«Թբիլիսի»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Թբիլիսի'''<ref name ="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=54}}</ref> ({{lang-ka|თბილისი}}, {{Audio|Tbilisi.ogg|Թբիլիսի <small>«լսել»</small>}}; {{IPA1|tʰbilisi|pron}}, [[Հին հայերեն|հին հայկական]] անվանումը՝ '''Տփղիս''', [[Ցարական Ռուսաստան|ռուսական]] և [[ԽՍՀՄ|խորհրդային]] իրականության մեջ հայտնի է եղել, որպես '''Թիֆլիս'''), [[Վրաստանի Հանրապետություն|Վրաստանի Հանրապետության]] մայրաքաղաքը, ինչպես նաև՝ պետության [[Վրաստանի քաղաքների ցանկ|խոշորագույն քաղաքը]]<ref name=":0">{{Cite web|url=https://tonkosti.ru/%D0%A2%D0%B1%D0%B8%D0%BB%D0%B8%D1%81%D0%B8|title=Թբիլիսին 2017` տոներ, տուրեր, թանգարաններ, գնումներ ևտեսարժան վայրեր|last=|first=|date=|website=Тонкости туризма|publisher=|language=ru-RU|accessdate=2017-08-09}}</ref>։ Գտնվում է երկրի կենտրոնական հատվածում՝ [[Կուր գետ]]ի երկու ափերին<ref name=":0" />։ Համարվում է աշխարհի հնագույն քաղաքներից մեկը<ref>{{Cite news|url=http://www.routesonline.com/news/29/breaking-news/249808/inside-tbilisi-one-of-the-worlds-oldest-cities/|title=Inside Tbilisi - One Of The World's Oldest Cities|last=2017|first=UBM (UK) Ltd.|newspaper=Routesonline|language=en-GB|access-date=2017-08-09}}</ref>, որը հիմնադրվել է [[5-րդ դար|5-րդ դարում]]՝ում՝ [[Վիրք|Վիրքի թագավոր]] [[Վախթանգ Գորգասալ|Վախթանգ Գորգասալի]]ի կողմից<ref>{{Cite web|url=http://www.advantour.com/georgia/tbilisi/history.htm|title=Վրաստանի մայրաքաղաքի՝ Թբիլիսիի պատմությունը|last=|first=|date=|website=www.advantour.com|publisher=|language=en|accessdate=2017-08-09}}</ref>։ Դարավերջին, Վախթանգի որդին և իրավահաջորդը՝ Դաչի արքան, մայրաքաղաքը [[Մցխեթ|Մցխեթից]]ից տեղափոխում է Թբիլիսի։ [[Վրաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Ռուսական տիրապետության տարիներին]] Թբիլիսին եղել է [[Կովկաս|Կովկասյան տարածաշրջանի]] [[Քաղաքականություն|քաղաքական]] և [[Մշակույթ|մշակութային]] կենտրոնը։ Դարեր շարունակ [[Հայեր|հայերըհայեր]]ը եղել են Թբիլիսիի քաղաքային կյանքի անբաժանելի մասը։ Մինչ օրս էլ [[Հավլաբար|Հավլաբար թաղամասն]] ամբողջովին բնակեցված է հայերով։ Խորհրդանշական է, որ [[12-րդ դար|12-րդ դարից]]ից մինչև [[Հոկտեմբերյան Հեղափոխություն|Հոկտեմբերյան հեղափոխությունն]] ընկած ժամանակահատվածում [[Թբիլիսիի քաղաքապետների ցանկ|Թբիլիսիի թվով 47 քաղաքապետներից]] 45-ը եղել են ազգությամբ [[հայեր]]<ref name="ՍԿԹՔԳ">[[Սամվել Կարապետյան (հուշարձանագետ)|Սամվել Կարապետյան]], «Թիֆլիսի քաղաքագլուխները», գիրք Ե: ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն» հրատարակչություն, Երևան 2003թ. ISBN 5-8080-0520-5. [http://www.raa-am.com/TiflisMayors/Mayors_arm.amboxg.poqr.pdf {{ref-hy}}] [http://www.raa.am/TiflisMayors/Mayors_rus.amboxg.poqr.%20pdf..pdf {{ref-ru}}]</ref>։ Մինչև ԽՍՀՄ կազմավորման սկզբնական շրջանը հայերը կազմել են նաև [[Թբիլիսի#բնակչության|Թբիլիսի բնակչության]] մեծամասնությունը՝ թվապես գերազանցելով [[վրացիներ]]ին և մյուս էթնիկ խմբերին: Գտնվելով [[Եվրոպա]]յի և [[Ասիա]]յի խաչմերուկում՝ պատմական տարբեր ժամանակահատվածներում Թբիլիսին դարձել է առևտրային կարևոր հանգույց։ [[Թբիլիսիի պատմություն|Թբիլիսիի հազարամյա պատմությունը]] արտացոլված է [[Վրացական ճարտարապետություն|ճարտարապետության]] մեջ<ref>{{Cite web|url=https://www.kensingtontours.com/details/locale/5252|title=Թբիլիսի՝ պատմություն և ճարտարապետություն|last=|first=|date=օգոստոսի 10, 2017|website=|publisher=kensingtontours.com|accessdate=}}</ref>։ Այն իրենից ներկայացնում է դասական, մերձավորարևելյան, ռուսական և ժամանակակից ճարտարապետությունների համադրություն<ref>{{Cite web|url=https://www.budget.com.ge/tbilisi|title=Թբիլիսի՝ Վրաստանի մայրաքաղաքը, ընդհանուր տեղեկատվություն․ աշխարհագրություն, պատմություն և ճարտարապետություն|last=|first=|date=|website=www.budget.com.ge|publisher=|accessdate=2017-08-09}}</ref>։ Պատմականորեն Թբիլիսին եղել է տարբեր մշակութային, էթնիկական և կրոնական ծագում ունեցող անձանց գործունեության հարթակ։

Թբիլիսիի հիմնական տեսարժան վայրերն են [[Սուրբ Երրորդության մայր տաճար (Թբիլիսի)|Սուրբ Երրորդության մայր տաճարը]]<ref>{{Cite web|url=http://www.orthodoxy.ge/tsnobarebi/tadzrebi/sameba_elia.htm|title=თბილისის ტაძრები - წმიდა სამების საკათედრო ტაძარი|website=www.orthodoxy.ge|accessdate=2017-08-09}}</ref>, [[Սիոնի|Սիոնի տաճարը]]<ref>{{Cite news|url=http://www.ambioni.ge/tbilisis-sionis-sakatedro-tazari|title=თბილისის სიონის საკათედრო ტაძარი|date=2012-03-31|newspaper=ამბიონი|language=en-US|access-date=2017-08-09}}</ref>, [[Ազատության հրապարակ (Թբիլիսի)|Ազատության հրապարակը]]<ref>{{Cite news|url=http://www.tbilisiarchitecture.net/ka/freedom-square/|title=Ազատության հրապարակ|last=|first=|date=2013-03-13|work=|newspaper=Tbilisi Architecture Network|language=անգլերեն|access-date=2017-08-09|via=}}</ref>, [[Ռուսթավելու պողոտա|Ռուսթավելու պողոտան]]ն<ref>{{Cite web|url=http://speakingstones.jumpstart.ge/ka?pairing=21|title=გოლოვინის ქუჩა რუსთაველის გამზირი (წელი უცნობია - 2013)|website=ქვათა ღაღადი|accessdate=2017-08-09}}</ref>, [[Դավիթ Աղմաշենեբլու պողոտա|Դավիթ Աղմաշենեբլու պողոտան]]ն<ref>{{Cite web|url=https://www.rutraveller.ru/place/11517|title=Проспект Агмашенебели: описание, фото, контакты, гиды, экскурсии|website=www.rutraveller.ru|language=ru|accessdate=2017-08-09}}</ref>, [[Նարիղալա|Նարիղալան]]ն<ref>{{Cite web|url=http://visitarm.com/hy/georgia/places/tbilisi/narikala-amrotse|title=Նարիկալա ամրոցը // VisitArm.com|last=|first=|date=|website=visitarm.com|publisher=|language=hy|accessdate=2017-08-09}}</ref>, [[Թբիլիսիի օպերայի և բալետի թատրոն|Թբիլիսիի օպերայի և բալետի թատրոնը]]ը և [[Վրաստանի ազգային թանգարան|Վրաստանի ազգային թանգարանը]]։ը։

== Անվան ծագումնաբանություն ==

Թբիլիսիի անվան ստուգաբանության վերաբերյալ կան շատ վարկածներ։ Համաձայն դրանցից մեկի՝ վրաց թագավոր [[Վախթանգ Գորգասալ|Վախթանգ Գորգասալը]]ը անտառապատ տարածքում որսի ժամանակ ականատես է լինում, թե ինչպես է իր կողմից վիրավորված կեռնեխը ջուրն ընկնելուց հետո վեր խոյանում և փախչում որսորդներից։ Այլ տարբերակով՝ թագավորի [[Բազեներ|բազեն]] իրեն զոհելով բռնում է [[Փասիաններ|փասիանին]] ու երկուսով ընկնելով ջուրը՝ եփվում են<ref name=":1">{{Cite web|url=https://educationsciences.wordpress.com/2012/06/17/%e1%83%ab%e1%83%95%e1%83%94%e1%83%9a%e1%83%98-%e1%83%97%e1%83%91%e1%83%98%e1%83%9a%e1%83%98%e1%83%a1%e1%83%98-5/|title=ძველი თბილისი|last=qetiaptarashvili|date=2012-06-17|website=educationsciences|accessdate=2017-08-24}}</ref>։

