«Հայոց պատմություն»–ի խմբագրումների տարբերություն

 

{{Հիմնական հոդված|Հայ ժողովրդի էթնոգենեզ}}

[[Հայերեն|Հայախոս]] ցեղերը ապրում էին [[Հայկական լեռնաշխարհ]]ի հարավ-արևմտյան շրջաններում մ.թ.ա. II հազարամյակի վերջերից, հավանաբար [[Մալաթիա]] պատմական շրջանում<ref name="Дьяконов1968">{{Ռուսերեն գիրք|автор=Дьяконов|заглавие=Предыстория армянского народа}}</ref>։ Այդ նույն ժամանակաշրջանում, մ.թ.ա. II հազարամյակի վերջում Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնական մասում ապրում էին [[խուռիներ]], որոնք մնացել էին [[Միտաննի]] պետության անկումից հետո, [[խեթեր]] և [[լուվիացիներ]], որոնք մնացել էին [[Խեթական թագավորություն|Խեթական թագավորության]] անկումից հետո, և [[ուրարտացիներ]]ը, որ տեղափոխվել էին Հայկական լեռնաշխարհ [[Ռեվանդուզ]] շրջանից, այժմյան [[Իրան]]ի հյուսիս-արևելքում, [[Ուրմիա լիճ|Ուրմիա լճի]] մոտակայքում<ref>{{Ռուսերեն գիրք|автор=Barnett|заглавие=Urartu}}</ref><ref

name="СтоунЗиманский">{{ռուսերեն հոդված| автор= Stone E.C., Zimansky P.| заглавие= The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Archaeology in the Borderlands. Investigations in Caucasia and beyound| тип= | место= Los Angeles| издательство= University of California Press| год= 2003|выпуск= |том= |номер= | страницы= | isbn= 1931745013}}</ref><ref name="Салвини">{{книга|автор = Salvini Mirjo|часть = |заглавие = Geschichte und Kultur der Urartäer|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = Darmstadt|издательство = |год = 1995|том = |страницы = |страниц = |серия = |isbn = |тираж = }}</ref><ref name="Меликишвили1948">{{статья | автор= [[Меликишвили, Георгий Александрович|Меликишвили Г.А.]]| заглавие= [[Мусасир]] и вопрос о древнейшем очаге урартских племён| оригинал= | ссылка= | автор издания= | издание= Вестник древней истории| тип= | место= Москва| издательство= | год= 1948|выпуск= |том= |номер= 2| страницы= 37 — 48| isbn= }}</ref>։

 

=== Վանի թագավորություն ===

{{Հիմնական հոդված|Վանի թագավորություն}}

[[Պատկեր:Urartu in comparison with states in 2008-ru.svg|մինի|300px|աջից|upright= 1.7|Վանի թագավորությունը և ժամանակակից պետությունների սահմանները]]

{{Հիմնական հոդված|Երվանդյան Հայաստան}}

[[Պատկեր:Silver Rhyton.jpg|աջից|մինի|Արծաթյան պտյակ (ռիթոն) [[Երզնկա]]յից]]

[[Մ.թ.ա. 612]] թվականին [[Մարաստան]]ի և [[Բաբելոն]]ի միացյալ զինված ուժերը գրավում են [[Ասորեստան]]ի մայրաքաղաք [[Նինվե]]ն։ [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] համաձայն՝ նրանց հետ պայքարել են նաև հայոց նահապետ [[Պարույր Սկայորդի|Պարույր Սկայորդու]] հայկական ջոկատները։ Շուտով տեղի է ունենում նաև [[Առաջավոր Ասիա]]յի մյուս խոշոր տերության՝ [[Վանի թագավորություն|Վանի թագավորության]] կործանումը։ Այսպիսով, [[Մերձավոր Արևելք]]ում առաջատար դիրքեր են զբաղեցնում [[Նոր Բաբելոնի թագավորություն]]ը և Մարաստանը։ Նման պայմաններում` մ.թ.ա. 570-ական թվականներին Պարույր Սկայորդու որդին՝ [[Երվանդ Սակավակյաց]]ը հիմնում է առաջին համահայկական պետությունը՝ [[Երվանդյան Հայաստան|Երվանդունիների թագավորություն]]ը։ Լեռնաշխարհի հայաբնակ հողերը միավորվում են մեկ պետության մեջ։ Երվանդ Ա-ին հաջորդում է որդին՝ [[Տիգրան Երվանդյան]]ը։ Մ.թ.ա. 550 թվականին [[Պարսիկներ|պարսից]] զորավար [[Կյուրոս Մեծ]]ն ապստամբում է մարաց թագավոր [[Աժդահակ (դիցաբանություն)|Աժդահակ]]ի դեմ, սպանում նրան և հիմք դնում աշխարհի մինչ այդ եղած տերությունների խոշորագույնին՝ [[Աքեմենյան պետություն|Աքեմենյան պարսկական կայսրության]]ը։ Մովսես Խորենացու [[Հայոց պատմություն (Մովսես Խորենացի)|Հայոց պատմության]] համաձայն՝ Կյուրոսին օգնություն է տրամադրել նաև հայոց թագավորը, ով եղել է իր որսընկերը և մտերիմը։ Դրանով է բացատրվում Հայաստանի արտոնյալ դերը պարսկահպատակ տերությունների շարքում։

