ.

{{քաղվածք|Այստեղ, ինչպես գիտեք, արտադրվում են աշխարհի ամենաբարակ և ամենագեղեցիկ գորգերը, հյուսվում են նաև կարմիր և այլ գույների ընտիր և հարուստ գործվածքներ: Պատրաստվում են նաև շատ այլ արտադրանքներ<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus3/Polo/frametext2.htm Марко Поло, «Книга о разнообразии мира», глава XXI]</ref>:|}}

 

 

 

Պատմական Հայաստանի ողջ տարածքը 13-18-րդ դարերի ընթացքում եղել է թուրքմենական տարբեր ցեղերի, ապա թուրք-պարսկական անընդմեջ պատերազմների թատերաբեմ։ Դրանք ուղեկցվել են համատարած ավարառությամբ, որի արդյունքում էլ հայոց մշակութային արժեքները, այդ թվում նաև գորգերը, դարձել են նվաճողների և նրանց մզկիթների սեփականությունը։

18-րդ դարում [[Արևելյան Հայաստան]]ը դարձավ կարևոր տնտեսական կենտրոն։ Այդտեղով էին անցնում [[Եվրոպա]]ն [[Ասիա]]յի հետ կապող առևտրային ճանապարհները։ Մեծացավ [[Հայաստան]]ի քաղաքների դերը, ուր սկսեցին կառուցվել պահեստներ [[Եվրոպա]]յից, [[Չինաստան]]ից, [[Հնդկասատան]]ից, [[Իրան]]ից և [[Թուրքիա]]յից բերվող ապրանքների համար։ Հայաստանը, բացի այլ ապրանքներից, արտահանում էր ղարաբաղյան թելեր և յուրահատուկ երանգավորում և զարդանախշային ձևավորում ունեցող գորգեր<ref name=aii>[http://www.parstimes.com/history/armenians.html Armenians in Iran (ca. 1500-1994)]</ref>: Հայկական առևտրային տները, բացի ներկայացուցչություններից, ունեին նաև անձնական շուկաներ այլ երկրներում։ Այսպիսով, իսպանացի ճանապարհորդ Դոն Գոնզալեսը, ով [[1730]] թ. այցելել էր [[Լոնդոն]], գրում է, որ հայկական շուկան գտնվել է արևելքից Սմիթսոնյան փողոցում, իսկ հյուսիսից Թրեդնիդլ փողոցում<ref>Խաչատուր Դադայան, «Հայոց առևտրատնտեսական ներկայությունն աշխարհում», «Բելգիա», թիվ (14), 2007 թ.</ref>:

 

 

[[Իրան]]ում հայկական գորգագործությունը հայտնվում է կարճատև ճգնմաժամում, որն առաջին հերթին պայմանավորված Էր [[Ռուսաստան]]ի կողմից հայաբնակ տարածքների նվաճմամբ։ Սակայն շուտով Իրանում իրականացվում են բարեփոխումներ, որոնց արդյունքում երկրի ողջ տարածքում բացվում են հայկական առևտրի տներ։ Հայ առևտրականները, օգտվելով շահերի բարեհաճությունից, առևտրական կապեր են հաստատում [[Հնդկաստան]]ի, [[Ռուսաստան]]ի և [[Եվրոպա]]յի հետ՝ արտահանելով թելեր ու գորգեր<ref name=aii/>:

19-րդ դարի վերջին և 20-րդ դարի սկզբին [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրության]] խոշորագույն ջուլհակագործական կենտրոններում կային բազմաթիվ գորգագործական արհեստանոցներ։ Դարասկզբին Չարլզ Բեյքերը, ով լավ հարաբերություններն ուներ օսմանյան դատարանների հետ, իր հսկողության տակ առավ մի շարք շրջանների հայկական ջուլհակագործական կենտրոնները, այդ թվում նաև Օսմոնյան կայսրության գլխավոր արդյունաբերական տեքստիլի կենտրոնները՝ Բալիքեշիրը, Աքշեհիրը, [[Կոնիա]]ն և [[Նեյոլի]]ն: Նրա մահից հետո ընկերությունը գլխավորեց Սելիլ Էդվարդսը, ում օրոք այն վերակազմավորեց և վերանվանվեց Արևելյան գորգագործական ֆաբրիկա։ Ընկերության գործունեությունը, որ մեծապես կախված էր հայ ջուլհակներից, ընթացավ հաջողությամբ մինչև օսմանյան իշխանությունների քաղաքականության խստացումը քրիստոնյա հպատակների հանդեպ<ref>[http://www.persiancarpetguide.com/sw-asia/Rugs/Persian/Sarouk_Rugs/Sarouk_Sarough_Rugs_and_Carpets.htm Arak Rugs: Guide to Sarouk/Sarough Rugs and Carpets]</ref>:

 

 

20-րդ դարի առաջին կեսին բռնկված [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ը և հայերի հանդեպ իրականացված [[Հայոց Ցեղասպանություն]|ցեղասպանություն]]ը հիմնովին ավերեցին [[Արևմտյան Հայաստան]]ի տնտեսությունը։ Հարյուր հազարավոր հայ գաղթականներ, մազապուրծ լինելով թուրքական յաթաղանից, ապաստանեցին [[Սիրիա]]յում, [[Լիբանան]]ում, [[Եգիպտոս]]ում, [[Հունաստան]]ում, [[Ֆրանսիա]]յում, [[Իտալիա]]յում, [[Իրան]]ում և [[Ռուսաստան]]ում: Հայ բնակչությանը ոչնչացնում կամ տեղահանության էին ենթարկում, իսկ նրանց ունեցվածքն ամբողջությամբ առգրավվում կամ ոչնչացվում էր։ Այսպիսով, [[Թուրքիա]]յում քրիստոնյա բնակչության ոչնչացումից հետո հայկական ավանդական արհեստները գրեթե ամբողջապես դադարեցին գոյություն ունենալ այն կենտրոններում, ուր սրի էր քաշվել հայ բնակչությունը։ Սրա հետ մեկտեղ [[Թուրքիա]]յի տարբեր շրջաններում ստեղծված բազմաթիվ հայկական որբանոցներում որբացած հայ մանուկները դեռ շարունակում էին գործել գորգեր։