=== Քաղաքի հիմնադրում և օտար տիրապետություն (458-853) ===

Թբիլիսին հիմնադրել է [[Վիրք|Վիրքի թագավոր]] [[Վախթանգ Գորգասալ]]ը՝ [[5-րդ դար]]ի վերջին<ref name=":2">{{Cite web|url=http://abuladze1973.blogspot.am/p/blog-page_7.html|title=თბილისის ისტორია|website=abuladze1973.blogspot.am|accessdate=2017-08-24}}</ref>։ Մինչև [[458|458 թվականը]] Թբիլիսիի տարածքը լինելով անտառածածկ՝ բնակության համար անբարենպաստ էր։ Վախթանգ Գորգասալի որդին՝ Դաչի Ուջարմելին, հոր խնդրանքով մայրաքաղաքը [[Մցխեթ|Մցխեթից]]ից տեղափոխում է Թբիլիսի։ Նա ավարտում է բերդի պարիսպների շինարարությունը և հիմք դնում քաղաքի զարգացմանը։ Կարճ ժամանակահատվածում Թբիլիսին դառնում է [[Կովկաս]]ի խոշորագույն քաղաքներից մեկը<ref>{{Cite web|url=http://www.tbilisi.gov.ge/pages/history?lang=en|title=History of Tbilisi|website=www.tbilisi.gov.ge|accessdate=2017-08-24}}</ref>, որը սերտ կապեր է հաստատում [[Մեծ Հայք]]ի քաղաքների հետ։ Այդ ժամանակ, սակայն, Թբիլիսին Վրաստանի միայն արևելյան հատվածի [[մայրաքաղաք]]ն էր, քանի որ [[Կոլխիդա]]ն չէր մտնում [[Վրաստան]]ի սահմանների մեջ։ Թբիլիսիի առաջին բնակիչները հաստատվել են հանքային աղբյուրների թաղամասում (ներկայիս [[Գորգասալի հրապարակ]]ի տարածքը)։ Հին Թբիլիսիի տարածքը զբաղեցրել է հարավ-արևելքում Օռտաճալայի պարտեզը, հյուսիս-արևելքում՝ [[Կուր գետ]]ը, հարավ-արևմուտքում՝ [[Թաբոր]]ի սարալանջերը, հյուսիս-արևմուտքում՝ Ծավկիսծղալին։ [[4–րդ դար|4-րդ դարում]] ընդարձակվեց Թբիլիսիի երկրորդ թաղամասը՝ Կալա Բարդանը։ Հետագայում քաղաքը զարգանում է [[Հին Թբիլիսի|Հին Թբիլիսիի]]ի և Կալայի շրջանակից դուրս<ref name=":2" />։ Քաղաքի զարգացմանը նպաստում էր բարեխառն կլիման։ Թբիլիսիի միջով էր անցնում նշանակալից առևտրային ճանապարհը, որը [[Կովկաս]]ը [[Ասիա]]յին միացնող գլխավոր ճանապարհներից էր։ Այդ ժամանակահատվածում Թբիլիսին դառնում է [[Մերձավոր Արևելք]]ի կենտրոններից մեկը, որից հետո հարևան երկրները սկսում են հետևել քաղաքի ռազմական և տնտեսական աճին և [[6-րդ դար|6-րդ դարի]]ի վերջին սկսվում է երկարատև պայքար Թբիլիսիի համար։ Վրաց քաղաքական ու մշակութային վիճակն ուղղակիորեն կախված էր մայրաքաղաքի դրությունից։ [[537 թվական|537 թվականին]]ին պարսկական զորքերը գրավում են Թբիլիսին, որից հետո [[Վիրք|Վիրքը]]ը անկում է ապրում<ref>{{Cite news|url=https://www.britannica.com/place/Iberia-ancient-kingdom-Georgia|title=Իբերիա կամ Վիրք՝ Վրաստանի հնագույն թագավորություն|last=|first=|date=|work=|newspaper=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2017-08-24|via=}}</ref>։ Փոխարենը՝ ստեղծվում է [[Վրաց մարզպանություն|Վրաց մարզպանությունը]]ը և վրացիներն ընկնում են պարսկական տիրապետության տակ<ref>{{Cite web|url=https://ru.scribd.com/document/176772817/Battle-of-Krtsanisi|title=Battle of Krtsanisi {{!}} Georgia (Country) {{!}} Caucasus|website=Scribd|language=en|accessdate=2017-08-24}}</ref>։ 627 թվականին Թբլիսին ենթարկվում է Բյուզանդիայի թագավոր [[Հերակլիոս Ա|Հերակլիոս I-ի]] արշավանքներին։ Հույն կայսրը կարողանում է պաշարել քաղաքը, սակայն վերջինիս այն գրավել չի հաջողվում։ Հեռակլիոսը թողնում է Վրաստանը և անցնում [[Միջագետք|Միջագետքը]]։ը։ Հաջորդ տարի Թբիլիսին գրավվում և հրդեհվում է խազարների կողմից<ref>[http://www.vostlit.info/Texts/rus5/Obrasenie/frametext.htm Թբիլիսիի պատմությունը՝ Վրաստանի ժամանակակից տարածքը քոչվորական ցեղերի և ցեղախմբերի վայրագությունների թիրախակետում]</ref>։ [[7-րդ դար]]ում Վրաստանի արևելյան մասը անցնում է [[Արաբական խալիֆայություն|Արաբական Խալիֆայությանը]], իսկ արևմտյան մասը՝ [[Բյուզանդիա|Բյուզանդիային]]յին<ref>{{Cite web|url=|title=ლორთქიფანიძე მ., ქსე, ტ. 1, გვ. 525, თბ., 1975|last=|first=|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>։ Խալիֆայության կազմում ստեղծվում է Արմինիա կուսակալությունը, որի մեջ մտնում են [[Հայաստան]]ը, [[Վրաստան]]ը և [[Աղվանք]]ը<ref>{{Cite web|url=http://www.iranicaonline.org/articles/dvin|title=DVIN – Encyclopaedia Iranica|last=electricpulp.com|website=www.iranicaonline.org|language=en|accessdate=2017-08-24}}</ref>: [[737|737 թվականին]] Թբիլիսին դառնում է առանձին ամիրայության կենտրոն<ref>{{Cite web|url=http://patrioti.clan.su/dir/tbilisis_saamiro/3-1-0-2|title=თბილისის საამირო - ისტორია - საიტების კატალოგი - პატრიოტ|website=patrioti.clan.su|accessdate=2017-08-24}}</ref>։ [[735]]-[[737|737 թվականներին]] արաբ ոստիկան Մըրվանը և իբն Մուհամեդը վերստին գրավեցին քաղաքը։ Արաբական տիրապետության օրոք Թբիլիսին նոր զարգացում ապրեց։ Այս տարածաշրջանում վրաց մայրաքաղաքը դարձավ [[Արաբական խալիֆայություն|Արաբական ամիրայության]] կենտրոններից մեկը՝ [[Դվին|Դվինի]]ի և [[Պարտավ|Պարտավի]]ի հետ միասին։ [[764|764 թվականին]] խազարների դիրքը թուլացավ Թբիլիսիում։ [[853|853 թվականին]] խալիֆայության իշխանությունն ամրապնդելու նպատակով ոստիկան Բուղայի հրամանատարությամբ արաբական զորքերը կենտրոնացվեցին Թբիլիսիում։

{{Հիմնական|Վրացական ոսկեդար|Վրաց թագավորություն}}[[պատկերՊատկեր:Tbilis view11.jpg|thumbմինի|320x320px|Մետեխի վանքը՝ [[Վախթանգ Գորգասալի արձան (Թբիլիսի)|Վախթանգ Գորգասալի արձանի]] հարևանությամբ]][[Վրաց թագավորություն|Վրացական թագավորությունը]] վերածնվում է [[Բագրատունիներ|Բագրատունիների]]ի ազգակից հանդիսացող [[վրաց Բագրատունիներ]]ի շնորհիվ։ Վերականգնված պետության սահմաններում մտնում էին նրանց տոհմական տիրույթները՝ [[Տայք]]ը ({{lang-ka|ტაო}}՝ Տաո), [[Կղարջք]]ը ({{lang-ka|კლარჯეთი}}՝ Կլարջեթի), որոնք միասին կոչվում էին [[Տայք-Կղարջքի կյուրոպաղատություն]]։ Թբիլիսին գտնվում էր վրացական թագավորության սահմաններից դուրս։ Տայքի [[Բագրատ III (Վրաց արքա)|Բագրատ կյուրոպաղատը]] [[963|963 թվականին]] հիմնադրում է [[Օշկվանք|Օշկվանքը]]ը, իսկ նրա որդին՝ [[Դավիթ Կյուրոպաղատ]]ը, շարունակում է նրա շինարարությունը և այն ավարտին հասցնում [[973|973 թվականին]]<ref name=":3">{{Cite web|url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_3.djvu/304|title=Վիքիդարան՝ Հայկական սովետական հանրագիտարան // հոդված՝ Դավիթ Շինարար, Դավիթ կյուրոպաղատ|last=|first=|date=|website=hy.wikisource.org|publisher=|language=hy|accessdate=2017-08-24}}</ref>։ Այդ ժամանակներից [[Տայք|Տայքը]]ը (վրացական իրականության մեջ հայտնի է [[Տաո]] անվանումով) և [[Գուգարք]]ի արևմտյան հատվածը՝ [[Կղարջք|Կղարջքը]]ը և [[Ջավախք]]ը, դառնում են վրացական հողեր։ Գուգարքի արևելքում գտնվում էր հայ Բագրատունիների մեկ այլ պետություն՝ [[Տաշիր-Ձորագետի թագավորություն]]ը: [[1037]]-[[1051]] թվականներին վրաց թագավոր [[Բագրատ III (Վրաց արքա)|Բագրատ IV-ն]] անընդհատ փորձում էր ազատագրել Թբիլիսին, բայց երկրում տիրող երկպառակության պատճառով այն չհաջողվեց<ref>{{Cite web|url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_4.djvu/156|title=Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 156 (Թբիլիսի)` Վիքիդարան|last=|first=|date=|website=hy.wikisource.org|publisher=|language=hy|accessdate=2017-08-24}}</ref>։ [[1045|1045 թվականին]] Թբիլիսիի կառավարումն անցավ օտարների ձեռքը։ [[1068|1068 թվականին]] [[Սելջուկյան սուլթանություն|սելջուկ թուրքերի]] սուլթան [[Ալփ-Արսլան|Ալփ-Արսլանը]]ը հարձակվեց և գրավեց Թբիլիսին։ [[11-րդ դար|11-րդ դարի]]ի 80-ական թվականներին քաղաքը դեռ օտարականների ձեռքում էր։ [[1122|1122 թվականին]] քաղաքը օտարերկրացիների ձեռքից ազատագրեց [[Դավիթ IV Շինարար]]ը, ով էլ Թբիլիսի դարձրեց մ<nowiki/>[[Վրաց թագավորություն|իասնական վրաց պետության]] մայրաքաղաք<ref name=":3" />։ Այսպիսով դարավոր դեգերումներից հետո Թբիլիսին վերստին դարձավ թագավորանիստ քաղաք<ref>{{Cite news|url=http://www.georoyal.ge/|title=Թագավորական Վրաստան|last=|first=|date=|work=|newspaper=georoyal.ge|access-date=2017-08-24|via=}}</ref>։ [[12-րդ դար|12]]-[[13-րդ դար|13-րդ դարերում]]երում Թբիլիսիի տնտեսությունը առաջընթաց ապրեց։ Այն դարձավ ժամանակի զարգացած քաղաքներից մեկը, որի բնակչությունը հասնում էր 80 հազարի։ Զարգանում էին [[Առևտուր|առևտուրըառևտուր]]ը և [[Արվեստ|արվեստըարվեստ]]։ը։ Ձևավորվեցին վաճառականների միություններ՝ համքարություններ և վաճառքի վարկային ընկերություններ։ Այս ամենի արդյուքում բարելավվեց բնակչության վիճակը և քաղաքն ընդլայնեց իր սահմանները։ Թբիլիսիի կազմում ընդգրկվեցին նաև [[Քաշվեթի եկեղեցի|Քաշվեթ եկեղեցին]] և [[Լուրջի վանք|Լուրջի վանքը]]։ը։ Նրա պարսպից դուրս գտնվում էր նշանակալի վայրերից մեկը՝ [[Դիդուբե|Դիդուբեն]]։ն։ Քաղաքն ընդարձակվեց նաև [[Կուր|Կուրի]]ի ձախ ափին, որտեղ կառուցվեց թագավորական ամրոցը՝ [[Նարիղալա|Նարիղալան]]։ն։ Այս ժամանակաշրջանում Թբիլիսին բազմազգ քաղաք էր։ Վրաց թագավորները վարում էին տարբեր ազգության ու կրոնի պատկանող ժողովուրդներին սիրաշահող և խրախուսող քաղաքականություն, որը նպաստում էր քաղաքի տնտեսական և սոցիալական կյանքի կայունությանը։ Այդ ժամանակաշրջանը վրաց պատմության մեջ հայտնի է [[Վրացական ոսկեդար|«ոսկեդար» կամ «ազգային վերածնունդ»]] անվանումներով<ref>{{Cite web|url=http://children.dsl.ge/istoria/sabavshvo_istoria/tamar_mefe/oqros_xana.htm|title=საქართველოს ისტორია ბავშვებისათვის - თამარ მეფის ოქროს ხანა|website=children.dsl.ge|accessdate=2017-08-24}}</ref>։

