«Խնուս»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
Նոր էջ. '''Խնուս''', (Хнус, Khnus), Խանուս, Խնիս, Խնուզ, Խնութ, Խնուսբերդ, - պատմական քաղաք (բերդաքաղաք, գյուղաքաղաք, ա... |
No edit summary |
||
Տող 1.
'''Խնուս''', (Хнус, Khnus), Խանուս, Խնիս, Խնուզ, Խնութ, Խնուսբերդ, - պատմական քաղաք (բերդաքաղաք, գյուղաքաղաք, ավան, գյուղ) Արևմտյան Հայաստանում, [[Էրզրումի նահանգ]]ի Էրզրումի գավառի Խնուսի գավառակում, վերջինիս կենտրոնը: Հնում հիշատակված է նաև Խնուն (Խնունիք) ձևով, որպես [[թոնդրակյան շարժում|թոնդրակյան շարժման]] կենտրոն, իսկ թուրքերը կոչում են Խնըսկալե: Համարվել է նաև ավան կամ բերդ, նոր ժամանակներում երբեմն՝ գյուղ:
== Աշխարհագրություն ==
Հնում Խնուսը [[Մեծ Հայք]]ի [[Տուրուբերան]] աշխարհի [[Վարաժնունիք]] գավառի կենտրոնն էր: Ոմանք այն տեղադրում են նույն աշխարհի Հարք, ոմանք էլ Տվարածատափ (այժմ՝ Կարայազ) գավառում, որ անընդունելի է: Նոր ժամանակներում, երբ Խնուսը համանուն գավառակի կենտրոնն էր, այստեղ էր նստում գավառակի թուրք պաշտոնյան՝ գայմագամը, իր ենթականերով: Խնուսի միջին դարերի բնակչության քանակի մասին ուղղակի տեղեկություններ չկան, իսկ անուղղակի նկարագրություններից երևում է, որ այդ ժամանակներում այն բավական խոշոր բնակավայր է եղել: 19-20-րդ դդ բնակչության քանակի վերաբերյալ եղած տվյալները խիստ հակասական են: Թուրքական պաշտոնական վիճակագրական աղբյուրներում արևմտյան Հայասաանի մյուս քաղաքների պես Խնուսի բնակչության քանակը միտումնավոր պակասեցված է: Անհատ հեղինակների ավելի արժանահավատ վկայություններով 1800-1830-ական թթ Խնուսի բնակչության թիվը հասնում էր 5 000 մարդու, որի 80%-ը (4 000-ը) հայեր էին, 1830—1850–ական թթ՝ 6 000 մարդու, որից 3 000-ը՝ հայեր: Հետագա տասնամյակներում թուրքական բռնությունների ու հալածանքների հետևանքով հայերի քանակը գնալով նվազում է: 1909 թ Խնուսի 900 տներից հայկական էր միայն 325 տունը (2163 բնակչով): 1914 թ նրա 8 000 բնակչից հայեր էին միայն 2 000-ը: 1915 թ [[Մեծ եղեռն]]ի հետևանքով Խնուսի գավառակի հազարավոր բնակչության հետ բնաջնջվեց նաև քաղաքի հայությունը : 1916 թ այստեղ մնացել էր միայն 200 հայ բնակիչ: Զբաղվում էին երկրագործությամբ, անասնապահությամբ, մասնավորապես ձիաբուծությամբ, արհեստագործությամբ և առևտրով: Հայերի հիմնական զբաղմունքը արհեստներն ու առևտուրն էին: Խնուսը բաժանված էր թաղերի, գետի աջ ափին էին գտնվում Խառտալարը, Ճսթմահլեն, Բաղջեն և Բերդը, ձախում` Ժամու թաղը, Խայպաշին և Պալու քիթը: Քաղաքի տներն առանց բացառության տափակ հողածածկ կտուրներով էին, փողոցներրը նեղ ու անբարեկարգ: Ուներ մի քանի բաղնիք: Դեռևս 13-րդ դարում Խնուսը եղել է առևտրական կարևոր հանգույց՝ Խոյ-Վան-Բերկրի-Մանազկերտ-Էրզրում-Բաբերդ-Տրապիզոն ճանապարհին: 20-րդ դ սկզբներին ևս քաղաքն ուներ բավական աշխույժ առևտուր, իր առատ շուկան՝ տասնյակ առևտրական կրպակներով: Առևտրական սերտ կապերով կապված էր Էրզրումի, Բիթլիսի և Մ ուշի հետ: Հայտնի էին նրա արտահանած անասնապահական մթերքներն ու մեղրը: ▼