Առաջին համաշխարհային պատերազմի, գաղթականության մեծ հոսքերի և ապա հաջորդած սովի արդյունքում [[Արևմտյան Հայաստան|Արևմտյան]] և [[Արևելյան Հայաստան]]ում հայկական գորգագործությունն անկում ապրեց։ Այն որոշ չափով վերականգնվեց [[Հայաստան]]ի խորհրդայնացումից հետո, երբ 20-րդ դարի սկզբին սկսեցին հիմնադրվել գորգագործական արտելներ։

 

 

Սովետական իշխանության հաստատումից հետո տարածաշրջանում ստեղծվում են գորգագործության զարգացման նախադրյալներ։ Սակայն [[1929]] թ. գարնանից գյուղերում սկսվեց իրականացվել «ակտիվ կոլեկտիվացման» քաղաքականությունը, որն ուղղված էր կոլեկտիվ տնտեսությունների ավելացմանը։ Զգալիորեն աճեց կոլտնտեսությունների թիվը, իսկ արհեստավորները, այդ թվում և գորգագործները, համախմբվեցին արտելներում։ Արտադրության մեջ սկսեցին ներմուծվել հաստոցներ ու մեքենայացված սարքավորումներ, ինչը նպաստեց ձեռագործ գորգերի արտադրության անկմանը։

[[2009]] թ. ձեռագործ գորգերի աջակցության ծրագրի շրջանակներում [[Հայաստան]]ի կառավարությունը ընդունեց որոշում, ըստ որի ձեռագործ գորգերի վաճառքն իրականացվելու է առանց եկամտահարկի և ավելացված արժեքի հարկի<ref>[http://armenpress.am/arm/news/629159/ Հ. Միրզոյան. «Էկոնոմիկայի նախարարությունը կարևորում է հանրապետությունում թեթև արդյունաբերության ոլորտի զարգացումը»]</ref>:

 

 

Ներկայումս գորգագործության կենտրոններ են շարունակում մնալ Սյունիքն ու Արցախը։ Հատկանշական է, որ 2013 թ. Շուշիում բացվեց Հայաստանի Հանրապետության տարածքում գործող միակ գորգերի թանգարանը։

Հայաստանում և արտերկրում գոյություն ունեցող թանգարաններից բացի, հայկական գորգերը պահվում են անհատական հավաքածուներում, որոնց թիվը, ցավոք, հայտնի չէ։

 

 

*

* «Աիդա Սիմոնյան»

 

 

 

17-րդ դարի հայկական գորգերը մեծապես պատկերվել է նաև [[կերպարվեստ]]ում, ինչպես օրինակ, [[Աղթամարի Սուրբ Խաչ եկեղեցի|Ախթամարի Սուրբ Խաչ]] եկեղեցու բարձրաքանդակներում և միջնադարյան [[հայկական մանրանկարչություն|հայկական մանրանկարչության]] մեջ։ Հաճախ գորգերի և տեքստիլի փոքր պատառիկներն օգտագործվում էին մատյաններ կազմելու համար։ Հենց այս պատճառով է, որ այսօր մեզ են հասել այդպիսի մի քանի հազար պատառիկներ<ref>[http://armenianstudies.csufresno.edu/faculty/kouymjian/articles/armenia_textiles.htm#foot_in_15 Armenia Textiles: An Overview]</ref>:

 

 

Գորգերի և կարպետների մասին բազմաթիվ հիշաատակություններ են պահպանվում հայկական բանավոր [[ավանդազրույց]]ներում, [[հեքիաթ]]ներում, [[երգ]]երում և [[Սասնա Ծռեր|Սասունցի Դավիթ]] էպոսում։ Այսպես օրինակ, «Անահիտ» հեքիաթի հերոսուհին ասում է, որ կհամաձայնի ամուսնանալ արքայազնի հետ այն պայմանով, որ նա սովորեցնի իրեն որևէ արհեստ՝ նախապատվությունը տալով գորգագործությանը<ref>David Tsitsishvili, “Rugs and Carpets from the Caucasus,” Ленинград, 1984, № 672(7-20), стр. 103-104</ref>: [[Ղարաբաղ]]ում պատմվող մի հայկական ավանդազրույցի համաձայն՝ սատանան սովորեցրել է մարդկանց զբաղվել գորգագործությամբ, որպեսզի գայթակղի նրանց շքեղությամբ և նյերգրավի ծանր աշխատանքի մեջ<ref>[http://www.ethnomuseum.ru/section33/2052/2063/3766.htm Российский Этнографический Музей. Армяне конец. XIX - начало XX в.]</ref>:

 

 

 

Ավստրիացի արվեստագետ Ալոիս Ռիեգլը գտնում է, որ Իտալիա և ապա Հոլանդիա ներմուծված հայկական գորգերի յուրահատուկ երանգավորումը ազդել է ողջ եվրոպական գեղանկարչության վրա<ref>David Tsitsishvili, “Rugs and Carpets from the Caucasus,” Ленинград, 1984, № 672(7-20), стр 101</ref>:

Ամերիկացի հայտնի հեղինակ [[Ռեյ Բրեդբերի]]ի «Ելակի պատուհանը» (Strawberry Window) պատմվածքում իրենց տունը կարոտող հերոսները տնային պարագաների շարքում հիշատակում են նաև հայկական գորգը<ref>The Stories of Ray Bradbury, Everyman Publishing, 2010</ref>:

 

 

 

Ստորև ներկայացվող տիպաբանական համակարգում տիպն աշխարհագրական անվանումով տարբերակված է միայն զանազան աղբյուրների համադրությամբ առավելագույնս հիմնավորված լինելու պարագայում։ Այդպիսի մոտեցումը հնարավորություն է տալիս խուսափելու ծագումնաբանական բնույթի լուրջ սխալներից, հատկապես որ անվանումների համակարգում կարևորվում է նաև տվյալ տիպին բնորոշ գլխավոր հորինվածքը։ Առաջարկվող համակարգում տեղ են գտել նաև Վերածննդի նկարիչների անուններին, ինչպես նաև տվյալ գորգի գործառնական բնույթին ու գեղազարդման համակարգի թեմատիկային առնչվող բառեզրեր, որոնք արժանացել են մասնագետների համընդհանուր ճանաչմանը։ Նման դեպքերում առհասարակ բացառվում են տվյալ տիպի ծագումնաբանությանն ու տարածման արեալներին վերաբերող կանխակալ տեսակետները, քանի որ միևնույն տիպում կարող են ընդգրկվել էթնիկական տարբեր միավորների վերաբերող, սակայն միևնույն հորինվածքներով գեղազարդված և միևնույն գործառնական նշանակությունն ունեցող գորգեր ու կարպետներ<ref>Աշխունջ Պողոսյան, Հայոց գորգագործական մշակույթը (պատմազգագրական ուսումնասիրություն), սեղմագիր, Երևան, 2003</ref>: Այսպիսով, ստորև ներկայացվող տիպաբանության համակարգում որպես տիպերի անվանումներ ընդունված են.