=== Մուսուլմանական տիրապետություն (1226-1795) ===

{{Հիմնական|Վրաստանի պատմություն {{!}} Վրաստանը ուշ միջնադարում}}[[1226|1226 թվականին]] Թբիլիսին պաշարեց խազար ոստիկան [[Ջալալեդդին Ռումի|Ջալալեդին]], ով ավերեց քաղաքը և բնակչությանը դաժանաբար կոտորեց<ref>{{Cite web|url=http://www.eanc.net/EANC/library/Fiction/Original/Raffi/Jalaleddin.htm?page=1&interface_language=am|title=Րաֆֆի․ Ստեղծագործություններ․ Ջալլալեդին|last=Րաֆֆի|first=|date=|website=www.eanc.net|publisher=|accessdate=2017-08-24}}</ref>։ [[13-րդ դար|13-րդ դարի]]ի [[1240|40-ական թվականներին]] [[Մոնղոլներ|մոնղոլներըմոնղոլներ]]ը գրավեցին քաղաքը։ Նրանք չվերացրեցին վրաց իշխանությունը և Թբիլիսին նորից դարձավ երկրի կենտրոն։ [[1259|1259 թվականին]] [[Վրացի թագավորների ցանկ|վրաց թագավոր]] [[Դավիթ VI (Վրաց արքա)|Դավիթ VI-ի]] գլխավորությամբ վրաց զորքը ջախջախեց մոնղոլներին՝ ազատագրելով Թբիլիսին։ [[1260|1260 թվականին]] [[Դավիթ VII (Վրաց արքա)|Դավիթ VII-ն]] ապստամբեց [[մոնղոլներ]]ի դեմ, սակայն ապստամբությունը ճնշվեց։ [[14-րդ դար|14-րդ դարի]]ի [[1320|20-ական թվականներին]], մոնղոլների լուծը թոթափելուց հետո, Թբիլիսին դարձյալ միացյալ Վրաստանի մայրաքաղաքն է դառնում։ [[1366|1366 թվականին]] Թբիլիսիում [[Ժանտախտը (վեպ)|ժանտախտի]] համաճարակ է սկսվում, որին զոհ է գնում բնակչության կեսը։[[պատկերՊատկեր:Mosquée - panoramio (3).jpg|thumbմինի|274x274px|Շիա մզկիթ Թբիլիսիում|ձախից]][[1386|1386 թվականին]] [[Թուրքմեններ|թուրքմեն]] [[Լենկթեմուր|զորավար Լենկթեմուրը]] պաշարեց Թբիլիսին<ref>{{Cite news|url=https://www.britannica.com/biography/Timur|title=Timur {{!}} Turkic conqueror|newspaper=Encyclopedia Britannica|language=en|access-date=2017-08-24}}</ref>։ Նա Վրաստանի վրա հարձակվում է ութ անգամ, որոնցից միայն երկուսի ժամանակ է կարողանում ծնկի բերել վրացիներին։ Այս արշավանքներից հետո Թբիլիսիի միջազգային դիրքերը թուլացան։ Ալեքսանդր I Մեծ թագավորը (1412-1243) սկսեց քաղաքի վերականգման աշխատանքները, բայց չկարողացավ վերջացնել իր նախաձեռնածը։ Արտաքին զավթիչների մշտական գրոհները բացասաբար էին ազդել տնտեսության վրա։ Քաղաքի որոշ թաղամասեր շարունակում էին ավերակների մեջ մնալ։ [[1444|1444 թվականին]]՝ [[Շահ Ջահան|Ջահան շահի]] օրոք, քաղաքը կռվախնձոր դարձավ մոնղոլների և պարսիկների միջև։ [[15-րդ դար]]ի 70-ական թվականներին Թբիլիսին նորից պարսիկների ձեռքում հայտնվեց։ [[1490|1490 թվականին]] Վրաստանը մասնատվեց և նրա տարածքում ձևավորվեցին առանձին թագավորություններ՝ օտար տիրակալների իշխանության տակ։ Միայն Թբիլիսին դարձավ վրաց թագավորների քաղաքական և վարչական կենտրոնը։ [[1522|1522 թվականին]] Թբիլիսիում հաստատվեցին պարսիկները։ Երկու տարի անց վրաց թագավոր [[Դավիթ X|Դավիթ X-ը]] քաղաքն ազատագրեց պարսիկներից։ [[1524]]-[[1541|1541 թվականներին]] քաղաքը ծաղկում ապրեց։ Վերանորոգվեցին հին շինությունները և կառուցվեցին նորերը, զարգացան առևտուրն ու մշակույթը։ [[1541|1541 թվականին]] քաղաքը գրավեց պարսից շահ Թամազ I-ը։ [[1578|1578 թվականին]] Չիլդիրի պատերազմում [[օսմաններ]]ը հաղթեցին վրացիներին, այնուհետև [[Հյուսիսային Կովկաս|Հյուսիսային Կովկասն]]ն անցավ օսմանների տիրապետության տակ։ Թբիլիսին նոր թշնամու ձեռքին հայտնվեց։ Վրաց թագավոր Սիմոն I-ը ապարդյուն կերպով քաղաքը պարսիկ և սելջուկ զավթիչներից ազատելու փորձեր կատարեց։ [[1609|1609 թվականին]] սպարապետ դարձավ [[Գեորգի Սաակաձե|Գեորգի Սաակաձեն]]։ն։ 17-րդ դարի առաջին կեսին պարսիկները դաժան ասպատակություններ իրականացրին Թբիլիսիում, որի արդյունքում այն հիմնովին ավերվեց։ [[1633|1633 թվականից]], երբ քաղաքի նահանգապետ նշանակվեց Ռոստոմը, Թբիլիսին նորից զարթոնք ապրեց։ Դարձյալ աշխուժացավ տնտեսական և մշակութային կյանքը։ Նա որոշակի գումար տրամադրեց քաղաքի բարելավման համար։ [[1700|1700 թվականին]] Թբիլիսիի բնակչությունը կազմում էր 20 հազար։ Քաղաքը նորից զարթոնք է ապրում, աճում էր բնակչության թիվը։ Այս ընթացքում հանքային ջրերի տարածքում բաղնիքներ կառուցվեցին։ [[1709|1709 թվականին]] հիմնվեց քաղաքի առաջին տպարանը, որտեղ տպագրվեց [[Շոթա Ռուսթավելի|Շոթա Ռուսթավելու]] «[[Ընձենավորը]]» պոեմը։ [[1723|1723 թվականին]] քաղաքը կրկին գրավեցին օսմանցիները, իսկ [[1735]] թվականին՝ [[Նադիր շահ|Նադիր շահը]]ը ետ գրավեց այն։ [[1784|1784 թվականին]] հակապարսկական շարժումը Վրաստանում մեծ վերելք ապրեց և թագավոր [[Հերակլ II]]-ի գլխավորությամբ վրացիները սկսեցին պայքարել հանուն իրենց երկրի ազատության։ Կարճ ժամանակահատվածում վրացիները ազատագրեցին մայրաքաղաքը շահ Նադիրի զորքերից։ [[1755]] թվականին հիմնվեց Թբիլիսիի իմաստասիրաց ճեմարան։ [[1762|1762 թվականին]] Վրաստանի պատմության մեջ տեղի ունեցավ դարակազմիկ փոփոխություն․ միմյանցից անջատ զարգացող վրաց երկու թագավորությունները՝ [[Քարթլի]]ն ու [[Կախեթի մարզ|ԿախեթԿախեթը]]ը, միավորվեցին և նորաստեղծ միացյալ թագավորության մայրաքաղաք դարձավ Թբիլիսին։ 17-րդ դարի դարի 70-ական թվականներին Թբիլիսին արտադրում էր աղ և կավե անոթներ։ 1795 թվականին այն վերջնականապես հայտնվեց պարսից լծի տակ։

[[Վրաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|Վրաստանի Ռուսաստանին միանալուց]] հետո Թբիլիսին դառնում է [[Վրաստան|Վրաստանում]]ում ու [[Հյուսիսային Կովկաս|Հյուսիսային Կովկասում]]ում այսպես ասած վրացական գերագույն կառավարության և ռուսական զինվորական ու քաղաքացիական իշխանության գլխավոր հրամանատարության բարձրագույն ներկայացուցչի նստավայր։ [[1840|1840 թվականից]] Թբիլիսին համարվում է [[Կովկասի փոխարքայություն|Կովկասի փոխարքայության]] վարչական կենտրոնը և «գլխավոր կառավարչի» կացարանը, իսկ [[1845]]-[[1917 թվական|1917 թվականներից]]՝ներից՝ կովկասյան փոխարքայի նստավայր<ref>{{Cite web|url=http://book-olds.ru/BookLibrary/72000-Kavkaz.html|title=Կովկասի փոխարքայություն|last=|first=|date=|website=book-olds.ru|publisher=|language=ru-ru|accessdate=2017-08-28}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.altstav.ru/stv/stv2.php|title=1777 конец XVIII века-Документы, исторические описания, исследовани // Неформат-музыкальный форум.|last=|first=|date=|website=www.altstav.ru|publisher=|language=en|accessdate=2017-08-28}}</ref>։ Վրաստանում կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացման հետ Թբիլիսին սկսում է վերափոխվել բուրժուա-եվրոպական տիպի քաղաքի՝ դրա հետ մեկտեղ պահպանելով իր ճարտարապետական առանձնահատկությունները<ref>{{Cite web|url=https://jontynz.com/2016/08/10/modern-architecture-in-tbilisi-georgia/|title=Ժամանակակից ճարտարապետությունը Թբիլիսիում, Վրաստանում|last=Says|first=Vinneve|date=2016-08-10|website=jontynz|publisher=|accessdate=2017-08-28}}</ref>։ Թբիլիսին դառնում է գերնշանակալից կենտրոններից մեկը, որտեղ ռուսական մշակույթը ակտիվ հարաբերությունների մեջ է մտնում Կովկասի ազգային մշակույթի հետ, ինչպես նաև՝ կովկասյան ժողովուրդների մշակույթներն իրար հետ։ Թբիլիսիում տարբեր ժամանակներում եղել են [[Ալեքսանդր Պուշկին|Ալեքսանդր Պուշկինը]]ը, [[Միխայիլ Լերմոնտով|Միխայիլ Լերմոնտովը]]ը, [[Ալեքսանդր Գրիբոյեդով|Ալեքսանդր Գրիբոյեդովը]]ը (թաղված է Թբիլիսիում<ref>{{Cite web|url=http://www.wisdoms.ru/avt/b65.html|title=Грибоедов Александр - краткая биография|website=www.wisdoms.ru|accessdate=2017-08-28}}</ref>), [[Լև Տոլստոյ|Լև Տոլստոյը]]ը, [[Պյոտր Չայկովսկի|Պյոտր Չայկովսկին]]ն, [[Մաքսիմ Գորկի|Մաքսիմ Գորկին]]ն և այլոք։ Հիմնականում Թբիլիսիում են անցել նաև հայ նշանավոր լուսավորիչ [[Խաչատուր Աբովյան|Խաչատուր Աբովյանի]]ի, ադրբեջանցի մեծ մտածող և գրող [[Միրզա Ախունդով|Միրզա Ախունդովի]]ի (թաղված է Թբիլիսիում) կյանքն ու գործունեությունը։ Եթե [[1835 թվական|1835 թվականներին]]ներին Թբիլիսիի բնակչությունը [[18-րդ դար|18-րդ դարի]]ի սկզբի հետ համեմատած ավելացել էր ընդամենը 5 հազար մարդով, ապա [[1865|1865 թվականին]] այն կազմում էր 71 հազար, [[1866|1866 թվականին]]՝ 78 հազար, [[1897|1897 թվականին]]՝ 161 հազար մարդ։ Աճն ավելացավ հատկապես առևտրի և արդյունաբերության հետռեֆորմյան ժամանակաշրջանում։ Քաղաքի տնտեսական աճին նպաստեց Անդրկովկասյան երկաթգծի շինարարությունը, որի արդյունքում 1872-ական թվականներին Թբիլիսին միացվեց նավահանգստային [[Փոթի|Փոթիին]]ին, իսկ [[1883|1883 թվականին]]՝ [[Բաքու|Բաքվին]] և [[Բաթումի|Բաթումին]]ն հետ։ Քաղաքի սոցիալ-տնտեսական կյանքի փոփոխությունները առավել ցայտուն դարձան դարի վերջին. [[1900]]-ական թվականներին Թբիլիսիում կային շուրջ 5263 վարկային, առևտրային, արդյունաբերական և արհեստագործական ձեռնարկություններ՝ 21000 աշխատատեղերով ու ծառայողներով։ 300-ից ավել աշխատատեղերով ֆաբրիկաներ և գործարանները յոթն էին։