Նրանց մահից տարիներ անց՝ նոր գահ բարձրացած [[Դարեհ I]]-ի կառավարման առաջին տարիներին (մ.թ.ա. 522-մ.թ.ա. 520) Աքեմենյան կայսրության հպատակ ժողովուրդները, այդ թվում նաև հայերը, ապստամբություն են բարձրացնում։ Հայաստանում ընդվզումները ճնշելու համար պարսիկներն ուղարկում են 5 բանակ, որոնցից մեկը ղեկավարել է հայազգի Դադարշիշը։ Ըստ [[Բեհիսթունի արձանագրություն|Բեհիսթունյան եռալեզու արձանագրության]]՝ միայն 5-րդ բանակն է կարողանում հաղթել [[հայեր]]ին և վերագրավել Հայաստանը։ Ընդ որում, արձանագրության 3 լեզուներից [[հին պարսկերեն]]ում Հայաստանը նշվում է որպես ''Արմենիա, '' [[Պատկեր:Old Persian ra.png|30x20pxpx]] [[էլամերեն]]ում՝ ''Հարմինա, '' [[բաբելոներեն]]ում՝ ''Ուրաշտու'' (Ուրարտու)։ Թեև Վանի թագավորությունը, որն ասորեստանցիներն անվանում էին Ուրարտու, վաղուց գոյություն չուներ։

 

Մ.թ.ա. 401 թվականին պարսից արքայազն [[Կյուրոս Կրտսեր]]ն ապստամբում է եղբոր դեմ՝ գահը գրավելու համար։ Նա [[Հունաստան]]ից [[Իրան]] է հրավիրում 10 000 հույն վարձկան զինվորների՝ [[Քսենոփոն]] զորավարի գլխավորությամբ։ Պարտություն կրելով հունական զորքը Հայաստանի հարավային շրջաններով հեռանում է հայրենիք։ Լինելով պատմաբան Քսենոփոնը ներկայացնում է այդ ժամանակաշրջանի հայկական գյուղերի կենցաղը և ապրելակերպը։ Մասնավորապես, նա հայտնում է, որ գետնի մեջ փորված [[կարաս]]ների մեջ ջուր էր լցված, իսկ մակերեսին լողում էին [[Գարի|գարու]] հատիկներ։ «Գարեջուրը» ըմպում էին [[եղեգ]]նյա ձողերով, որն սկսնակի համար անսովոր էր, բայց հաճելի խմիչք։

[[Ալեքսանդր Մակեդոնացի|Ալեքսանդր Մակեդոնացու]] արշավանքներից և [[մ.թ.ա. 331]] թվականին Աքեմենյան տերության անկումից հետո, Հայաստանում գահակալող [[Երվանդ Գ]]-ն (Օրոնտես) իրեն հռչակել է անկախ թագավոր (մ.թ.ա. 331-մ.թ.ա. մոտ 300)։ Հայաստանի վարչաքաղաքական կենտրոը տեղափոխվում է Արարատյան դաշտ, և նոր մայրաքաղաք է դառնում Վանի թագավորության Արգիշթիխինիլիի տեղում կառուցված հայկական [[Արմավիր]] քաղաքը։ Մինչ այդ նա պարսկական զորքի կազմում մասնակցել է [[Գավգամելայի ճակատամարտ]]ին։ Հայկական մեկ այլ զորահրամանատար [[Միթրաուստես]]ը հռչակում է [[Փոքր Հայք]]ի անկախությունը։ Այսպիսով, Հայաստանը պետականության գոյության 3-րդ դարում բաժանվում է 2 անհավասար մասերի․ [[Եփրատ]] գետից արևմուտք և հյուսիս տարածվում է Փոքր Հայքը (նախկին [[Հայասա-Ազզի]]), իսկ արևելք ընկած ողջ երկիրը հայտնի է դառնում որպես [[Մեծ Հայք]]։ Ավելի ուշ Երվանդունիների կրտսեր ճյուղերն իրենց իշխանությունն են հաստատում [[Ծոփք]]ի և [[Կոմմագենե]]ի տարածքներում՝ որպես առանձին, անջատ պետություններ։ Թուլացած և տրոհված Հայաստանն ի վիճակի չէր դիմագրավել արտաքին թշնամուն։