 

# այն տարածաշրջանի կամ բնակավայրի անվանումը, որին առավել բնորոշ է տվյալ տիպը,

Այս խմբում առաջարկվում է ներառել այն գորգերն, որոնց գեղազարդման համակարգում առանցքային նշանակություն ունեն բուսածաղկային բնույթի նախշերը՝ ծառանախշերն ու ծաղկանախշերն ու դրանցով կազմված հորինվածքները։ Ներառված են նաև այն տիպերը, որոնց գեղազարդման համակարգի հիմնական հորինվածքը վարդակ է՝ բուսանախշ հորինվածք, որը բազմաթերթ է, և ունենում է շրջանաձև ուրվագիծ։ Կարող է լինի իրական կամ երկրաչափականացված տեսքի։ Հարկ է ընդգծել, որ հայոց գորգարվեստում հատկապես նշանակալից է այս խմբին դասվող «[[Կենաց ծառ]]» նախշը, որն աչքի է ընկնում տարբերակների արտակարգ հարստությամբ ու, մանավանդ, տարածվածությամբ։ Ընդ որում, այս խմբին պատկանող գորգերի գեղազարդման համակարգում այն ունենում է ինչպես հիմնական, այնպես էլ երկրորդական տարրի նշանակություն։ Ընդհանուր առմամբ, բուսածաղկային հորինվածքները լինում են իրական կամ երկրաչափականացված։ Մեծ մասամբ համադրվում են զարդերի ու պատկերների հետ։ Նկատի ունենալով այն հանգամանքը, որ բուսածաղկային հորինվածքներից մեկի՝ վարդակով ու դրա տարբերակներով գեղազարդված գորգերի տիպերը իրենց հերթին բավականին մեծ թիվ են կազմում, նպատակահարմար ենք գտել դրանց առանձնացնել այս խմբից ու ներկայացնել առանձին խմբով։

 

 

1. «'''Նշանախշ'''» - Նշաձև նախշերով ու դրանց ոճավորումներով։ Կենտրոնում լինում է ծաղիկ կամ «կենաց ծառ»: Լինում են վանդակում կամ առանց դրան՝ կանոնավոր շարքերի տեսքով ու ծածկում են ողջ գորգադաշտը։ Ունի համահայաստանյան տարածում։

2. «'''[[Կենաց ծառ]]'''» - Բնորոշվում է ծառանման հավասարաչափ նախշերով ու հորինվածքներով։ Լինում են իրական կամ երկրաչափականացված տեսքով։ Դրանց գագաթներին կամ երկու կողմերում կարող են լինեն խաչ, կենդանապատկեր կամ որևէ զարդ։ Այս տիպի կազմում եղած մի տարբերակի գորգերն էլ բնորոշվում են «կենաց» ծառի ճյուղին փաթաթված օձապատկերով։ Լինում են վանդակում կամ առանց դրան, որոշ տարբերակներում՝ նաև սափորում կամ ծաղկամանում։ Հիմնականում ներկայացվում են, կանոնավոր շարքերի տեսքով ու ծածկում են ողջ գորգադաշտը։ Բացառություն են կազմում խոշոր՝ մասնավորապես օձապատկերի հետ համադրված հորինվածքներով բնորոշվող տարբերակները, որոնք գեղազարդվուն են մեկ կամ մի քանի այդօրինակ հորինվածքով։ Ունի համահայաստանյան տարածում։

 

 

 

5.«'''Ծաղկանախշ'''» - Վարդերի և այլ ծաղիկների փնջերով գեղազարդված։ Գորգագործական որոշ կենտրոններում հիմնական հորինվածքը կարող է լրացված լինի կենդանակերպ ու թռչնակերպ իրական պատկերներով։ Ծաղկային նախշերի գերակշիռ պարագան ի նկատի ունենալով, հարմար ենք գտնում կիրարկում առաջարկել վերոհիշյալ անվանումը։ Ունի համահայաստանյան տարածում։

9. «'''[[Բերդաձոր]]'''» - Բնորոշվում են ծաղկանախշ, անկանոն հորինվածքներով, որոնք սովորաբար, լրացվում են նաև «[[Խնձորեսկ]]» գորգերին բնորոշ վիշապապատկերները հիշեցնող կենդանակերպ ոճավորումներով։ Համեմատաբար քիչ է տարածված։ Այս տիպի գորգերին բնորոշ է նաև միայն մեկ նեղ գոտի ունենալը։ Հիմնականում հայտնի է Արցախում, մասնավորապես [[Վարանդա]], [[Դիզակ]] և [[Քաշաթաղ]] գավառների մասամբ, նաև [[Ատրպատական]]ի Ահար քաղաքի ու դրա մերձակայքի գորգագործական կենտրոններում։ Մեր կողմից կատարված դաշտային հետազոտությունների ու թանգարաններում պահվող նմուշների ուսումնասիրումից բացահայտվել է, որ այս տիպը առավել բնորոշ էր գորգագործության ավանդական կենտրոն Արցախի Քաշաթաղ գավառի Բերդաձոր գյուղին և դրա մերձակա տարածաշրջանի բնակավայրերին։ Այս իմաստով էլ հիմնավորում ենք առաջարկված տերմինի կիրարկումը։

 

