«Էջմիածնի Մայր Տաճար»–ի խմբագրումների տարբերություն

 

===Հիմնադրում և ստուգաբանություն===

Ըստ ավանդության տաճարը կառուցվել է 301-303 թվականներին<ref name="Melik-Bakhshyan"/>{{Ն|[[Մաղաքիա Օրմանյան]]ը կարծում էր, որ Մայր տաճարը կառուցվել է յոթ ամսում՝ 303 թվականի փետրվարից մինչև օգոստոս, քանի որ « նիւթերը արդեն պատրաստ էին, եւ շինուածն ալ շատ մեծագործ չէր, եւ ամենայն հաւանութեամբ` մասամբ ալ փայտակերտ էր, եւ նորահաւատ ժողովուրդին

փափաքն ու ջանքը սաստիկ էր: Անհաւանական չէ եւս կարծել, թէ հին Սանդարամետի մեհեանին հիմերէն ալ կրցան օգտուիլ:»: Սակայն Վահագն Գրիգորյանը այս ժամանակահատվածը անհավանական է համարել՝ նշելով, որ Կաթողիկե տաճարի կառուցման համար մի քանի տարի անհրաժեշտ կլիներ։ Այս տեսակտը ապացուցելու համար նա բերում է Ագաթանգեղոսի վկայության այն դրվագը, ուր նկարագրվում է Կոստանդիանոս (հռոմեական կայսր 306 թվականից) թագավորին այցի գնացած Տրդատի և Գրիգորի ղեկավարած պատվիրակության վերադարձը, և առաջարկում է Մայր տաճարը թվագրել Գրիգոր Լուսավորչի` կաթողիկոս ձեռնադրվելու և մահվան տարեթվերով` 302–325 թթ.{{sfn|Grigoryan|2012a|pp=28-29}}։}} արքայական ապարանքների մոտ՝ Վաղարշապատ քաղաքում՝ հեթանոսկան տաճարի տեղում{{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=71}}{{Ն|[[Ալեքսանդր Սահինյան]]ը հեթանոսական տաճարը թվագրում է ուրարտական շրջանին{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=571}}։ (1950-ականների հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվել է ուրարտական [[ստելա]])<ref name="csufresno"/>։ Տաճարը նվիրված է եղել [[Անահիտ]] դիցուհուն{{sfn|Payaslian|2007|p=37|ps=: "Churches replaced old pagan shrines in Ani and Vagharshapat; in the latter, the temple of Anahit was replaced by the Cathedral of Holy Echmiadzin...}}<ref>{{cite book|last=Bournoutian|first=George A.|authorlink1=George Bournoutian|title=A History of the Armenian People: Pre-history to 1500 A.D|date=1993|publisher=Mazda Publishers|location=Costa Mesa, California|isbn=9780939214969|page=64|quote=Following Gregory's vision, the great temple of Anahit in Vagharshapat was replaced by the cathedral of Edjmiadsin.}}</ref> կամ [[Ամահրասպանդներ]]ին<ref name="Hmayakyan">{{cite journal|first=Hasmik|last=Hmayakyan|url=http://vahagnakanch.files.wordpress.com/2011/04/hokevor-jarankaganutyune.pdf|title=Հոգևոր ավանդույթների ժառանգությունը (Պտղաբերության պաշտամունքից մինչև քրիստոնեություն) [Heritage of spiritual heritage (From fertility cult to Christianity)]|journal=21st Century|publisher=[[Noravank Foundation]]|volume=2|issue=8|year=2005|location=Yerevan|language=hy|p=169|quote= Հետագայում Կաթողիկե եկեղեցին (Էջմիածինը՝ Հայաստանի քրիստոնեական առաջին տաճարը) ըստ Ագաթանգեղոսի վկայության, կառուցվում է Տրդատ թագավորի, Գրիգոր Լուսավորչի և ժողովրդի կողմից ավերված Սանդարամետի մեհյանի տեղում:}}</ref><ref name="Melik-Bakhshyan"/><ref name="Avetisyan">{{cite book|last=Avetisyan|first=Kamsar|authorlink1=:hy:Կամսար Ավետիսյան|title=Հայրենագիտական էտյուդներ [Armenian studies sketches]|date=1979|publisher=Sovetakan Grogh|location=Yerevan|page=[http://armenianhouse.org/avetisyan/taron.html 200]|language=hy|quote=....Էջմիածնի Մայր տաճարը ... որտեղ գտնվում էր Սանդարամետի գետնափոր մեհյանը։}}</ref>։}}: Հայաստանն առաջին երկիրն է աշխարհում, որը 301 թվականին՝ [[Տրդատ Գ]]-ի օրոք, քրիստոնեությունը ընդունեց որպես պետական կրոն{{Ն|301 թվականը ավանդաբար ընդունվող տարեթիվն է<ref>{{cite book|first=Peter|last=Balakian|title=[[The Burning Tigris]]|year=2009|publisher=HarperCollins|location=New York|isbn=978-0-06-186017-1|page=29|authorlink=Peter Balakian}}</ref>, հաշվարկված պատմաբան [[Միքայել Չամչյան]]ի կողմից{{sfn|Panossian|2006|p=106}}։ Սակայն որոշ գիտնականները կարծուն են, որ իրականում ընդունվել է 314 թվականին՝ նշելով [[Միլանի էդիկտ]]ը{{sfn|Panossian|2006|p=42}}<ref>{{cite book|title=The Oxford Companion to Christian Thought|year=2000|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-860024-4|page=39|editor=[[Adrian Hastings|Hastings, Adrian]]; Mason, Alistair; Pyper, Hugh}}</ref><ref>{{cite book|last=Redgate|first=A. E.