[[20-րդ դար|20-րդ դարի]]ի սկզբին Թբիլիսին [[Բաքու|Բաքվի]] հետ միասին դառնում է Կովկասի [[Մարքսիզմ|աշխատավոր շարժման և հեղափոխական-մարքսիստական մտքի]] առաջավոր կենտրոն։ [[1893 թվական|1893 թվականին]]ին այստեղից տարածվում է [[Վրաստան|Վրաստանում]]ում և [[Կովկաս|Կովկասում]]ում վրացական լեգալ գրականության մեջ մարքսիզմ պրոպագանդող առաջին սոցիալ-դեմոկրատական կազմակերպության գործունեությունը։ <nowiki/>[[Ռուսական հեղափոխություն|Ռուսական հեղափոխության]] ժամանակ թբիլիսյան աշխատավոր դասակարգը մեծ պայքար էր ծավալում. համաձայն պաշտոնական վիճակագրության՝ [[1905|1905 թվականին]] ամեն աշխատավորին հասնում էր 4½ գործադուլային մասնակցություն։ Գործադուլները վերաճեցին ռուսական կայսերական զորքի հետ զինված բախումների։ Ողջ քաղաքական և կազմակերպչական աշխատանքները ղեկավարում էր Անդրկովկասում բոլշևիկների գլուխն անցած ազգությամբ վրացի հեղափոխական [[Իոսիֆ Ստալին|Իոսիֆ Ստալինը]]։ը։ [[1917|1917 թվականի]] [[Ռուսականռուսական հեղափոխություն|ռուսական հեղափոխությունից]]ից հետո Թբիլիսին դառնում է Անդրկովկասի ժամանակավոր կառավարության նստավայրը<ref>{{Cite web|url=https://www.opendemocracy.net/od-russia/gela-vasadze/origin-of-russian-revolution-view-from-georgia|title=Ռուսական հեղափոխության ակունքները|last=|first=|date=|website=openDemocracy|publisher=|language=en|accessdate=2017-08-28}}</ref>։ [[պատկերՊատկեր:Narikala, Tbilisi.jpg|thumbմինի|275x275px|[[Նարիղալա|Նարիղալայի ամրոց]]|ձախից]][[Բաթումի պայմանագիր|Բաթումում տեղի ունեցած երկարատև բանակցություններից]] հետո [[1918 թվական|1918 թվականի]]ի [[Մայիսի 26|մայիսի 26-ին]] [[Մենշևիկներ|Վրաստանի մենշևիկյան կառավարությունը]] հայտարարում է անկախ պետության ստեղծման մասին<ref>{{Cite web|url=http://www.olmamedia.ru/histrf/book/batumskiy-dogovor-1918.html|title=Բաթումի պայմանագիր, 1918|last=|first=|date=|website=www.olmamedia.ru|publisher=|language=en|accessdate=2017-08-28}}</ref>։ [[Մայիսի 26]]-[[Մայիսի 28|28-ին]] [[Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Վրաստանի]], [[Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն|Ադրբեջանի]] և [[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի]] անկախության հռչակագրերը հրապարակվում են Թբիլիսիում՝ [[Կովկասի փոխարքայություն|Կովկասի փոխարքայի]] պալատում։ Դարակազմիկ այս դեպքերից հետո Թբիլիսին դառնում է ինքնահռչակ [[Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետություն|Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության]] մայրաքաղաքը<ref>{{Cite web|url=https://polittheory.wordpress.com/2011/11/28/%e1%83%a1%e1%83%90%e1%83%a5%e1%83%90%e1%83%a0%e1%83%97%e1%83%95%e1%83%94%e1%83%9a%e1%83%9d%e1%83%a1-%e1%83%93%e1%83%94%e1%83%9b%e1%83%9d%e1%83%99%e1%83%a0%e1%83%90%e1%83%a2%e1%83%98%e1%83%a3%e1%83%9a/|title=საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკა 1918-1921|last=politicsir|date=2011-11-28|website=Political Theory|accessdate=2017-08-28}}</ref>։ Թբիլիսին շարունակում է պահպանել Վրաստանի մայրաքաղաքի տիտղոսը մինչև [[1921|1921 թվականը]]։ 1918 և 1919 թվականներին այստեղ ստեղծվում են գերմանական և բրիտանական ռազմաբազաներ։ Թբիլիսիի քաղաքային խորհուրդը [[1918|1918 թվականին]] որոշում է ընդունում համալսարանի բացման մասին։ [[Թբիլիսիի պետական համալսարան|Թբիլիսիի պետական համալսարանը]]ը դառնում է պետության հովանավորության տակ գտնվող առաջին [[Բարձրագույնբարձրագույն ուսումնական հաստատություն|բարձրագույն ուսումնական հաստատությունը]]ը [[Հարավային Կովկաս|Անդրկովկասում]]։ [[1921|1921 թվականի]] [[Փետրվարի 25|փետրվարի 25-ին]] [[Կարմիր բանակ|խորհրդային կարմիր բանակը]] [[Վրաստանի խորհրդայնացում|օկուպացնում է Թբիլիսին]] և Վրաստանը հռչակվում է [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն]]<ref name=":4">{{Cite web|url=http://www.conflicts.rem33.com/images/Georgia/Soviet_Georgian_War21_E1.html|title=Վրաստանի խորհրդայնացում|last=|first=|date=|website=www.conflicts.rem33.com|publisher=|accessdate=2017-08-28}}</ref>։ Սկզբնական շրջանում Թբիլիսին դառնում է [[Անդրկովկասի Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական Հանրապետություն|Անդրկովկասյան Խորհրդային Ֆեդերատիվ Սոցիալիստական ​​Հանրապետության]] (ներառում էր [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրացական ԽՍՀ-ն]], [[Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Հայկական ԽՍՀ-ն]] և [[Ադրբեջանական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Ադրբեջանական ԽՍՀ-ն]]) և ապա [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Վրացական ԽՍՀ-ի]] մայրաքաղաքը<ref name=":4" />։ Խորհրդային իշխանությունների տարիներին Թբիլիսիի բնակչությունը զգալիորեն աճել է և քաղաքը ինդուստրացվել է։ Աստիճանաբար քաղաքը վերականգնել է խորհրդային Անդրկովկասի քաղաքական, սոցիալական և մշակութային կենտրոնի տիտղոսը։ [[1956 թվական|1956 թվականին]]ին Թբիլիսիում տեղի են ունենում հակախորհրդային ցույցեր, որոնք արյան մեջ խեղդվում են բոլշևիկյան իշխանությունների կողմից։ [[1958 թվական|1958 թվականին]]ին հանդիսավոր կերպով նշվում է [[Թբիլիսիի պատմություն|Թբիլիսիի հիմնադրման]] 1500-ամյակը։ [[Խորհրդային Միության փլուզում|Խորհրդային Միության փլուզումից]]ից հետո [[Թբիլիսիի պատմություն|Թբիլիսիի պատմության]] մեջ սկսվում է անկայունության և տագնապի ժամանակաշրջան։ [[1991 թվական|1991 թվականի]]ի [[Դեկտեմբեր|դեկտեմբերիցդեկտեմբեր]]ից մինչև [[1992|1992 թվականի]] [[Հունվար|հունվարըհունվար]]ը տեղի ունեցած [[Վրաստանի քաղաքացիական պատերազմ|երկշաբաթյա քաղաքացիական պատերազմից]] հետո Թբիլիսին դարձավ տարբեր գանգստերային խմբավորումների և ապօրինի ձեռնարկությունների կենտրոն։ [[Էդուարդ Շևարդնաձե|Էդուարդ Շևարդնաձեի]]ի կառավարման տարիներին (1993-2003) հանցագործությունը և [[Կոռուպցիա|կոռուպցիանկոռուպցիա]]ն ընդունեցին առավել մեծ ծավալներ։ Հասարակության շատ շերտեր աղքատացան, քանի որ վերահաս գործազրկության հետևանքով [[Վրաստանի տնտեսություն|Վրաստանի տնտեսությունն]]ն անկում ապրեց։ Բնակչության ցածր կենսամակարդակից և ընտրակեղծիքներից վշտացած թբիլիսեցիները [[2003 թվական|2003 թվականի]]ի [[Նոյեմբեր|նոյեմբերիննոյեմբեր]]ին դուրս եկան ցույցերի։ [[Վարդերի հեղափոխություն|Վարդերի հեղափոխությունից]]ից հետո հանցավորության աստիճանը նվազեց, իսկ փլուզված տնտեսությունը վերականգնվեց։ 2008 թվականի հարավօսական պատերազմի ժամանակ Թբիլիսին ենթարկվեց ռուսական ռազմաօդային ուժերի գրոհներին։ [[2015 թվական|2015 թվականի]]ի հունիսին հորդառատ անձրևների հետևանքով Թբիլիսիում տեղի է ունենում [[Ջրհեղեղ Թբիլիսիում (2015)|խոշոր ջրհեղեղ]], որի հետևանքով հեղեղվում է [[Թբիլիսիի կենդանաբանական այգի|քաղաքի կենդանաբանական այգին]]<ref>{{Cite news|url=http://www.7or.am/am/news/view/89031/|title=Խոշոր ջրհեղեղ Թբիլիսիում. կան զոհեր (լուսանկարներ, տեսանյութ)|last=Intell-Sol.com|newspaper=www.7or.am|language=hy-HY|access-date=2017-08-28}}</ref>։ Տասնյակ գազաններ դուրս են եկել փողոց և վնաս հասցրել բնակչությանը։ Ջրհեղեղի արդյունքում զոհվում է 12 մարդ, իսկ վնասի ընդհանուր արժեքը կազմում է մոտ 18 միլիոն դոլար<ref>{{Cite web|url=http://www.civilnet.am/news/2015/06/14/tbilisi-flood/272103|title=Ուժգին ջրհեղեղ Թբիլիսիում, 12 զոհ, գազանանոցի կենդանիները ազատության մեջ են|website=www.civilnet.am|language=hy|accessdate=2017-08-28}}</ref>։

[[Պատկեր:בנין_עיריית_טביליסי_4540.jpg|thumbմինի|266x266px|[[Թբիլիսիի քաղաքային ժողով|Թբիլիսիի քաղաքային ժողովի]]ի շենքը]]{{Հիմնական|Թբիլիսիի քաղաքապետների ցանկ‎}}

[[Պատկեր:GeorgiaPresidentsPalace2.png|thumbմինի|266x266px|[[Վրաստանի նախագահ|Վրաստանի Հանրապետության նախագահի]] [[Հավլաբարի նստավայր|նստավայրը]] գտնվում է Թբիլիսիի [[Հավլաբար|Հավլաբար հայաշատ թաղամասում]]։]]

Շրջաններն իրենց հերթին բաժանված են ոչ ֆորմալ թաղամասերի։ Այդ թաղամասերի մեծ մասը պատմական են, սակայն նրանցից շատերը կորցրել են իրենց առանձնահատուկ տեղագրական սահմանները։ Թբիլիսիի պատմական թաղամասերից մեկը՝ [[Հավլաբար|Հավլաբարը]]ը, գրեթե ամբողջովին բնակեցված է [[Հայեր|հայերովհայեր]]։ով։ Հավլաբարը մտնում է Իսանի Սամգորի շրջանի կազմի մեջ։ Հավլաբարը կապող օղակ է Իսանի Սամգորի շրջանի և Թբիլիսիի կենտրոնական շրջանների միջև։ Անցյալում Հավլաբարը եղել է Վրաստանի հայ մտավորականության կենտրոնը։