Գտնվում է Արածանիի աջակողմյան վտակ Խնուսի գետի ափին, [[Բյուրակնյա]]ն լեռների արևելյան ստորոտում, հյուսիսից և հարավից աղեղնաձև ձգվող լեռնաճյուղերով սահմանափակված Խնուսի գոգավորության արևմտյան մասում, ձորահովտում, որի կենտրոնում բարձրանում է քարքարոտ, խիստ զառիվեր լանջերով մի լեռ: Հենց այդ լեռան վրա էլ հիմնված են Խնուսի ամուր բերդը և նոր ժամանակներում կառուցված թուրքական պահակակետը: Դրա ստորոտով հոսում է Խնուսի գետը` քաղաքը բաժանելով երկու մասի, իսկ վերջինս շրջափակող առապարը խիստ թեքությամբ և պարսպի նման փակում է ազատ մուտքը դեպի քաղաք: Քաղաքը տեղադրված է զառիթափ լանալանջերի վրա, ծովից մոտ 1800 մ բարձր: Խնուսի դիրքը գեղեցիկ է, բանաստեղծական: Տների մեծ մասը տեղավորված էր գետի ձախ ափին, իսկ մի մասը՝ ձորից վերև, մի փոքրիկ հարթության վրա: Ջրառատ է, ունի լեռնային առողջարար օդ: Խնուսի մոտ կան շինարարական ընտիր քարի պաշարներ, քարածխի և կերակրի աղի հանքավայրեր, ածխաթթվային հանքային աղբյուրներ, որտեղ լոգանք էին ընդունում մեծ մասամբ կանայք:
Հնում Խնուսը [[Մեծ Հայք]]ի [[Տուրուբերան]] աշխարհի [[Վարաժնունիք]] գավառի կենտրոնն էր: Ոմանք այն տեղադրում են նույն աշխարհի Հարք, ոմանք էլ Տվարածատափ (այժմ՝ Կարայազ) գավառում, որ անընդունելի է:
== Բնակչություն ==
19-րդ դ վերջերին և 20-րդ դ սկզբներին Խնուսի մշակութային և ազգային կյանքը բավական եռուն էր: Այստեղ Ս.Աստվածածին եկեղեցուն կից գործում էր մի վարժարան՝ 100-ից ավելի աշակերտով ու 4 ուսուցչով: Դպրոցն ուներ նորակառույց, քարաշեն բարեկարգ շենք` շինված Միացյալ ընկերության կողմից : Նույն ընկերությունն էր կառուցել նաև առաջնորդարանը և Երիտասարդաց ակումբը, որը նույնպես Ս. Աստվածածին եկեղեցուն կից էր և կարևոր դեր էր խաղում քաղաքի հայ մշակույթի կյանքում: Խնուսի ամենանշանավոր կառույց-հնությունը նրա բերդն է, որի մասին հին հայկական աղբյուրներում տեղեկություններ չեն հաղորդված: Առաջին հիշատակությունը իտալացի մի ճանապարհորդի (1471 — 1478 թթ) վկայությունն է: Հաջորդ կարևոր վկայությունը պատկանում է թուրք հեղինակ Էվլիա Չելեբիին (1647 թ), որը բերդը համարում է «անառիկ կառուցվածք»: Ըստ եվրոպացի Պանվիշիսա Քսենոֆոնի «Նահանջ բյուրոցի» մեջ վկայված Դիմնիաս կոչված տեղն է: Այն կառուցված է Խնուսի գետի աջ ափին բարձրացող անմատչելի լեռան վրա: Ամուր կառուցվածք էր, քառակուսի հատակագծով, որի