|title=The Armenians|year=2000|publisher=[[Wiley-Blackwell|Blackwell Publishing]]|location=Oxford|isbn=9780631220374|authorlink=Elizabeth Redgate|p=314}}</ref>։}}: Ըստ Ագաթանգեղոսի Հայոց պատմության (մոտ 460)՝ գիշերային մենության մեջ, մտորումներով տարված [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Լուսավորիչը]] մի հիասքանչ տեսիլք տեսավ. [[Հիսուս Քրիստոս|Աստծու միածին որդին]] իջավ երկնքից և ոսկե մուրճով հարվածեց գետնին՝ ցույց տալով այն վայրը, ուր պետք է կառուցվեր Էջմիածնի Սուրբ Տաճարը{{Ն|«...Եւ մի ահաւոր տեսիլ մարդոյ բարձր եւ ահեղ, որ զառաջն ունէր եւ զէջսն ի վերուստ մինչեւ ի խոնարհ առաջապահ յառաջեալ, եւ ի ձեռինն իւրում ուռն մի մեծ ոսկի. եւ այն ամենայն զհետ խաղացեալ գայր: Եւ ինքն սլացեալ խոյացեալ գայր` ըստ նմանութեան արագաթեւ արծուոյ. եւ եկն էջ եհաս մինչեւ մօտ ի յատակս երկրիս, ի շինամէջ քաղաքին, եւ բաղխեաց զթանձրութիւն լայնատարած գետնոյն, եւ մեծ եւ անչափ դրնդիւնքն հնչեցին սանդարամետս անդնդոց. եւ ամենայն երկիր յերեւելիս, յական տեսանելեաց բաւելոյ, հարթ հաւասար դաշտաձեւ յատակեցաւ...»}}։ Այստեղից էլ առաջացել է «Էջմիածին» անունը, այսինքն` էջ (գրաբար)՝ իջավ ←Միածինը<ref>{{cite web|title=Feast of the Cathedral of Holy Etchmiadzin|url=http://www.araratian-tem.am/?page=holidays&id=1873#|publisher=Araratian Patriarchal Diocese of the Armenian Holy Apostolic Church|accessdate=14 November 2013}}</ref><ref>{{cite web | url=ter-hambardzum.net/archives/2977 | title=Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ելքը Խոր Վիրապից | publisher=http://ter-hambardzum.net/ | date=3 Հունիս 2015 | accessdate=7 Օգոստոս 2015}}</ref>: Սակայն Էջմիածին եզրը չի օգտագործվել մինչև 15-րդ դարը<ref name="Melik-Bakhshyan"/>։ Ավելի վաղ աղբյուրները տաճարը կոչում են Վաղարշապատի Կաթողիկե եկեղեցի{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=205}}{{sfn|Grigoryan|2012a|p=27}} կամ պարզապես Կաթողիկե<ref name="csufresno"/>{{Ն|Ըստ [[Մաղաքիա Օրմանյան]]ի՝ «կաթողիկե» նշանակում է աթոռանիստ մայր եկեղեցի, եւ այս անունը հատուկ տրվել է Էջմիածնի Մայր տաճարին: Սակայն մեկ այլ իմաստով կաթողիկե են անվանել գմբեթ ունեցող բոլոր եկեղեցիներն ընդհանրապես, իսկ աստվածաբանության մեջ այդ անվանումը համարվում է եկեղեցու ընդհանրականության խորհրդապատկերը: Այս երեք իմաստներն էլ համապատասխանում են Էջմիածնի Մայր տաճարին, քանի որ այն աթոռանիստ եկեղեցի է, գմբեթավոր եւ ընդհանրական է բոլոր հավատացյալների համար<ref name="araratian-tem"/>:}}: Կաթողիկե Սուրբ Էջմիածնի տոնը նշվում է Սբ. Զատիկից 64 օր հետո կամ Հոգեգալստյան կիրակիին հաջորդող երկրորդ կիրակին։ Տոնի օրը մատուցվում է Սուրբ Պատարագ, իսկ ժամերգությունների ընթացքում այլ շարականների հետ երգվում է նաև նշանավոր «Էջ Միածինն ի Հօրէ» շարականը, որը գրել է 8-րդ դարի կաթողիկոս [[Սահակ Ձորափորեցի]]ն: Շարականը Գրիգոր Լուսավորչի տեսիլքի և տաճարի կառուցման մասին է<ref name="araratian-tem">{{cite web|title=Տոն Կաթողիկե Սբ. Էջմիածնի [Feast of the Cathedral of Holy Etchmiadzin]|url=http://www.araratian-tem.am/?page=holidays&id=1873|publisher=Araratian Patriarchal Diocese|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140329220716/http://www.araratian-tem.am/?page=holidays&id=1873|archivedate=29 March 2014|language=hy}}</ref>: Տաճարի սկզբնական շենքը մասամբ փայտաշեն էր, որով հեշտությամբ ենթարկվել է բնական և քաղաքական երևույթների պատճառած ավերումներին։ Այժմյան գոյություն ունեցող շենքի մանրամասն մասնագիտական քննությունից պարզ երևում է, որ նախկին 303 թվականին հիմնարկված շենքը միանգամայն գոյություն չունի<ref name=":0">{{Գիրք:Թորամանյան2|62|78}}</ref>։