[[imageՊատկեր:Vista de Tiflis, Georgia, 2016-09-29, DD 67-71 PAN.jpg|thumbմինի|1096x1096px|centerկենտրոն|<center>Թբիլիսիի համայնապատկերը</center>]]

[[պատկերՊատկեր:Botanic_Garden,_Tbilisi.jpg|thumbմինի|266x266px|[[Վրաստանի ազգային բուսաբանական այգի]]՝ հանրային զբոսայգի Թբիլիսիում]][[պատկերՊատկեր:Tbilisi sea.jpg|thumbմինի|266x266px|[[Թբիլիսյան ծով|Թբիլիսյան ծովը]]ը [[Վրաստան|Վրաստանի]]ի մայրաքաղաքի խոշորագույն [[Ջրամբար|ջրամբարնջրամբար]]ն է։]]Թբիլիսի քաղաքը տեղակայված է [[Հարավային Կովկաս|Հարավկովկասյան տարածաշրջանում]]՝ [[Վրաստան|Վրաստանի]]ի [[Արևելք|արևելքումարևելք]]ում, [[Կուր գետ|Կուր գետի]]ի ափին։ Գտնվում է [[Ծովի մակարդակի բարձրութիւնը|ծովի մակարդակից]] 380-770 մետր բարձրության վրա<ref name=":5">{{Cite web|url=http://www.tbilisi.gov.ge/page/9|title=გეოგრაფია და ბუნება|website=www.tbilisi.gov.ge|accessdate=2017-09-21}}</ref>։ Թբիլիսիի մերձակայքում առանձնացվում են 6, 7, 8 բալանի [[Սեյսմիկ ալիքներ|սեյսմիկ գոտիներ]]։ Արևելքում, հարավում և մասամբ արևմուտքում սահմանն անցնում է Գարդաբանյան շրջանով, հյուսիսում և արևմուտքի մնացյալ մասում՝ [[Մցխեթի մունիցիպալիտետ|Մցխեթյան շրջանով]]: Երեք կողմերից շրջապատված է բարձրադիր լեռներով։ Հյուսիսում Թբիլիսին սահմանակցում է Սագուրամոյի լեռնաշղթային, արևելքում և հարավ-արևելքում՝ Իորիի հարթավայրին, իսկ հարավ-արևմուտքում՝ [[Թրիալեթի լեռնաշղթա|Թրիալեթի լեռնաշղթային]]յին<ref name=":5" /><ref>{{Cite web|url=http://www.nplg.gov.ge/gwdict/index.php?a=term&d=14&t=93751|title=თრიალეთის ქედი, ქედი მცირე კავკასიონის დასავლეთ ნაწილში|last=|first=ქედი მცირე კავკასიონის დასავლეთ ნაწილში|date=|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>։

Թբիլիսիի ռելիեֆը բարդ է: Կուր գետի ձախ ափին գտնվող քաղաքի մի մասը տարածվում է Ավչալա թաղամասից մինչև Լոչինի գետն ընկած հատվածը՝ ներառելով ավելի քան 30 կմ (19 մղոն): Մթքվարի (Կուր) գետի աջ կողմում գտնվող քաղաքի մի մասը կառուցված է Թրիալեթի շրջանի ստորոտի երկայնքով, որի լանջերը շատ դեպքերում իջնում ​​են բոլոր ճանապարհները դեպի ծովի եզրերին: Չափազանց լեռնային դիրքը հանդիսանում է քաղաքի զարգացման գլխավոր խոչընդոտներից մեկը<ref name=":5" />։

Թբիլիսիի հյուսիս-արևելյանհյուսիսարևելյան հատվածում՝ <nowiki/>[[Իորի]] գետի և երեք աղի լճերի միախառնման հետևանքով ստեղծվել է [[Թբիլիսյան ծով|Թբիլիսիի ծովը]], որն իրենից ներկայացնում է ոռոգման նկատառումներով օգտագործվող ջրամբար<ref>{{Cite web|url=http://www.city.kvira.ge/2016/06/18/%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%93%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%90%E1%83%9A%E1%83%90%E1%83%A5%E1%83%98%E1%83%A1-%E1%83%A3%E1%83%93%E1%83%98%E1%83%93%E1%83%94%E1%83%A1%E1%83%98-%E1%83%AC%E1%83%A7%E1%83%90/|title=რატომ შეიქმნა თბილისის ზღვა – დედაქალაქის უდიდესი წყალსაცავის საგანძური  {{!}} CITY.KVIRA.GE|last=city|website=www.city.kvira.ge|language=en-US|accessdate=2017-09-21}}</ref>։ Գարնանը, ամռանն ու աշնանը ջրամբարի ջրի մակարդակը բարձրանում է և ըստ այդմ ջրի խորության սեզոնային տատանումը կազմում է 7-10 մետր: Թբիլիսյան ջրամբարը դասվում է օլիգոտրոֆ լճերի շարքին<ref name=":5" />։

Թբիլիսիի կլիման [[Մերձարևադարձային մուսսոնային կլիմա|մերձարևադարձային մուսսոնային]] է՝ [[Խոնավխոնավ ցամաքային կլիմա|խոնավ ցամաքային կլիմայի]]յի զգալի ազդեցությամբ<ref>{{Cite web|url=http://www.wordtravels.com/Travelguide/Countries/Georgia+Republic/Climate|title=Climate and Weather - climate info and current weather in Georgia Republic|website=www.wordtravels.com|language=en-us|accessdate=2017-09-21}}</ref>։ Բնորոշ են չափազանց տաք ամառները և չափավոր ցուրտ ձմեռները։ Ինչպես [[Վրաստանի մարզեր|Վրաստանի մյուս տարածաշրջանները]], այնպես էլ Թբիլիսին, տարեվերջին դառնում են առատ տեղումների թիրախակետ։ Քաղաքի կլիմայի ձևավորման գործում կարևոր ազեցություն ունեն արևելքից և արևմուտքից՝ [[Ատլանտյան օվկիանոս|Ատլանտյան օվկիանոսի]]ի մաս կազմող [[Սև ծով|Սև ծովից]]ից, ներթափանցած [[Գոլֆստրիմ|տաք ծովային հոսանքները]]։ [[Մեծ Կովկաս լեռնաշղթա|Մեծ Կովկասի լեռնաշղթայի]] բարձրաբերձ լեռնագագաթներն իրենց հերթին կասեցնում են [[Ռուսաստան|Ռուսաստանից]] ից եկող սառը օդային հոսանքների տարածումը։ Ի տարբերություն մերձարևադարձային մուսսոնային կլիմա ունեցող մյուս քաղաքների՝ Թբիլիսիի կլիմայական պայմանները համեմատաբար ավելի մեղմ են։ Թբիլիսիի տարեկան միջին ջերմաստիճանը կազմում է 13.3 ° C (55.9 ° F)։ Ամենացուրտ ամիսը [[Հունվար|հունվարնհունվար]]ն է, իսկ ամենաշոգը՝ [[Հուլիս|հուլիսըհուլիս]]։ը։ Հունվարյան միջին ջերմաստիճանը կազմում է 2.3 ° C (36.1 ° F), իսկ հուլիսյանը՝ 24.9 ° C (76.8 ° F)։ [[1882|1882 թվականի]] [[Հունվարի 7|հունվարի 7-ին]] Թբիլիսիում գրանցվել է ամենացուրտ ձմեռը, որի ժամանակ սնդիկի սյունը 0-ից իջել է մինչև -24.4 ° C (-11.9 ° F)։ Առավելագույն ջերմաստիճանը եղել է 42.0 ° C (107.6 ° F):

Թբիլիսիում պաշտոնական մարդահամարներ են սկսել անցկացվել վերջին 200 տարում՝ [[Վրաստանը Ռուսական կայսրության կազմում|կայսերական]], [[Վրացական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|խորհրդային]] և [[Վրաստանի Հանրապետություն|անկախության]] շրջաններում։ Թբիլիսին բազմամշակութային քաղաք է։ Էթնիկ [[Վրացիներ|վրացիներիցվրացիներ]]ից բացի, այստեղ բնակվում են նաև ավելի քան 100 [[ազգային փոքրամասնություններ]]։ Բնակչության մեծամասնությունը՝ 89 %-ը, կազմում են զտարյուն [[Վրացիներ|վրացիներըվրացիներ]]։ը։ Թբիլիսիում բնակվում են նաև զգալի թվով [[հայեր]], [[ռուսներ]] և [[ադրբեջանցիներ]]։ Վերոնշյալ ազգային խմբերից բացի, Վրաստանի մայրաքաղաքում բնակվում են նաև մի շարք այլ ազգություններ՝ [[օսեր]], [[աբխազներ]], [[ուկրաինացիներ]], [[հույներ]], [[գերմանացիներ]], [[հրեաներ]], [[էստոնացիներ]], [[քրդեր]], [[ասորիներ]], [[եզդիներ]] և այլն<ref>{{cite web|url=http://www.statistics.ge//_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf|title=Ethnic groups by major administrative-territorial units|date=14 November 2009|publisher=Web.archive.org|archiveurl=https://web.archive.org/web/20091114005707/http://www.statistics.ge//_files/english/census/2002/Ethnic%20groups.pdf|archivedate=14 November 2009|accessdate=19 December 2012}}</ref>։

Թբիլիսիի բնակչության ավելի քան 95 %-ը դավանում է [[քրիստոնեություն]]։ Նրանք առավելապես [[Ուղղափառություն|ուղղափառ եկեղեցու]] հետևորդներ են (հիմնականում [[Հայ առաքելական եկեղեցի|հայ առաքելական]] և [[Վրաց ուղղափառ եկեղեցի|վրաց օրթոդոքս]])։ Թբիլիսիում հայ և վրաց ուղղափառ եկեղեցիների կողքին ազդեցիկ դեր ունի նաև [[Ռուս Ուղղափառ եկեղեցի|ռուս ուղղափառ եկեղեցին]]։ [[Իսլամ|Իսլամադավան]]ադավան է Թբիլիսիի բնակչության 1,5 %-ը, իսկ 0,1 %-ը (մեծամասամբ հրեաներ) դավանում է [[հուդայականություն]]։ Կան նաև [[Կաթոլիկ եկեղեցի|կաթոլիկ]] և եզդիական եկեղեցու հետևորդներ<ref>{{Cite web|url=http://www.georgianholidays.com/sights/churches-in-tbilisi/saint-peter-and-paul-catholic-church|title=Saint Peter and Paul Catholic Church|website=www.georgianholidays.com|access-date=2017-01-31}}</ref><ref>{{Cite news|url=http://www.rudaw.net/english/world/180620152|title=Yezidis of Georgia celebrate new temple in Tbilisi|newspaper=Rudaw|access-date=2017-01-31}}</ref>։