10. «'''[[Կուսապատ]]'''» - Գեղազարդման հիմնական տարրը խաչաձև առանցքով քառաթերթ վարդակն է, որի կենտրոնում լինում է քառակուսի կամ շեղանկյուն զարդ։ Հայտնի է, որ դա «Ջրաբերդ» տիպի գորգերի հիմնական հորինվածքի բաղադրամասերից է։ Լինում է վանդակում և առանց դրան, պատկերվում մեկ և ավելին շարքով։ Տարածված է հիմնականում [[Ջրաբերդ]]ի, [[Գարդման]]ի, [[Տավուշ]]ի գորգագործական կենտրոններում։ Մեր կողմից կատարված դաշտային ազգագրական հետազոտություններն ու թանգարաններում եղած այդ տիպի գորգերին վերաբերող փաստագրված տեղեկությունները թույլ են տվել եզրակացնելու, որ դրանք առավելապես տիպիկ են Արցախի [[Ջրաբերդ]] գավառի և հատկապես այդ տարածաշրջանում գորգագործությամբ ավանդաբար հայտնի Կուսապատ գյուղի և մերձակա բնակավայրերի գորգագործներին։ Դրանից ելնելով էլ, իբրև այդ տիպի գորգերի անվանում, կիրարկման ենք առաջադրում «Կուսապատ» տերմինը։

Բնորոշ է Գուգարքի, Արցախի, Սյունիքի, ինչպես նաև [[Վանանդ]]ի ու [[Ջավախք]]ի գորգագործական կենտրոններին։ Բայց առավելապես բնորոշ է [[Լոռի|Լոռուն]] ու [[Փամբակ]]ին: Այդ իսկ պատճառով էլ հիմնավորված ենք համարում ուսումնասիրողների կողմից այս տիպի գորգերին տրված «Լոռի-Փամբակ» անունը։

<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->

5. «'''[[Լոռի]]'''» - Բնորոշվում է խաչաձև բարդ հորինվածքով, որը կազմված է քառակող կամ բազմակող շրջանակում ամփոփված զարդից և այդ շրջանակի կողերի կենտրոններից սկզբնավորվող, ուղղաձիգ, հավասարաչափ երկարությամբ մեկական զարդանախշերից։ Կառուցվածքով «Լոռի -Փամբակ» հորինվածքի երկրաչափականացված տարբերակ է։ Այս տիպի գորգերի գեղազարդման համակարգում, բացի հիմնական հորինվածքից, լինում են նաև աստիճանավոր եզրերով ու շեղանկյունաձև ուրվագծով շրջանակում ամփոփված զարդեր կամ ծաղկանախշեր։ Բնորոշ է «Լոռի-Փամբակ» տիպի տարածման շրջաններին։ Իր բոլոր տարբերակներով հանդերձ, առավելապես հայտնի է Լոռվա գորգագործական կենտրոններում, որի պատճառով էլ նպատակահարմար է գտնվել «Լոռի» անվանումը։

<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->

=== Բազմանիստ խոշոր հորինվածքներով ===

 

 

Հայոց գորգերի գեղազարդման համակարգում հատկապես մեծ տեղ ունեն երկրաչափական՝ բազմանիստ, քառակուսի, ուղղանկյուն ձևերի հորինվածքները։ Սրանք աչքի են ընկնում առանձին տարրերի բազմազանությամբ, ինչպես նաև ոճավորված կենդանապատկերների ու երկրաչափականացված բուսածաղկային նախշերի ներկայությամբ։

«'''[[Փառակա]]'''» - Գեղազարդման հիմնական հորինվածքը բաղկացած է խոյեղջյուր պատկերներ ամփոփող, ներսից ու դրսից կեռիկներով երիզված հատած անկյուններով ուղղանկյուն վանդակից ու այդ ամբողջությունը պարփակող մի խոշոր ութակող շրջանակից, որը ներսի շրջանակին եղած կեռիկների ուղղությամբ նույնպես երիզվում է նույնքան ուղղաձիգ կեռիկներով։ Լինում է մեկ և ավելին, և սովորաբար պատկերվում են քառակուսի շրջանակով ընդգծված մակերեսի վրա։ Այս տիպի գորգերի դաշտի անկյուններում սովորաբար լինում են նաև ուղղանկյուն շրջանակում ամփոփված աստղազարդեր։ Տիպը, ըստ հավաքված դաշտային ազգագրական նյութերի, առավելապես բնորորոշ էր [[Գողթան]], [[Երնջակ]] ու Զանգեզուր գավառների գորգագործական կենտրոններին և հատկապես՝ ուշ միջնադարյան Հայաստանի գորգագործության հայտնի կենտրոն [[Փառակա]] գյուղին։ Այս հանգամանքից ելնելով էլ, իբրև տիպի անվանում, առաջարկվում է «Փառակա» տեղանունը։ Տարածված է նաև Արցախում, Ուտիքում, Գուգարքում։

 

«'''[[Հանս Մեմլինգ|Մեմլինգ]]'''» - Գեղազարդման համակարգում առանցքայինը քառակող ուրվագծով, աստիճանաձև եզրերով խոշոր շրջանակ է։ Սովորաբար, եզրերը լրացվում են այս տիպի բնորոշ ծնկաձև կեռիկներով։

Մեր ունեցած դաշտային ազգագրական նյութերի համաձայն, այս տիպի գորգերը հատկապես հատուկ են Արցախի [[Դիզակ]] գավառի գորգագործական կենտրոններին, մասնավորապես [[Մեծ Թաղեր]], [[Շեխեր]], [[Տող]], [[Տումի]], [[Խծաբերդ]] գյուղերին։ Այսքանը ի նկատի ունենալով էլ նպատակահարմար ենք համարում կիրարկման առաջադրել «Դիզակ» տեղանունը։

 

 

=== «Ջրաբերդ» խումբ ===

 

 

Խմբում ներառված են «Ջրաբերդ» հորինվածքով ու դրա տարբերակներով գեղազարդված գորգերը։ Հիմնական հորինվածքը թեև անմիջական կապ ունի դասական վիշապագորգերի հետ ու կազմում է դրանց կարևոր տարրեից մեկը, սակայն նկատի ունենալով, որ առանձին ներկայացվելուց այն դադարում է կապ ունենալ վիշապագորգերի հետ, նպատակահարմար ենք համարում այդօրինակ գորգերը միավորել մի ամփոփ խմբում ու այն կոչել հիմնական հորինվածքի անունով։