 

<blockquote>

{{քաղվածք|''Բոլոր առաքինություններից և ճշմարիտ գործերից հետո Արտաշեսը հրամայում է գյուղերի և ագարակների սահմանները որոշել... հրամայեց տաշել քառակուսի ձևով քարեր, մեջները պնակի նման փոսացնել և թաղել հողի մեջ, իսկ նրանց վրա կառուցել քառակուսի կոթողներ...''|[[Մովսես Խորենացի]]}}</blockquote>

Հայաստանը [[Արտաշեսյաններ]]ի օրոք իր հզորության գագաթնակետին հասավ [[Արտաշես Ա]]-ի թոռան՝ [[Տիգրան Մեծ]]ի օրոք ([[մ.թ.ա. 95]]- [[մ.թ.ա. 55]])։ Նա իր թագավորության 2-րդ տարում՝ [[մ.թ.ա. 94]] թվականին, Մեծ Հայքին միացրեց [[Ծոփք]]ը, որտեղ իշխում էր Զարեհի հետնորդ Արտաշեսը և ազատագրեց պարթևականների տիրապետության տակ գտնվող հայկական հողերը՝ «70 հովիտները» ([[Փայտակարան]] և [[Պարսկահայք]])։ [[Մ.թ.ա. 83]] թվականին, տեղի բնակչության խնդրանքով, Տիգրան Մեծը հաղթական շքերթով մտավ [[Սելևկյաններ]]ի մայրաքաղաք [[Անտիոք]]։ Այն ուներ ավելի քան կես միլիոն բնակչություն։ [[Տիգրան Մեծ]]ը գրավելով [[Փյունիկիա]]ն, [[Դաշտային Կիլիկիա]]ն՝ մոտեցավ [[Պաղեստին]]ի սահմաններին։ Այդ ժամանակաշրջանի պետությունը ավանդաբար կոչվում է ''«Ծովից ծով Հայաստան»:'' Հռոմեացի պատմիչ [[Ապպիանոս]]ի խոսքով՝ Տիգրանը ընդունեց և սկսեց կրել «արքայից Արքա» տիտղոսը։ Դա տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ Տիգրան Մեծը հաղթում է պարթևական թագավորին և գրավում նրա տարածքները՝ ընդհուպ մինչև արքայական ամառանոց Էքբատան ([[Համադան]]) քաղաքը։ Մեկ այլ հռոմեացի պատմիչ [[Մարկոս Յուստինոս]]ն այն ժամանակվա Հայաստանի մասին գրել է.

[[Պատկեր:Tigran Mets.jpg|մինի|ձախից|[[Տիգրան Մեծ]]]]

[[Պատկեր:Garni Temple 02.JPG|մինի|աջից|[[Գառնիի հեթանոսական տաճար|Գառնիի տաճարը]], 77 թվական]]

Մեր թվարկության [[I դար|առաջին դար]]ում հայոց պատմության մեջ նոր էջ է բացվում։ Կործանված [[Արտաշեսյաններ]]ի դինաստիային փոխարինելու է գալիս [[պարթևներ|պարթև]]ական ծագում ունեցող [[Արշակունիներ]]ի հարստոթյունը։ Նրանք [[Մեծ Հայք|երկիրը]] կառավարում են շուրջ 4 դար՝ մինչև [[428]] թվականը։ [[Պարթևստան]]ի թագավոր [[Վաղարշ Արշակունի]]ն [[52]] թվականին [[Արտաշատ]]ում գահին է բազմեցնում եղբորը՝ [[Տրդատ Ա|Տրդատ]]ին։ Սկզբնական շրջանում [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի կայսր]] [[Ներոն]]ը չի ճանաչում Տրդատի իշխանությունը, թեև այն հատատվել էր հայոց ավագանու կողմից։ [[54]] թվականին սկսվում է երկարատև մի պատերազմ Հռոմի և Պարթևստանի միջև, որի թատերաբեմ է դառնում Հայաստանը։ [[59]] թվականին հռոմեացի զորավար [[Կորբուլոն]]ի զորքերը գրավում և ավերում են Արտաշատը, իսկ մինչ այդ [[Տիգրանակերտ]]ը։ Պարթևա-հայկական զորքերը պատասխան ճակատամարտ են տալիս [[62]] թվականին՝ [[Հռանդեա|Հռանդեայի դաշտ]]ում։ Հռոմեական զորքը անցնում է երեք նիզակից կազմված պարտության կամարի տակով։ [[Հռանդեայի ճակատամարտ]]ի հաջորդ տարում՝ [[63]] թվականին, հաշտություն է կնքվում։ Ներոնը հետ է վերադարձնում հայոց թագը, զորքերը դուրս է բերում հայոց երկրից։ Տրդատը մեծ շքախմբով մեկնում է [[Հռոմ]], թագադրվում որպես [[Հայոց արքաների ցանկ|հայոց արքա]] և պարգևներով վերադառնում Արտաշատ՝ որպես Տրդատ Ա Արշակունի ([[66]]-[[88]])։ Արտաշատը Հռոմի կայսեր միջոցներով վերակառուցվում է, վերանվանվում Ներոնեա։