[[պատկերՊատկեր:Avlabar district of Old Tbilisi.jpg|thumbմինի|275x275px|[[Հին Թբիլիսի|Հին Թբիլիսիի]]ի [[Հավլաբար]] հայաբնակ թաղամասը]]Թբիլիսին աշխարհի ամենահայաշատ քաղաքներից մեկն է։ Առաջին [[Հայեր|հայերըհայեր]]ը [[Վրաստան|Վրաստանի]]ի մերօրյա մայրաքաղաքում հաստատվել են դեռևս [[Միջնադար|վաղմիջնադարյան ժամանակահատվածում]]՝ [[5–րդ դար|5]]-[[6-րդ դար|6-րդ դարերում]]երում<ref name=":6">Թիֆլիսը Դմիտրի Բաքրաձեի, Նիկոլայ Բերզենովի Թիֆլիսն էթնիկ և պատմական հարաբերակցությամբ աշխատություն, Գուստավ Բերենշտամի հրատարակություն, Սանկտ Պետերբուրգ, 1870 թվական, էջեր՝ 131-133</ref>։ [[631 թվական|631 թվականին]]ին այստեղ կառուցվել է [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Թբիլիսի)|առաջին հայկական եկեղեցին]], որը կրել է [[Սուրբ Գևորգ|Սուրբ Գևորգի]]ի անունը։ 11-րդ դարում թբիլիսահայերի թիվը զգալիորեն աճել է։ Արդյունքում՝ [[Հավլաբար]] և [[Սոլոպակա|Սոլոլակ]] թաղամասերը գրեթե ամբողջովին բնակեցվել են հայերով։ [[Միջնադար|Ուշմիջանադարյան ժամանակահատվածում]] [[Վիրահայոց թեմ|Վիրահայոց թեմի]]ի առաջնանիստ Թբիլիսիում գործել է 24 հայկական եկեղեցի։ Միջնադարյան ժամանակահատվածում հայերը ակտիվորեն մասնակցել են Թբիլիսիի կառավարմանը։ Հայկական խոշոր ազնվականական ընտանիքներից էին հայտնի էին Թումանյանները, Բեհբությանները, Շադինյանները, Յուզբաշյանները, Խազարյանները, Թամամշյանները, Փիթոևները, Մանթաշյանները և ուրիշներ: <nowiki/>[[19-րդ դար|19-րդ դարում]]ում գրանցվել է հայերի մեծ ներհոսք, իսկ [[1840 թվական|1840 թվականին]]ին [[Հովհաննես Իզմիրյան|Հովհաննես Իզմիրյանը]]ը դառնում է Թբիլիսիի ազգությամբ առաջին հայ քաղաքապետը։ [[1823 թվական|1823 թվականին]]ին հիմնադրվել է Թբիլիսիի հայկական տպարանը, [[1824 թվական|1824 թվականին]]՝ին՝ [[Ներսիսյան դպրոց (Թիֆլիս)|Ներսիսյան,]] [[1861 թվական|1861 թվականին]]՝ին՝ [[Գայանյան օրիորդաց դպրոց|Գայանյան]], [[1868 թվական|1868 թվականին]]՝ին՝ [[Մարիամյան օրիորդաց դպրոց|Մարիամյան օրիորդաց]], [[1877|1877 թվականին]]՝ [[Հովնանյան դպրոց|Հովնանյան դպրոցները]]ները: Մինչև 1950-ական թվականները Թբիլիսիում գործել են շուրջ 40 հայկական դպրոցներ: Դասավանդել են [[Հարություն Ալամդարյան|Հարություն Ալամդարյանը]]ը, [[Խաչատուր Աբովյան|Խաչատուր Աբովյանը]]ը, [[Պետրոս Շանյան|Պետրոս Շանյանը]]ը, [[Ստեփանոս Նազարյան|Ստեփանոս Նազարյանը]]ը, [[Միքայել Պատկանյան|Միքայել]], [[Գաբրիել Պատկանյան|Գաբրիել]] և [[Ռափայել Պատկանյան|Ռափայել Պատկանյանները]]ները, [[Ղազարոս Աղայան|Ղազարոս Աղայանը]]ը, [[Մանուկ Աբեղյան|Մանուկ Աբեղյանը]]ը, [[Հակոբ Մանանդյան|Հակոբ Մանանդյանը]]ը և ուրիշներ<ref name=":6" />:

Թբիլիսիում լույս են տեսել նաև հայկական պարբերականներ, որոնցից ամենանշանավորներից էին [[Կռունկ հայոց աշխարհին|«Կռունկ հայոց աշխարհին»]] և [[Մեղու Հայաստանի|«Մեղու Հայաստանի»]] հանդեսները։ [[17-րդ դար|17]]-[[18-րդ դար|18-րդ դարերում]]երում Թբիլիսիում ապրել և ստեղծագործել են մի շարք նշանավոր հայեր․ երաժիշտներ [[Նաղաշ Հովնաթան|Նաղաշ Հովնաթանը]]ը, [[Սայաթ-Նովա|Սայաթ-Նովան]]ն, գրողներ [[Րաֆֆի|Րաֆֆին]]ն, [[Պերճ Պռոշյան|Պերճ Պռոշյանը]]ը, [[Ղազարոս Աղայան|Ղազարոս Աղայանը]]ը, [[Մուրացան|Մուրացանը]]ը, [[Նար-Դոս|Նար-Դոսը]]ը, [[Ալեքսանդր Շիրվանզադե|Ալեքսանդր Շիրվանզադեն]]ն, [[Հովհաննես Թումանյան|Հովհաննես Թումանյանը]]ը, [[Ավետիս Ահարոնյան|Ավետիս Ահարոնյանը]]ը, [[Դերենիկ Դեմիրճյան|Դերենիկ Դեմիրճյանը]]ը, [[Ստեփան Զորյան (գրող)|Ստեփան Զորյանը]] և ուրիշներ<ref>{{Cite web|url=http://www.noravank.am/upload/pdf/292_am.pdf|title=Թիֆլիսահայությունը ժամանակի մարտահրավերներին|last=|first=|date=սեպտեմբերի 21, 2017|website=|publisher=|accessdate=}}</ref>:

Ըստ [[1959 թվական|1959 թվականի]]ի մարդահամարի տվյալների՝ հայ էր Թբիլիսիի բնակչության 21,3 %-ը, 1970 թվականին՝ 16,9 %-ը, 1979 թվականին՝ 14,5 %-ը (152.767 մարդ): Թբիլիսիում է գտնվում նաև [[Խոջիվանքի գերեզմանատուն|Խոջիվանքը]]՝ Թբիլիսիի ամենահին և ընդարձակ գերեզմանատունը։ Խոջիվանքի գերեզմանատանը հանգչում են մի շարք նշանավոր հայերի աճյունները։

Սուրբ_Գէորգ_Եկեղեցի,_Թիֆլիս.JPG|[[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Թբիլիսի)|Սուրբ Գևորգ եկեղեցի]]` [[Վիրահայոց թեմ|Վիրահայոց թեմի]]ի առաջնորդի նստավայրը

[[պատկերՊատկեր:Grounds_of_the_Ejmiatsin_Armenian_Church,_Tbilisi.JPG|thumbմինի|275x275px|[[Էջմիածնեցոց Սուրբ Գևորգ եկեղեցի]] ]]Դեռևս [[Միջնադար|ուշ միջնադարում]] Թբիլիսիում եղել են 24 հայկական եկեղեցի ու վանք: [[Հարանց վանք|Հարանց վանքը]]ը չի պահպանվել, ունեցել է աղյուսե եռանավ բազիլիկ հորինվածք, իսկ յուրաքանչյուր նավը՝ բարձր թմբուկով գմբեթ: Վանքին կից են եղել թաղածածկ [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Թբիլիսի)|Սուրբ Գևորգ եկեղեցին]] և երկու զանգակատուն: [[Նարիղալա|Նարիղալա բերդի]] տակ [[1251|1251 թվականին]] [[Ումեկյաններ|Ումեկ իշխանը]] կառուցել է [[Չուղուրեթի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի|քարաշեն Սուրբ Աստվածածին]] (այժմ կրում է [[Սուրբ Գևորգ|Սուրբ Գևորգի]]ի անունը) քառամույթ գմբեթավոր եկեղեցին: Մեծ Մուղնի և Փոքր Մուղնի եկեղեցիները ունեին քարաշեն և քառագմբեթավոր հորինվածք:

Թբիլիսիի հայկայան հուշարձանների մեծ մասը կառուցվել են [[18-րդ դար|18-րդ դարում]]ում: [[Սուրբ Նշան եկեղեցի (Թբիլիսի)|Սուրբ Նշանը]]՝ քառամույթ [[Ռուսթավելու պողոտա|Շոթա Ռուսթավելու անվան հրապարակը]] Նուրբ բրդեղենի-մահուդի կոմբինատը գմբեթավոր հորինվածքով, դեկորատիվ կամարաշարով զարդարված ճակատներով և ջնարակած սալերով ծածկված գմբեթով, [[1703 թվական|1703 թվականին]]ին կառուցվել է աղյուսից։ [[1737 թվական|1737 թվականին]]ին կառուցվել է չորս սյուների վրա բարձրացող գմբեթով նորաշեն եկեղեցին, որի ներսում պահպանվել են [[Մկրտում Հովնաթանյան|Մկրտում Հովնաթանյանի]]ի տասնիններորդդարյան որմնանկարները: Նույն շրջանի հորինվածք են [[Բեթղեհեմի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի (Թբիլիսի)|Բեթղեհեմի քարաշեն գմբեթավոր եկեղեցին]], [[Կուսանաց վանք (Անի)|Կուսանաց վանքը]] (18-րդ դար) և Սուրբ Գեորգ (1753, նախկին Քարափի թաղում) միանավ եկեղեցին: Գմբեթավոր եկեղեցիներից էին նաև Զգրաշեն, Տափի թաղի Սուրբ Գեորգ, Հրեշտակապետաց, Վերայի Սուրբ Գևորգ, Սուրբ Մինաս, Շամքորեցոց կամ Կարմիր Ավետարան և Սուրբ Կարապետ եկեղեցիները: Խոջիվանքի գերեզմանատան եկեղեցին (չի պահպանվել) 1780 թվականին կառուցել են իշխան Բեհբութովները, որպես տապանատուն:

* [[Սերգեյ Փարաջանով]]՝ [[20-րդ դար]]ի խոշորագույն կինոռեժիսոր, [[Հայաստան|Հայաստանի]]ի և [[Ուկրաինա]]յի ժողովրդական արտիստ․

[[պատկերՊատկեր:2015 UEFA Super Cup 26.jpg|thumbմինի|275x275px|[[Բորիս Պաիճաձեի անվան «Դինամո» մարզադաշտ|Բորիս Պաիճաձեի անվան «Դինամո» մարզադաշտը]]ը [[ՈՒԵՖԱ սուպերգավաթ 2015|Եվրոպայի սուպերգավաթի]] «Բարսելոնա-Սևիլյա» հանդիպումից առաջ ]]Մինչև [[19-րդ դար|19-րդ դարի]]ի սկիզբը՝ [[Ձիասպորտ|ձիասպորտըձիասպորտ]]ը, [[Ըմբշամարտ|ըմբշամարտըըմբշամարտ]]ը, [[Բռնցքամարտ|բռնցքամարտըբռնցքամարտ]]ը և [[Հրաձգայինհրաձգային սպորտ|հրաձգային սպորտը]]ը հանդիսանում էին Թբիլիսիի ամենատարածված քաղաքային սպորտաձևերը։ [[Արևմուտք|Արևմուտքի]]ի ազդեցությամբ զարգացող Թբիլիսիի սոցիալ-տնտեսական զարգացմանը զուգընթաց սկսեցին ի հայտ գալ նոր մարզաձևեր։ Սպորտը Թբիլիսիում և ամբողջ Վրաստանում առավել զարգացում ապրեց խորհրդային շրջանում։ Միևնույն ժամանակ Թբիլիսիում նախագծվեցին տարբեր մարզաձևերի համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքներ։ [[1978|1978 թվականին]] քաղաքում գործել են շուրջ 250 խոշոր և միջին չափի մարզադաշտեր, այդ թվում չորս փակ և վեց բացօթյա օլիմպիական լողավազաններ, 185 բասկետբոլի և 192 վոլեյբոլի մարզադաշտեր, 19 թենիսի կորտերներ և 31 ֆուտբոլային արենաներ։ Թբիլիսիի խոշորագույն մարզադաշտը [[Բորիս Պաիճաձեի անվան «Դինամո» մարզադաշտ|Դինամո արենան]] է՝ 55 հազար նստատեղով, իսկ երկրորդը՝ [[Միխեիլ Մեսխիի անվան մարզադաշտ|Միխեիլ Մեսխիի անվան մարզադաշտն]]ն է, որը կարող է տեղավորել 24 680 հանդիսական։ Ամենանշանավոր թբիլիսյան ֆուտբոլային ակումբը [[Դինամո Թբիլիսի (ֆուտբոլային ակումբ)|«Դինամո Թբիլիսի»-ն]] է։ Սպորտային պալատը, որը սովորաբար հյուրընկալում է բասկետբոլային խաղեր և թենիսի մրցաշարեր, կարող է տեղավորել մոտավորապես 11 հազար մարդ: Վերե փոքրիկ բասկետբոլային դահլիճը տեղավորում է 2500 հանդիսական։