«'''[[Ջրաբերդ]]-[[Դիզակ]]'''» - Բնորոշվում է բարդ՝ գծայնացված կենդանապատկերներից կազմված հորինվածքով, որի կենտրոնում լինում է երկայնաձիգ ութանիստ զարդ։ Դրա ուղղաձիգ գագաթներին մեկական խոյեղջյուր պատկեր է, իսկ վերջինիս երկու կողմերին՝ մեկական թռչնակերպ ոճավորում։ Երիզվում է նույնատիպ՝ հորիզոնական ուղղվածությամբ պատկերներով։ Արտաքուստ հիշեցնում է «Ջրաբերդ» տիպի գորգերին բնորոշ հիմնական հորինվածքը։ Գեղազարդման համակարգի բաղադրամասերից է նաև «Կենաց ծառ» զարդանախշը, որը սովորաբար պատկերվում է հիմնական հորինվածքի եզրերին։ Հիմնականում բնորոշ է Զանգեզուրի և Արցախի Դիզակ գավառի գորգագործական կենտրոններին։

 

 

=== Թեմատիկ պատկերային ===

<center><gallery widths="180px" heights="125px"> <!-- perrow="6">-->

</gallery></center>

<center><gallery widths="90px" heights="180px"> <!-- perrow="6">-->

File:Armenian rug , No. 0588626.jpg|Սիրամարգերի զույգ

</gallery></center>

 

 

Հայոց բնորոշ գորգերի գեղազարդման արվեստում առանձնակի տեղ է գրավում այս հորինվածքը։ Շեղանկյունազարդը ներկայացված է տարաբնույթ նախշերի, պատկերների ու զարդերի համադրությամբ։ Երիզվում է կեռիկներով, սղոցի ատամնանաշարի նմանվող նախշով ու լինում է նաև առանց դրանց։ Հորինվածքը մեծավ մասամբ կազմված է լինում մեկմեկում ամփոփված ու համակենտրոն մի քանի շեղանկյունազարդից, որոնք իրենց հերթին լինում են նաև քառակուսի վանդակով շրջանակած։ Շեղանկյունազարդեր ստեղծվում են նաև գունաժապավեններուվ։ Խմբում ներառված տիպերի գեղազարդման համակարգում լինում են մեկ կամ մի քանի շեղանկյունազարդ հորինվածք, պատկերվում են մեկ կամ մի քանի շարքով։

«'''[[Քաշաթաղ]]'''» - Բնորոշվում Է շեղանկյունաձև խոշոր շրջանակում ամփոփված խաչաձև հորինվածքով։ Դրա դրա կենտրոնում լինում է զարդ ու դրա նիստերի ուղղությամբ ձգվող գունաշերտեր, որոնցով տարանջատվում են խաչի թևերը։ Այս վերջիններիս հորիզոնականները ներկայացնում են երկրաչափականացված «կենաց» ծառ, իսկ ուղղահայացները մեկական աստղազարդ։ Բնորոշ է հիմնականում Դիզակի, Վարանդայի, Զանգեզուրի գորգագործական կենտրոններին։ Դաշտային ազգագրական նյութերից ու Հայաստանի թանգարաններում պահվող նմուշներին վերաբերող տվյալներից պարզվում է, որ այս տիպի գորգերը առավելապես հատուկ էին Դիզակի ու Զանգեզուրի միջանկյալ տարածքին՝ Սյունիքի պատմական Քաշաթաղ գավառին։ Մասնավոր հավաքածույի կազմում պահվող այդօրինակ մի գորգ, որը մեզ հայտնիներից հնագույնն է, ունի հայերեն արձանագրություն, ըստ որի այն գործել են 1824 թվականին, այդ գավառի նախկինում ամբողջովին հայաբնակ Մինքենդ գյուղում։ Այդքանից ելնելով էլ կիրարկման է առաջադրվում «Քաշաթաղ» անվանումը։

 

Պարսկաստանի գորգագործական կենտրոններում այս տիպի տարածում ունենալը կարելի է բացատրել 1604 թվականին [[Շահ Աբաս]] առաջինի կատարած արևելահայոց զանգվածային բռնագաղթով, երբ տաասնյակ հազարավոր հայ ընտանիքներ բնակություն հաստատեցին հիմնականում Ֆերահանի, Շիրազի, Իսպահանի, Լուրիստանի տարածաշրջաններում և զարգացրին ու տեղայնացրին հայոց գորգարվեստին բնորոշ այս և այլ մի շարք ավանդույթներ։ Հիմնական հորինվածքում լինում են առանձին տարրերի ձևափոխություններ, բայց դրա առանցքը հանդիսացող շեղանկյունազարդը մնում է անփոփոխ։ Այս հանգամանքի պատճառով էլ առաջին հայացքից բուսածաղկային կամ կենդանապատկերային տպավորություն թողնող այս տիպի գորգերը ընդգրկել ենք շեղանկյունազարդով բնորոշվող խմբում։

 

 

=== Աստղազարդով ===

Խմբում ընդգրկված բոլոր տիպերը բնորոշվում են գեղազարդման համակարգում աստղազարդի՝ որպես հիմնական տարրի ներկայությամբ։ Դրանք սովորաբար լրացվում են բուսա-ծաղկային նախշերով, ոճավորված կենդանապատկերներով, և կամ լինում են միայն պարզ աստղազարդերի տեսքով, առանց որևէ լրացուցիչ հարդարանքի։ Սովորաբար վեց թևանի են։ Պատկերվում են վանդակում կամ առանց դրա, կանոնավոր շարքով։ Առանձնակի բարդությամբ ու գեղազարդման համակարգի արտակարգ հարստությամբ նշանավոր են այս խմբին դասվող «Աստղազարդ» տիպի գորգերը։

 

 

 