Արշակունիների օրոք հռոմեա-պարթևական պատերազմները շարունակվում են։ [[2-րդ դար|2]]-[[3-րդ դար]]երում, այնուամենայնիվ, Հայաստանի [[տնտեսություն|տնտեսական]] ու [[մշակույթ|մշակութային]] կյանքը շարունակում է զարգանալ։ Դրա հիմքը դրվում է Տրդատ Ա-ի օրոք։ Արտաշատի վերակառուցումից բացի կառուցվում են նոր շինություններ։ Մոտավորապես [[77]] թվականին [[Գառնի (գավառ)|Գառնի]]ում կառուցվում է [[Գառնիի հեթանոսական տաճար|հեթանոսական տաճար]], արքայական պալատ, բաղնիք և այդ ամենի շուրջ շարվում են բարձր և ամուր պարիսպներ։ Հիմնվում են նոր [[քաղաք]]ներ՝ [[Զարեհավան]]ը, [[Զարիշատ]]ը, նոր մայրաքաղաք [[Վաղարշապատ]]ը։ Նոր շուք են ստանում և աշխուժանում Արտաշատը, Տիգրանակերտը, [[Վան]]ը, [[Արմավիր]]ը։ Կառուցվում են նոր [[Բերդ (ամրոց)|բերդ]]եր և [[ամրոց]]ներ։

[[301]] թվականին՝ [[Տրդատ Գ Մեծ]] ([[287]]-[[330]]) Արշակունու օրոք, Հայաստանում ընդունվում է քրիստոնեությունը։ Հայոց թագավորը հայկական եկեղեցու առաջնորդ [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչ]]ի հետ քանդում է երկրով մեկ տարածված հեթանոսական [[տաճար]]ները և [[մեհյան]]ները, դրանք վերածում [[եկեղեցի]]ների։ Այսօր կանգուն է միայն Գառնիի հեթանոսական տաճարը, որը նվիրված էր լույսի և գիտության աստված [[Միհր]]ին։ Հաջորդ արքան՝ [[Խոսրով Գ Կոտակ]]ը ([[330]]-[[338]]), կառուցում է հայոց նոր մայրաքաղաք [[Դվին]]ը, որի շրջակայքում տնկվում է [[Խոսրովի անտառ արգելոց|Խոսրովի արհեստական անտառ]]ը։

[[Պատկեր:Cilician Armenia-hy.svg|մինի|200px|Կիլիկյան Հայաստանը]]

{{Հիմնական հոդված|Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն}}

Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն ([[Միջին հայերեն]]՝ ''Կիլիկիոյ Հայոց Թագաւորութիւն'', հայտնի է նաև որպես Կիլիկյան Հայաստան կամ [[Փոքր Հայք]] կամ Հայաստան), [[միջնադար]]յան [[հայ]]կական անկախ պետություն՝ ստեղծված սելջուկ-թուրքերի արշավանքների հետևանքով Կիլիկիա գաղթած [[հայեր]]ի կողմից։ Գտնվելով [[Մեծ Հայք]]ից դուրս, այն զբաղեցնում էր պատմական [[Կիլիկիա]] շրջանը։

Կիլիկիա անվան ստույգ ծագումնաբանություն չկա, սակայն որոշ գիտնականների կարծիքով Կիլիկիա անունը ծագել է եբրայերեն «քելկիմ», «քալեկ» կամ հունական «կալիս», «կալիկա» բառերից, որոնք թարգմանաբար նշանակում են «քարքարոտ»։