Ներկայումս Թբիլիսիի ամենատարածված սպորտաձևերն են [[Ֆուտբոլ|ֆուտբոլըֆուտբոլ]]ը, [[Ռեգբի|ռեգբինռեգբի]]ն, [[Բասկետբոլ|բասկետբոլըբասկետբոլ]]ը և [[Ըմբշամարտ|ըմբշամարտըըմբշամարտ]]։ը։ Բացի այդ, հայտնի սպորտաձևեր են նաև [[Թենիս|թենիսըթենիս]]ը, [[Լող|լողըլող]]ը և ջրային պոլոն։ Կան մի քանի պրոֆեսիոնալ ֆուտբոլային և ռեգբիի հավաքականներ, ինչպես նաև ըմբշամարտի ակումբներ: Ամերիկայի Միացյալ Նահանգների բասկետբոլային ասոցացիայի խաղացողներ [[Զազա Պաչուլիա|Զազա Պաչուլիան]]ն և [[Նիկոլոզ Սկիտիշվիլի|Նիկոլոզ Սկիտիշվիլին]]ն Թբիլիսիի բնակիչներ են։ [[Վրաստանի բասկետբոլի ազգային հավաքական|«Դինամո» բասկետբոլային ակումբը]] [[1962 թվական|1962 թվականին]]ին դարձել է «[[Եվրալիգա]]»-ի չեմպիոն, սակայն երբեք չի կրկնել այդ հաջողությունը: Քաղաքի մասնագիտական ​​ակումբներից բացի գործում են նաև մի շարք միջքաղաքային և սիրողական սպորտային թիմեր, ինչպես նաև ակումբներ: [[2015 թվական|2015 թվականին]]ին [[Բորիս Պաիճաձեի անվան «Դինամո» մարզադաշտ|Թբիլիսիի Բորիս Պաիճաձեի անվան «Դինամո» մարզադաշտը]] հյուրընկալել է [[ՈՒԵՖԱ սուպերգավաթ 2015|ՈՒԵՖԱ սուպերգավաթի]] եզրափակչի «Բարսելոնա-Սևիլյա» հանդիպումը<ref>{{Cite web|url=http://www.uefa.com/uefasupercup/season=2015/matches/round=2000639/match=2015790/postmatch/report/index.html|title=UEFA Super Cup 2015 - Barcelona-Sevilla – UEFA.com|last=uefa.com|website=Uefa.com|language=en|accessdate=2017-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.uefa.com/uefasupercup/news/newsid=2259031.html|title=Tbilisi 2015: Barcelona v Sevilla|last=UEFA.com|website=UEFA.com|language=en|accessdate=2017-08-06}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.uefa.com/insideuefa/social-responsibility/news/newsid=2270574.html?redirectFromOrg=true|title=Super Cup promotes 'Football United for Peace'|last=UEFA.com|website=UEFA.com|language=en|accessdate=2017-08-06}}</ref>։

[[Թբիլիսիի պատմություն|Թբիլիսիի հազարամյա պատմությունն]] ամփոփված է [[Վրացական ճարտարապետություն|ճարտարապետության]] մեջ։ Քաղաքի հարավարևելյան հատվածում [[Հին Թբիլիսի|հին քաղաքն]] է՝ նեղ փողոցներով, փայտյա նախշազարդ պատշգամբներով, 2-3 հարկանի աղյուսե բնակելի տներով, որոնք յուրովի ներդաշնակում են [[Կլասիցիզմ|կլասիցիզմիկլասիցիզմ]]ի տարրերը տեղական ճարտարապետական ձևերին<ref>{{Cite web|url=https://hy.wikisource.org/wiki/%D4%B7%D5%BB:%D5%80%D5%A1%D5%B5%D5%AF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%8D%D5%B8%D5%BE%D5%A5%D5%BF%D5%A1%D5%AF%D5%A1%D5%B6_%D5%80%D5%A1%D5%B6%D6%80%D5%A1%D5%A3%D5%AB%D5%BF%D5%A1%D6%80%D5%A1%D5%B6_(Soviet_Armenian_Encyclopedia)_4.djvu/156|title=Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 4.djvu/156 — Վիքիդարան|website=hy.wikisource.org|language=hy|accessdate=2017-08-06}}</ref>: Հին քաղաքում են գտնվում [[Նարիղալա|Նարիղալա միջնաբերդի ավերակները]], [[Անչիսխաթի եկեղեցի|Անչիսխաթի եռանավ բազիլիկը]], [[Մետեխի վանք|Մետեխի վանքը]]ը, [[Աիոնի վանք|Աիոնի կաթողիկեն]], [[Ռոստոմ արքայի բաղնիք|Ռոստոմ արքայի բաղնիքը]]ը: [[19-րդ դար|19-րդ դարի]]ի սկզբից զարգացել է, այսպես կոչված, նոր քաղաքը՝ ժամանակակից Թբիլիսիի կենտրոնը, ուղղանկյուն հատակագծային սկզբունքով և հիմնականում ուշ կլասիցիզմի ոճի շենքերով։ [[19-րդ դար|19-րդ դարում]]ում կառուցվել են բազմաթիվ եկամտաբեր տներ, վարչական, հասարակական, մշակութային շինություններ, որոնք առաջնակարգ տեղ են գրավել քաղաքի համակառույցում: Այդ շրջանի ճարտարապետական էկլեկտիկ բնույթի էր [[Թբիլիսիի օպերայի և բալետի թատրոն|Զաքարիա Փալիաշվիլիի անվան օպերայի և բալետի թատրոնը]], [[Շոթա Ռուսթավելու անվան պետական ակադեմիական թատրոն|Շոթա Ռուսթավելու անվան թատրոնը]]՝ նախկին «Արտիստական ընկերության» տունը: [[Վրացական ճարտարապետություն|Վրաց միջնադարյան ճարտարապետական]] ձևերի հաջող կիրառմամբ առանձնանում է նախկին վրաց ազնվականների բանկը (ներկայումս՝ [[Վրաստանի Ազգային բանկ|Վրաստանի կենտրոնական բանկը]]): [[1905 թվական|1905 թվականին]]ին [[Մթածմինդա (լեռ)|Մթածմինդայի]] վրա կառուցվել է թեք վերելքով լարավոր երկաթուղի՝ [[ֆունիկուլյոր]]: Թբիլիսիի հատակագիծը կազմվել է [[1934 թվական|1934 թվականին]]ին, իսկ ներկայիս հատակագիծը՝ [[1970 թվական|1970 թվականին]]ին: Վրաստանի անկախության հռչակումից հետո Թբիլիսին դառնալով անկախ պետության մայրաքաղաք սկեց զարգանալ նոր տեմպերով։ Այս շրջանում կառուցվեցին նոր քաղաքային թաղամասեր և կառուցապատվեցին հները: Բարեկարգվել և վերակառուցվել են հին մայրուղիներն ու հրապարակները, զցվել են նորերը:

Թբիլիսիի գլխավոր մայրուղում՝ [[Ռուսթավելու պողոտա|Ռուսթավելու պողոտայում]]յում գտնվում են երկրի կարևորագույն կառույցների մի մասը։ Հին վրացական ճարտարապետական կոմպոզիցիոն և դեկորատիվ միջոցներով վերակառուցվել են բազմաթիվ շենքերի ճակատներ։ Նշանավոր ճարտարապետական կառույցներից են նաև [[Շոթա Ռուսթավելու անվան կինոթատրոն|Շոթա Ռուսթավելու անվան կինոթատրոնը]]ը, [[Թբիլիսիի կապի տուն|Կապի տունը]], [[Թբիլիսիի սպորտի պալատ|սպորտի պալատը]], [[Թբիլիսիի ֆիլհարմոնիայի համերգային դահլիճ|ֆիլհարմոնիայի համերգային դահլիճը]] և այլն: Քաղաքի բարձրության գլխավոր դոմինանտը ֆունիկուլյորի վերին կայանն է՝ կից կանգնեցված հեռուստատեսության աշտարակով։ Այստեղից երևում է Թբիլիսիի և նրա շրջակայքի համայնապատկերը: 1,5 կմ երկարությամբ ձգվող [[Ռուսթավելու պողոտա|Ռուսթավելու պողոտան]]ն հանդիսանում է Թբիլիսիի կենտրոնական փողոցը։ Այն ձգվում է <nowiki/>[[Ազատության հրապարակ (Թբիլիսի)|Ազատության հրապարակից]] մինչև Ռուսթավելու հրապարակ։ Ռուսթավելու պողոտայում են տեղակայված կառավարական, հասարակական, մշակութային ու առևտրական բազմաթիվ կառույցներ, որոնցից են Վրաստանի խորհրդարանը, <nowiki/>[[Կաշվեթի եկեղեցի|Կաշվեթի եկեղեցին]]ն, <nowiki/>[[Վրաստանի Գիտությունների ազգային ակադեմիա|Վրաստանի գիտությունների ազգային ակադեմիան]], <nowiki/>[[Վրաստանի ազգային թանգարան|Վրաստանի ազգային թանգարանը]]ը, <nowiki/>[[Թբիլիսիի օպերայի և բալետի թատրոն|Զաքարիա Փալիաշվիլու անվան Թբիլիսիի օպերայի և բալետի պետական ակադեմիական թատրոնը]], <nowiki/>[[Շոթա Ռուսթավելու անվան պետական ակադեմիական թատրոն|Շոթա Ռուսթավելու անվան պետական ակադեմիական թատրոնը]]ը, Թբիլիսիի Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի անվան ռուսական դրամատիկական թատրոնը և այլն։ Պողոտայի երկու կողմերում տնկված են <nowiki/>[[Սոսի|սոսիներսոսի]]ներ: [[Կուր գետ|Կուր գետի]]ի ձախ ափին՝ Հին Թբիլիսիի պատմական կենտրոնում՝ [[Մետեխ|Մետեխի ժայռի]] վրա գտնվում է [[Էլգուջա Ամաշուկելի|Էլգուջա Ամաշուկելիի]]ի նախագծած [[Վախթանգ Գորգասալի արձան (Թբիլիսի)|Վախթանգ Գորգասալի արձանը]]։ Թբիլիսիում կանգնեցված են [[Շոթա Ռուսթավելու հուշարձան (Թբիլիսի)|Շոթա Ռուսթավելու]], [[Իլյա Ճավճավաձե|Իլյա Ճավճավաձեի]]ի, [[Ակակի Ծերեթելի|Ակակի Ծերեթելիի]]ի, [[Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի հուշարձան (Թբիլիսի)|Ալեքսանդր Գրիբոյեդովի հուշարձանները]] և [[Մայր Քարթլի (հուշարձան)|«Մայր Վրաստան» մոնումենտը]]։ Քաղաքը խիտ կանաչապատված է: Թբիլիսիի ճարտարապետության և քաղաքաշինության մեջ մեծ ավանդ ունեն նաև հայերը, որոնք դարեր շարունակ ապրել են հյուրընկալ եղբայրական վրաց ժողովրդի հետ կողք-կողքի՝ վերջիններիս հետ կիսելով հայրենիքին բաժին ընկած փորձությունները և քաղաքի վերաշինության մեջ ներդնելով իրենց ստեղծագործական ուժն ու ավյունը:

Rustaveli National Theater in Georgia (Europe), built 19th century in Rococo style.jpg|[[Շոթա Ռուսթավելու անվան պետական ակադեմիական թատրոն|Թբիլիսիի պետական ակադեմիական թատրոնթատրոնի]]ի շենքը

Tavisupleba_square._Monument_of_St._George.jpg|[[Ազատության հրապարակ (Թբիլիսի)|Թբիլիսիի ազատության հրապարակ]]

Rustaveli_theatre.jpg|[[Ռուսթավելու պողոտա|Ռուսթավելու պողոտայի]]յի գիշերային պատկերը

=== Թատրոն ===

* [[Վրաստանի Մարջանիշվիլու անվան թատրոն|Թբիլիսիի Կ. Մարջանաշվիլիի անվան ակադեմիական թատրոնթատրոնը]]ը

* [[Շոթա Ռուսթավելու անվան պետական ակադեմիական թատրոն|Թբիլիսիի Շոթա Ռուստավելիի անվան ակադեմիական թատրոնթատրոնը]]ը, որը գտնվում է Ռուսթավելիի հրապարակում։

* Թբիլիսիի Վ. Աբաշիդզեի անվան երաժշտական թատրոնը, որը հիմանդրվել է Միխաիլ Չիաուրելիի և Դ. Դենիլադզեյի ջանքերով [[1934 թվական|1934 թվականին]]՝ին՝ 1926 թվականից ի վեր գործող վրացական «Կոոպթատրոն» երաժշտական-դրամատիկական շրջիկ թատրոնի բազայի հիմքում։

* Թբիլիսիի Հեյդար Ալիևի անվան ադրբեջանական դրամատիկական թատրոնը, որը հիմնադրվել է դեռևս ցարական ժամանակաշրջանում՝ [[1909 թվական|1909 թվականին]]։ին։ 1922 թվականին ստացել է պետական թատրոնի կարգավիճակ։

[[Պատկեր:Tbilisi Airport, Georgia - panoramio.jpg|մինի|257x257px|[[Թբիլիսիի միջազգային օդանավակայան|Թբիլիսիի միջազգային օդանավակայանը]]ը կրում է վրացի գրող [[Շոթա Ռուսթավելի|Շոթա Ռուսթավելու]] անունը|ձախից]]

[[Թբիլիսիի միջազգային օդանավակայան|Շոթա Ռուսթավելու անվան Թբիլիսիի միջազգային օդանավակայանը]] Վրաստանի գլխավոր օդանավակայանն է, որը գտնվում է քաղաքի կենտրոնից 17 կմ հեռավորության վրա։ Հանդիսանում է Վրաստանի խոշորագույն օդանավակայանը, որը [[2015|2015 թվականի]] տվյալներով զբաղվածության ցուցանիշով 15-րդն էր հետխորհրդային երկրներում։ [[2010]]-[[2015 թվական|2015 թվականների]]ների միջև ընկած ժամանակահատվածում օդանավակայանը զգալիորեն բարելավել է իր ցուցանիշները, որի արդյունքում օդանավակայանից օգտվողների թիվը 822 հազարից դարձել է մինչև 1 միլիոն 800 հազար մարդ<ref>{{cite web|url=http://gcaa.ge/eng/regular.php|title=Flight Schedule, Statistics|publisher=Georgian Civil Aviation Authority|accessdate=6 April 2016}}</ref>։ [[2016 թվական|2016 թվականին]]ին Թբիլիսիի օդանավակայանը սկսել է օգտագործել [[Արևայինարևային էներգիա|արևային էներգիան]]՝ն՝ դառնալով առաջին «կանաչ օդանավակայան»-ը [[Հարավային Կովկաս|հարավկովկասյան տարածաշրջանում]]։ Սա նշանակում է, որ Թբիլիսիի օդանավակայանը գործում է [[Բնապահպանական միջազգային կազմակերպություններ|միջազգային բնապահպանական չափանիշներին և պահանջներին համապատասխան]]։ Օդանավակայանին սպասարկում է [[Georgian Airways|«Georgian Airways» ավիաընկերությունը]], որը հիմնականում չվերթներ է իրականացնում դեպի [[Եվրոպա]] և [[Մերձավոր Արևելք]]<ref>{{cite web|url=http://www.airzena.com/index.php?l=E&m=6&sm=37|title=Company History|publisher=Air Zena|accessdate=6 April 2016}}</ref>։ [[Վրաստան|Վրաստանի]]ի մայրաքաղաքից 33 կմ հեռավորության վրա՝ Նատախտար գյուղաքաղաքում, գործում է ներքին օդանավակայան, որը ուղևորափոխադրումներ է կատարում Վրաստանի տարբեր շրջաններ՝ [[Մեստիա]], [[Բաթում]] և [[Քութայիս]]։

[[Թբիլիսիի մետրոպոլիտեն|Թբիլիսիի մետրոպոլիտենը]]ը քաղաքում ամենաարագ փոխադրումներ կատարող ծառայությունն է, որը հանդիսանում է չորրորդ ստորգետնյա տրանսպրոտի համակարգը [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|հետխորհրդային երկրներում]]։ Մետրոպոլիտենի շինարարական աշխատանքները սկսվել են [[1952 թվական|1952 թվականին]]ին և ավարտվել [[1966|1966-ին]]<ref>{{cite web|url=http://www.subways.net/georgia/tbilisi.htm|title=Subways and Trams In Georgia: Tbilisi|date=24 December 2010|accessdate=24 December 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://georgiandaily.com/index.php?option=com_content&task=view&id=5011&Itemid=70|title=georgiandaily.com – Nostalgic Tbilisi residents want their tramway back|date=24 December 2010|accessdate=24 December 2010|quote=-}}</ref>։ Կազմված է երկու գծերից՝ [[Ախմետելի-Վարկեթելի գիծ|Ախմետելի-Վարկեթել]] և [[Սաբուրթալո գիծ|Սաբուրթալո]]։ Դրանցից յուրաքանչյուրն ունի համապատասխանաբար 16 և 7 կայարան<ref>{{cite web|url=http://www.railwaygazette.com/nc/news/single-view/view/tbilisi-tram-design-contract-signed.html|title=Railway Gazette: Tbilisi tram design contract signed|date=24 December 2010|accessdate=24 December 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.georgiatoday.ge/article_details.php?id=8365|title=Trams to return? : by Salome Kobalava : Georgia Today on the Web|date=24 December 2010|archiveurl=https://web.archive.org/web/20110119032646/http://georgiatoday.ge/article_details.php?id=8365|archivedate=19 January 2011|accessdate=24 December 2010|deadurl=yes|df=}}</ref>։ [[Պատկեր:Dnrenewed_Avlabari_M_Station_Tbilisi_06.jpg|մինի|263x263px|[[Թբիլիսիի մետրոպոլիտեն|Թբիլիսիի մետրոպոլիտենը]]ը թվով չորրորդ ստորգետնյա տրանսպորտային համակարգն է [[Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միություն|հետխորհրդային երկրների]] շարքում]]Թբիլիսին Եվրոպայի այն խոշորագույն մայրաքաղաքներից է, որտեղ մինչ օրս պահպանվել է տրամվայի ցանց։ [[1883|1883 թականին]] քաղաքում ստեղծվել է ձիաքարշ, իսկ 1904 թվականին՝ էլեկտրական տրամվայի ցանց։ Խորհրդային վարչակարգի անկումից հետո քաղաքի տրանսպորտային համակարգում ստեղծվել է դեգրադային վիճակ, որի արդյունքում 2006 թվականի դեկտեմբերի 4-ին տրամվայի գծերը փակվեցին։ 2016 թվականից ի վեր նախատեսվում է կառուցել ժամանակակից տրամվայի ցանց։ Տրանսպորտի առավել գերակշիռ ձևը երթուղայինն է։ Ավտոճանապարհների ընդհանուր երկարությունը կազմում է 20 424 կմ (ամբողջական ծածկույթով՝ 7854 կմ, մանրախճային և քարային ծածկույթով՝ 11 269 կմ, հողային ծածկույթով՝ 1206 կմ)։ Քաղաքի սահմաններում տրանսպորտային փոխադրումների համար անկախ հեռավորությունից սահմանված է ֆիքսված գին, որը կազմում է 80 թեթրի։ Թբիլիսիից դուրս երկար ուղևորությունների համար գործում են ավելի բարձր գներ։ Երթուղային տրանսպորտի գծերի համար նախապես գծված կանգառներ չկան։ Ըստ ծավալի երկրորդ խոշորագույն տրանսպորտային միջոցը քաղաքային ավտոբուսներն են։ Ըստ 2016 թվականի հուլիսի տվյալների՝ Թբիլիսին սպասարկում են թվով 672 [[Ավտոբուս|ավտոբուսներավտոբուս]]ներ<ref>{{cite web|url=http://dfwatch.net/tbilisi-buys-143-new-gas-powered-buses-43718|title=Tbilisi buys 143 new longer, gas-powered buses|date=13 July 2016|publisher=|accessdate=17 October 2016}}</ref>

[[Պատկեր:Tbilisi,_Georgia_—_Tbilisi_State_University,_I_Corpus%27s_front_view.jpg|մինի|268x268px|[[Թբիլիսիի պետական համալսարան|Թբիլիսիի պետական համալսարանի]]ի գլխավոր մասնաշենքը]]Վրաստանի խոշորագույն համալսարանը [[Թբիլիսիի պետական համալսարան|Թբիլիսիի պետական համալսարանն]]ն է, որը հիմնադրվել է [[1918|1918 թվականի]] [[Փետրվարի 8|փետրվարի 8-ին]]։ Հանդիսանում է [[Հարավային Կովկաս|Հարավային Կովկասի]]ի ամենահին [[Բարձրագույնբարձրագույն ուսումնական հաստատություն|բարձրագույն ուսումնական հաստատությունը]]։ը։ Ամեն տարի համալսարան ընդունվում են ավելի քան 35 հազար ուսանողներ, իսկ դասախոսների և աշխատակիցների ընդհանուր թիվը կազմում է շուրջ 5 հազար անձ։ Թբիլիսիում է գտնվում նաև Կովկասի խոշորագույն բժշկական համալսարանը՝ Թբիլիսիի պետական բժշկական համալսարանը, որը նախկինում եղել է երկրի մայր բուհի բժշկագիտության ֆակուլտետը։ [[2016|2016 թվականի]] տվյալներով համալսարանն ունի մոտ 5000 ուսանող և 203 ասպիրանտ (10 %-ը՝ արտասահմանից): Թբիլիսիի մյուս խոշոր բժշկական համալսարանը Պետրե Շոթաձեի անվան բժշկական ակադեմիան է։

Երկրի գլխավոր տեխնիկական համալսարանը՝ [[Վրաստանի տեխնիկական համալսարան|Վրաստանի տեխնիկական համալսարանն]]ն է, որը ևս գտնվում է Թբիլիսիում։ Այն հիմնադրվել է [[1922 թվական|1922 թվականին]]ին, որպես [[Թբիլիսիի պետական համալսարան|Թբիլիսիի համալսարանի]] պոլիտեխնիկական ֆակուլտետ։ Առաջին դասախոսությունը կարդացել է նշանավոր վրացի մաթեմատիկոս Անդրիա Ռազմաձեն։ 1990 թվականին ստացել է համալսարանի կարգավիճակ։ Վրաստանի մայրաքաղաքի մասնավոր բուհերից նշանավոր են Վրաստանի համալսարանը, Կովկաս համալսարանը և Ազատ համալսարանը։