«'''[[Որոտան]]'''» - Բնորոշվում է վեց թևանի աստղազարդով, որի թևերը ավարտվում են մեկական դիմահայաց կեռիկաձև ելուստով։ Թևերի միջնամասում, մեկընդմեջ, լինում է մեկական սլաքաձև նախշ։ Այդ ամբողջությունը ունենում է եզրագծված հիմնագույն։ Լավագույն նմուշներից է հայատառ արձանագրությամբ, 1815 թ գործված գորգը, որը պահվում է Հայաստանի ժողովրդական արվեստի պետական թանգարանում։ Պատկերվում են վանդակում կամ առանց դրան, մեկ կամ մի քանի շարքով։ Հայտնի է «Զեյվա» անունով, որը Սյունիքի ամրոցներից մեկին՝ Որոտանի կիրճում կառուցված [[Որոտնաբերդի]]ն մուսուլմանական, եկվոր ցեղերի կողմից տրված «Զեվու» անվանման աղավաղված ձևն է։ Կարևորելով այս հանգամանքը և տիպի գորգերի Սյունիքում առանձնակի տարածում ունենալու փաստը, «Զեյվա»-ի փոխարեն կիրարկման է առաջադրվում այդ բնակավայրի պատմական «Որոտան» անունը։

Ներառված են խորանաձև կամ գմբեթաձև կտրվածքով ու սյունազարդ հորինվածքով բնորոշվող գորգերը։ Սրանք հայոց գորգարվետում առանձնակի են հնագույն ավանդույթներով։ Այս խմբին է պատկանում նշանավոր «Եռախորան» գորգը։ Հիմնական հորինվածքները՝ ըստ այդմ նաև խորանները, լինում են մեկ և ավելին։ Խմբի գորգերը մեծավ մասամբ առնչվում են եկեղեցու, ինչպես նաև կրոնական արարողակարգի ու ծիսակարգի հետ։ Դրանով պայմանավորված էլ, դրանց գեղազարդման համակարգում կարևորված են եկեղեցական առարկաների՝ ջահի կամ կանթեղի պատկերները, ինչպես նաև բուսածաղկային նախշերն ու հորինվածքները, մասնավորապես՝ «կենաց ծառ»-ը։

 

 

«'''Սյունազարդ'''» - Բնորոշվում է դաշտի երկայնքով ձգված սյուներով, որոնց միջոցով գորգադաշտը բաժանվում է խորանների։ Խորանները լինում են մեկ և ավելին։ Սյուները լինում են խոյակով և հիմքով։ Խորանագագաթների և դաշտի վերին ծայրի միջև ընկած մակերեսը գեղազարդվում է զարդանախշերով ու հորինվածքներով, ինչպես նաև կենդանապատկերներով։ Բնորոշ օրինակ է ուսումնասիրողների կողմից(Վ. Թեմուրճյան, Մ. Ղազարյան) «Եռախորան» անվանակոչված նշանավոր գորգը։ Այն մինչև մեր ժամանակները պահպանված հնագույն գորգերից մեկն է, և ունի հայատառ արձանագրություն՝ ըստ որի գործվել է [[1202]] թվականին, պատմական Հայաստանի Գարդման գավառի գորգագործության ավանդական կենտրոններից մեկում՝ Բանանց գյուղում։ Գործել են Արցախի, Ուտիքի և Արևմտյան Հայաստանի գորգագործական մի շարք տարածաշրջաններում։

=== Մեկ ընդհանուր զարդաշրջանակում ամփոփված հորինվածքներով ===

 

 

Հայոց բնորոշ գորգերի թվում զգալի մաս են կազմում մեկ ընդհանուր շրջանակում ամփոփված հորինվածքներով գեղազարդվածները։ Շրջանակը կարող է ներառի ողջ գորգադաշտը՝ սկսած ներքին եզրագոտուց անմիջապես հետո, կամ ողջ գորգադաշտը՝ առանց անկյունների։ Առավել տիպական է գորգադաշտի կենտրոնական հատվածը ընդրկող շրջանակը։ Այս դեպքում գորգադաշտի եզրամասերը մնում են դրանից դուրս ու գեղազարդվում են գորգի գեղազարդման համակարգում երկրորդական կամ լրացուցիչ դեր խաղացող այլ զարդանախշերով, հորինվածքներով կամ պատկերներով։ Զարդաշրջանակում ամփոփված հորինվածքները լինում են միատեսակ ու բազմատեսակ՝ շեղանկյունազարդ, բուսածաղկային, բազմանիստ և այլն։ Բոլոր դեպքերում էլ դրանց գեղազարդման համակարգում բնորոշիչը ընդհանուր զարդաշրջանակ ունենալն է, որով էլ նպատակարմար է գտնված դրանց այս խմբում առանձնացնելը։

«'''Վահան'''» - Բնորոշվում է երկայնաձիգ ու խաչաձև մի շրջանակով, որը նմանվում է վահանի։ Դրա կենտրոնում լինում է ուղղանկյունաձև զարդ, որի երկու կողմերին՝ հորինվածքի երկայնքով լինում է մեկական ելուստ ու դրանից սկզբնավորված ոճավորված կենաց ծառ։ Ինքը շրջանակը լայն գունաժապավենով է, ու սովորաբար գեղազարդվում է զարդերով ու ոճավորված պատկերներով։ Դասական են համարվում վահանի արտաքին ելուստներին «կենաց ծառ» գծայնացված ու սլացիկ զարդանախշերով գեղազարդվածները։ Բնորոշ է հիմնականում Գարդմանին, Արցախին, Սյունիքին, Տավուշին, Բասենին, Բագրևանդին, Վանանդին, Ջավախքին։ Մեկ հորինվածքով տարբերակը առավելապես բնորոշ է Արևելյան Հայաստանի գորգագործական կենտրոններին։ Առաջարկված անվանումը կապված է հորինվածքային ամբողջությունը ամփոփող գունաժապավեն-շրջանակի ձևի հետ։

 