երկարությունը հասնում էր 600 քայլի: Շրջապատված էր ժայռերով ու պաշտպանական ամրակուռ պարսպով: Ուներ միայն մեկ դուռ՝ հյուսիսից: Դեպի ձորն իջնող ստորերկրյա գաղտնի ճանապարհով կապված էր քաղաքի հետ: Բերդի տարածքում զանազան նպատակներով կառուցված պաշտպանական շինվածքներից բացի կային նաև շուկա և մզկիթ: Ըստ ոչ արժանահավատ տեղեկությունների, կառուցվել է 15-րդ դ-ում՝ Ուզուն Հասանի կողմից: 19-րդ դ վերջերին Խնուսի բերդն արդեն միանգամայն ավերակ ու ամայի էր: Բուն քաղաքում կար մի հին և մեկ նոր եկեղեցի: Դրանցից նշանավորն առաջինն էրՍ. Աստվածածին քարաշեն, կամարակապ եկեղեցին, որ գտնվում էր գետի ափին, մի առանձին ժայռի վրա: Քաղաքն ուներ մի անշուք մզկիթ: Գետի վրա կար երկու կամուրջ, որոնցից մեկը բավական ճաշակով կառուցված քարաշեն կամուրջ էր: Խնուսի արևելյան կողմում կային զանազան հնություններ: Այստեղ դիպվածով գտնվել է փղի ընտանիքին պատկանող նախապատմական մի վիթխարի կենդանու բրածո, որը երկրաբանության մեջ կոչվել է հայկական փիղ: Կմախքը վերականգնված է և պահվում է Բրիտանական թանգարանում: 1587 թ Խնուսում օրինակվել է Ավետարան: 1915 թ մայիսին թուրքերը Խնուսից ձերբակալում և գնդակահարում են 150 հայ մտավորական: 1918 թ ռուսական նահանջող զորքերի հետ Արևելյան Հայաստան գաղթեցին Խնուսի վերջին հայ բնակիչները: Այստեղ է ծնվել ՀՍՍՀ վաստակավոր դերասան Գառնիկ Կարապետյանը (1917 թ): ▼
▲
Զբաղվում էին երկրագործությամբ, անասնապահությամբ, մասնավորապես ձիաբուծությամբ, արհեստագործությամբ և առևտրով: Հայերի հիմնական զբաղմունքը արհեստներն ու առևտուրն էին:
== Պատմություն ==
Հնում մինչև 8-րդ դ Խնուսի շրջանում իշխել են Մամիկոնյանները, այնուհետև կայսիկները, Մերվանյանները, Խլաթի Շահարմենները , ապա՝ սելջուկներն ու մոնղոլները: 1555-ի բաժանմամբ անցել է թուրքական տիրապետության տակ: 18-րդ դ մտել է Բայազետի փաշայության Խնուսի հյուքյումեթության մեջ: Հետագայում մինչև 1829 թ թեև մտնում էր Էրզրումի փաշայության մեջ, բայց հարևան (Մուշի, Սասունի) գավառների հետ ուներ կիսանկախ վիճակ: 19-րդ դ 60-ական թթ վարչական նոր բաժանմամբ նորից մտցվում է Էրզրումի նահանգի մեջ, այս անգամ որպես գավառակ (կազա), թեև այս և հետագա շրջաներում ևս շատերի կողմից շարունակում է անվանվել գավ:
Խնուսը բաժանված էր թաղերի, գետի աջ ափին էին գտնվում Խառտալարը, Ճսթմահլեն, Բաղջեն և Բերդը, ձախում` Ժամու թաղը, Խայպաշին և Պալու քիթը: Քաղաքի տներն առանց բացառության տափակ հողածածկ կտուրներով էին, փողոցներրը նեղ ու անբարեկարգ: Ուներ մի քանի բաղնիք: Դեռևս 13-րդ դարում Խնուսը եղել է առևտրական կարևոր հանգույց՝ Խոյ-Վան-Բերկրի-Մանազկերտ-Էրզրում-Բաբերդ-Տրապիզոն ճանապարհին: 20-րդ դ սկզբներին ևս քաղաքն ուներ բավական աշխույժ առևտուր, իր առատ շուկան՝ տասնյակ առևտրական կրպակներով: Առևտրական սերտ կապերով կապված էր Էրզրումի, Բիթլիսի և Մուշի հետ: Հայտնի էին նրա արտահանած անասնապահական մթերքներն ու մեղրը:
▲19-րդ դ վերջերին և 20-րդ դ սկզբներին Խնուսի մշակութային և ազգային կյանքը բավական եռուն էր: Այստեղ Ս.Աստվածածին եկեղեցուն կից գործում էր մի վարժարան՝ 100-ից ավելի աշակերտով ու 4 ուսուցչով: Դպրոցն ուներ նորակառույց, քարաշեն բարեկարգ շենք` շինված Միացյալ ընկերության կողմից : Նույն ընկերությունն էր կառուցել նաև առաջնորդարանը և Երիտասարդաց ակումբը, որը նույնպես Ս. Աստվածածին եկեղեցուն կից էր և կարևոր դեր էր խաղում քաղաքի հայ մշակույթի կյանքում: Խնուսի ամենանշանավոր կառույց-հնությունը նրա բերդն է, որի մասին հին հայկական աղբյուրներում տեղեկություններ չեն հաղորդված: Առաջին հիշատակությունը իտալացի մի ճանապարհորդի (1471 — 1478 թթ) վկայությունն է: Հաջորդ կարևոր վկայությունը պատկանում է թուրք հեղինակ Էվլիա Չելեբիին (1647 թ), որը բերդը համարում է «անառիկ կառուցվածք»: Ըստ եվրոպացի Պանվիշիսա Քսենոֆոնի «Նահանջ բյուրոցի» մեջ վկայված Դիմնիաս կոչված տեղն է: Այն կառուցված է Խնուսի գետի աջ ափին բարձրացող անմատչելի լեռան վրա: Ամուր կառուցվածք էր, քառակուսի հատակագծով, որի երկարությունը հասնում էր 600 քայլի: Շրջապատված էր ժայռերով ու պաշտպանական ամրակուռ պարսպով: Ուներ միայն մեկ դուռ՝ հյուսիսից: Դեպի ձորն իջնող ստորերկրյա գաղտնի ճանապարհով կապված էր քաղաքի հետ: Բերդի տարածքում զանազան նպատակներով կառուցված պաշտպանական շինվածքներից բացի կային նաև շուկա և մզկիթ: Ըստ ոչ արժանահավատ տեղեկությունների, կառուցվել է 15-րդ դ-ում՝ Ուզուն Հասանի կողմից: 19-րդ դ վերջերին Խնուսի բերդն արդեն միանգամայն ավերակ ու ամայի էր: Բուն քաղաքում կար մի հին և մեկ նոր եկեղեցի: Դրանցից նշանավորն առաջինն էրՍ. Աստվածածին քարաշեն, կամարակապ եկեղեցին, որ գտնվում էր գետի ափին, մի առանձին ժայռի վրա: Քաղաքն ուներ մի անշուք մզկիթ: Գետի վրա կար երկու կամուրջ, որոնցից մեկը բավական ճաշակով կառուցված քարաշեն կամուրջ էր: Խնուսի արևելյան կողմում կային զանազան հնություններ: Այստեղ դիպվածով գտնվել է փղի ընտանիքին պատկանող նախապատմական մի վիթխարի կենդանու բրածո, որը երկրաբանության մեջ կոչվել է հայկական փիղ: Կմախքը վերականգնված է և պահվում է Բրիտանական թանգարանում: 1587 թ Խնուսում օրինակվել է Ավետարան: 1915 թ մայիսին թուրքերը Խնուսից ձերբակալում և գնդակահարում են 150 հայ մտավորական: 1918 թ ռուսական նահանջող զորքերի հետ Արևելյան Հայաստան գաղթեցին Խնուսի վերջին հայ բնակիչները: Այստեղ է ծնվել ՀՍՍՀ վաստակավոր դերասան Գառնիկ Կարապետյանը (1917 թ):
| |||