«'''[[Տաշիր]]'''» – Իբրև զարդաշրջանակ, այս տիպի գորգերում ներկայանում է ներքին գոտին։ Դաշտը սովորաբար լինում է առանց հորինվածքների։ Որոշ գորգագործական կենտրոններում էլ այն գեղազարդվում է միայն մեկ կամ մի քանի «կենաց ծառ» նախշով, ինչպես նաև աստղաձև զարդով կամ վարդակով։ Դաշտի հիմնագույնը սովորաբար մատուցվում է մասնակի երանգափոխումներով, որով էլ ստեղծվում է գունային որոշակի էֆեկտ։ Հիմնականում բնորոշ են Տաշիրի, Տավուշի, Գարդմանի, Ջրաբերդի գորգագործական կենտրոններին։ Դաշտային ազգագրական ուսումնասիրություններն ու Հայաստանի թանգարաններում պահվող նմուշներին վերաբերող նյութերը հնարավորություն են տալիս եզրակացնելու, որ այս տիպի դասական՝ առանց որևէ զարդի, նախշի կամ պատկերի գորգադաշտով նմուշները հիմնականում վերաբերում են Արցախի Ջրաբերդ գավառի Աբովյան իշխանների աթոռանիստ հինավուրց Թալիշ գյուղին ու դրա մերձակա գորգագործական կենտրոններին։ Ուսումնասիրողների մեծ մասը, ըստ իս, միանգամայն հիմնավորված, այդ անվանումով էլ տարբերակում է խնդրո առարկա գորգերը։

«'''Ոսկանապատ'''» - Բնորոշվում է ամբողջ գորգադաշտը մի խոշոր շրջանակով։ Վերջինս լինում է երկարավուն և ունենում է գմբեթաձև գագաթներ։ Երկարավուն կողերում՝ հավասար հեռավորությամբ ունենում է ներս ուղղված՝ դիմահայաց, հավասարաչափ կտրվածքներ։ Առաջացած ուղղանկյուն վանդակներում սովորաբար պատկերվում են «Տավուշ» կամ «Մեմլինգ» տիպի գորգերին բնորոշ հիմնական հորինվածքներ։ Շրջանակը սովորաբար գեղազարդվում է «կենաց Ծառ» նախշի պարզ տարատեսակներով կամ «օձագալար» պատկերներով։ Տարածված է Սյունիքի, Արցախի, Ուտիքի գորգագործական կենտրոններում։ Հատկապես բնորոշ է Գարդման ու Ջրաբերդ գավառների գորգագործական կենտրոններին և մասնավորապես գորգագործության հարուստ ավանդույթներով Ոսկանապատ գյուղին, որի անունով էլ առաջարկվում է անվանակոչել այս տիպը։

 

 

«'''[[Վայոց ձոր]]'''» - Բնորոշվում է, կենտրոնական դաշտը ընդգծող բազմանիստ շրջանակով։ Դրա երկարավուն կողերը ատամնավոր են, խոշոր ու հավասարաչափ, իսկ մյուսները՝ սղոցատիպ ատամնաշարով։ Այդ շրջանակով պարփակված ուղղանկյուն մակերեսը գեղազարդվում է այլ գորգատիպերի բնորոշ երկրաչափական խոշոր հորինվածքներով և վարդակներով։ Տարածված է Սյունիքի, Արցախի, Գուգարքի մասնավորապես՝ Տավուշի, Գարդմանի, Վայքի ինչպես նաև Երնջակի, Գողթան գավառի ու Վասպուրականի արևելյան գորգագործական կենտրոններում։ Հատկապես բնորոշ է Նախիջևան-Վայք տարածաշրջանին՝ [[Խաչիկ (գյուղ)|Խաչիկ]], [[Շոռոթ]], [[Նորաշեն]], [[Աստապատ]], [[Ազնաբերդ]] գյուղերին։ Մեր տվյալներով, Վայոց ձորին է վերաբերում [[1767]] թվականին գործված այս տիպի մի գորգ, որը այժմ պահվում է Հայաստանի պատմության պետական թանգարանում։ Այս հանգամանքը հաշվի առնելով էլ տիպի համար առաջարկվում է «Վայոց ձոր» անունը։

Այս խմբում ներառել ենք հավասարաչափ, բազմագույն գունաշերտերով գորգեր։ Գունաշերտերը ծածկում են ողջ գորգադաշտն ու լինում են շեղակի, ուղղաձիգ, կամ հասկաձև դասավորվածությամբ։ Դրանք հիմնականում գեղազարդվում են բուսածաղկային նախշերով ու երկրաչափական զարդերով։ Լայնորեն հայտնի ու տարածված է ուղղաձիգ գունաշերտերում գալարանախշի պատկերման ավանդույթը։ Այդ դեպքում դրանք մեծավ մասամբ լրացվում են նշանախշով, ինչպես նաև կենդանակերպ ոճավորումներով։ Խմբին պատկանող գորգերը իրենց բոլոր տիպերով ու տարբերակներով հանդերձ ունեն համահայաստանյան տարածում։

 

Դաշտային ազգագրական հետազոտություններից պարզվել է, որ այս տիպի գորգերը առավելապես բնորոշ են Ջավախքին, որի պատճառով էլ կիրարկման է ներկայացված «Ջավախք» տեղանունը։

 

 

Ունի համահայաստանյան տարածում։ Առավելապես բնորոշ է Վանանդի ու Շիրակի, մասամբ նաև Սևանի ավազանի գորգագործական կենտրոններին։

 

=== Վիշապագորգեր ===

 

Այս խմբում ընդգրկվածների գեղազարդման համակարգում առանցքայինը առասպելական վիշապի ոճավորված ու երկրաչափականացված պատկերն է։ Այն աչքի է ընկնում պատկերագրման ձևի ու մատուցման բազմազանությամբ, որով էլ պայմանավորված է նաև տիպերի ու դրանց տարբերակների բազմազանությունը։ Վիշապագորգերի գեղազարդման ավանդույթների ակունքները հայոց գորգարվեստում ու առհասարակ մշակութային համակարգում հայտնի են մթա III-II հազ։ Ուսումնասիրողների մի մասի կարծիքով էլ այդ ավանդույթը Հայաստան ներմուծվել է սելջուկ-թուրքմենական արշավանքների ու տարածաշրջանում դրանց հաստատվելու շնորհիվ։ Վիշապագորգերի մեզ հայտնի բոլոր տարբերակները հայտնի են պատմական Հայաստանի գորգագործաության ավանդական կենտրոններում՝ Սյունիքում ու Արցախում, որն ըստ իս, հիմք է տալիս դրանց համարելու խնդրո առարկա գորգերի նախատիպերի ստեղծման հավանական բնօրրաններից մեկը<ref>[http://www.digilib.am/digilib/?menu=10&wrk=1175&media=132&mediaPg=0&mediaZoo=400&wrpg=0&aupg=0 Յ. Քիւրտեան, Վիշապը հայկական գորգերուն մէջ, Վենետիկ-Սբ. Ղազար, 1932:]</ref>:

 

«'''[[Սիսական]]'''» - Գեղազարդման առանցքը կազմում է երկգլուխ վիշապի երկու ոճավորված պատկերներից կազմված հորինվածքը։ Վիշապապատկերները լինում են աղեղնաձև, ողնաշարի ու գլուխների հստակ ընդգծվածությամբ ու պատկերվում են ասիմետրիկ դիրքով, որի արդյունքում դրանց միջնամասում ձևավորվում է բազմանիստ շրջանակ։ Սովորաբար այդ շրջանակում ներկայացվում է կեռիկազարդ հորինվածք։ Բնորոշ է մեծավ մասամբ Զանգեզուրի, Սիսականի, Արցախի մի շարք գավառների գորգագործական կենտրոններին։ Այս տիպի գորգեր մասամբ գործել են նաև Ղարադաղում ու Վասպուրականի հյուսիս -արևելյան գորգագործական կենտրոններում։ Գորգերի գեղազարդման այս համակարգը տարածված է նաև [[Տրանսիլվանիա]]յում: Իր բոլոր տարատեսակներով հայտնի է Սիսականում, որով էլ պատճառաբանված է առաջակված տերմինի կիրարկումը։

 

 

 

«'''[[Խնձորեսկ]]'''» - Բնորոշվում է քառակուսի զարդի մեջ ամփոփված արևի ու հավերժության որևէ խորհրդանշանից և այն բոլորող վիշապի ութ ոճավորումներից կազմված հորինվածքով։ Հորինվածքի բաղկացուցիչ մաս են նաև զարդի անկյուններից սկզբնավորված նախշերը։ Զարդի ուղղաձիգ առանցքի ուղղությամբ լինում է մեկական «Կենաց ծառ»: Ներկայացվում է բազմանիստ վանդակում կամ առանց դրան, պատկերվում մեկ կամ երկու շարքով։ Կան նաև մեկ հորինվածքով գեղազարդվածներ։ «Խնձորեսկ» տերմինը միջազգայնացված և ընդունված է ուսումնասիրողների գերակշիռ մասի կողմից։ Հաշվի առնելով այդ հանգամանքը, որ Խնձորեսկ գյուղը գորգագործության, և մասնավորապես, գորգերի այս տիպի ավանդական կենտրոն լինելու փաստը, միանգամայն հիմնավորված ու նպատակահարմար ենք համարում տերմինի հետագա կիրարկումը։ Հիմնականում բնորոշ է Արցախի, Սյունիքի, Գուգարքի գորգագործական կենտրոններին։

 

 

«'''[[Վայք]]'''» - Գեղազարդման հիմնական տարրը բազմանիստ շրջանակի շուրջ ամփոփված վիշապի պարզունակ՝«Տ»-աձև ութ ոճավորումներ են։ Դրանք իրարից տարանջատված են շրջանակից սկզբնավորող հավասարաչափ, զարդանախշված, գունաժապավեններով։ Շրջանակի կենտրոնում սովորաբար լինում է «Կուսապատ» տիպի գորգերին բնորոշ վարդակ։ Լինում է մեկ և ավելին։ Վիշապի ոճավորումները այս տիպի գորգերի գեղազարդման համակարգում հնամենի են ու հարում են պատկերագրման ժայռապատկերային ոճին։ Սերտորեն աղեսվում է «Խնձորեսկ» տիպին։ Բնորոշ է Սյունիքի, Արցախի ինչպես նաև Վասպուրականի հյուսիսային գորգագործական կենտրոններին։ Առավել տարածված է Վայքում, որտեղ այն հայտնի է մի շարք տարբերակներով։ Դրանցով էլ պայմանավորված է «Վայք» տերմինի կիրարկման առաջարկը։

 

 

* [[Իջևան]]

* [[Կիրովական]]

* [[Գորիս]]

* [[Ապարան]]

* [[Սևան (քաղաք)|Սևան]]

* [[Եղեգնաձոր]]

* [[Արտաշատ]]

* Կրասնոսելսկ ([[Արծվաշեն]])

 

 

 

* [[Հայաստանի պատմության թանգարան]],

* [[Հայոց ազգագրության և ազատագրական պայքարի պատմության ազգային թանգարան]] ([[Սարդարապատ]]ի թանգարան), մոտ 2100 գորգ և 1000 կարպետ,

* [[Երևանի պատմության թանգարան]], մոտ 150 գորգ,

* [[Հովհաննես Շարամբեյանի անվան ժողովրդական ստեղծագործության կենտրոն]], մոտ 200 գորգ ու կարպետ,

* [[Գյումրի|Գյումրու]] Ձիթողցոնց տուն-թանգարան,

* Գյումրու Ավետիք Իսահակյանի անվան տուն-թանգարանի գորգերի հավաքածու,

* [[Շուշի]]ի գորգի թանգարան, մոտ 250 ցուցանմուշ,

 

 

* [[Ամերիկա]]յի հայկական գրադարան ու թանգարան (ԱՀԳԹ) (ավելի քան 300 կարպետ)

* [[Վիեննա]]յի [[Մխիթարյան միաբանություն|Մխիթարյան միաբանության]] գորգերի հավաքածու

* [[Գերմանիա]]յի պետական թանգարան (վիշապ-փյունիկ գորգ)

* Ռուսական ազգագրության թանգարան (ավելի քան 80 հայկական գորգեր և կարպետներ)

== Օգտագործված հիմնական հասկացությունների համառոտ բացատրություններ ==

 

 

* [http://carpets.iworldarmenia.com/am/ Հայկական գորգի վիրտուալ թանգարան]

* [http://www.armenianrugssociety.com/review_passages_armenian_rugs_.html Armenian Rugs Society]

{{ծանցանկ|3}}

 

{{commonscat|Armenian rugs and carpets|Հայկական գորգեր և կարպետներ}}

* [[Հայկական կարպետ]]