</center>

|-

|-

|}

 

===Վերակառուցում և անկում===

Ըստ [[Փավստոս Բուզանդ]]ի՝ 360-ականների (մոտ 363) [[Շապուհ II Երկարակյաց|Շապուհ Բ]]-ի (309-379) հարցակման ժամանակ տաճարը և Վաղարշապատ քաղաքը գրեթե ամբողջությամբ ավերվել են{{sfn|Hasratyan|2003|p=267}}<ref name="Hewsen"/>{{sfn|Sahinian|1966|p=72}}{{Ն|{{քաղվածք|Առնում էին Վաղարշապատ քաղաքն էլ․ քանդում, բրում էին, հիմքից կործանում էին․ այս քաղաքից էլ գերի էին տանում տասնևիննը հազար տուն։ Ամբողջ քաղաքում շենք չթողին, բոլորը քարուքանդ էին անում, կործանում|Առնուին և զՎաղարշապատ քաղաք, քանդեին բրէին զքաղաքն ի հիմնաց տապալէին․․․ Ընդ ամենայն քաղաքս ոչ թողին ամենայն շինած, զի ամենայն տապալէին, քակեալ քանդէին<ref>Փավստոս Բյուզանդ, Հայոց պատմություն, Երևան, 1947, չորրորդ դպրություն, գլ․ ԾԵ, էջ 221</ref>}}}}: Ներսես Մեծ (353–372) և Սահակ Պարթև (388–439) կաթողիկոսների օրոք կատարվում են մի քանի վերանորոգումներ։ Սակայն երկրի ծանր տնտեսական կացության պատճառով շինարարական աշխատանքները կրել է խիստ անհրաժեշտ մասնակի վերանորոգումների բնույթ{{sfn|Arakelian|Yeremian|Arevshatian|Bartikian|1984|p=571}}։

 

16-17-րդ դարերում Հայաստանը Օսմանյան կայսրության և Պարսկաստանի հակամարտություններից շատ էր տուժում։ Օսմանյան կայսրության դեմ 1603-1618 թվականների պատերազմի ընթացքում [[Շահ Աբբաս Առաջին]]ի կողմից [[Պարսկաստան]] է բռնագաղթեցվում ավելի քան 350,000 հայ{{sfn|Hacikyan|Basmajian|Franchuk|Ouzounian|2005|pp=4–5}}<ref>{{cite book|last=Gervers|first=Michael|title=Conversion and Continuity: Indigenous Christian Communities in Islamic Lands Eighth to Eighteenth Centuries|year=1990|publisher=Pontifical Institute of Mediaeval Studies|location=Toronto|isbn=978-0-88844-809-5|page=230|author2=Bikhazi, Ramzi Jibran}}</ref>: 1604 թվականին Էջմիածինը թալանվում է{{sfn|Adalian|2010|p=300}}: Շահն ուզում էր «ցրել՝ հայերի հայրենիք վերադառնալու հույսերը»<ref name="Sanjian"/>՝ հայերի կրոնական կենտրոնը Իրան տեղափոխելով<ref name="Babaie">{{cite book|last=Babaie|first=Sussan|title=Slaves of the Shah: New Elites of Safavid Iran|year=2004|publisher=I. B. Tauris|location=London|isbn=978-1-86064-721-5|page=56}}</ref> և «Պարսկաստանում հզոր հայկական ներկայություն պահպանելով»<ref>{{cite web|last=Cowe|first=S. Peter|title=Ejmiatsin|url=http://www.iranicaonline.org/articles/ejmiatsin|website=[[Encyclopædia Iranica]]|date=9 December 2011}}</ref>: Նա ցանկացել է Էջմիածնի Մայր տաճարը ամբողջապես քանդել, նրա քարերը տեղափոխել Պարսկաստան և այնտեղ կառուցել նոր տաճար<ref name="Babaie"/>: Սակայն հետագայում որոշվեց կենտրոնական Իրանի Սպահան քաղաքի Նոր Ջուղա թաղամաս տանել միայն «նշանավոր» քարերը (4 անկյուններից, պատարագի սուրբ սեղանը, Քրիստոսի իջման տեղի քարը, մկրտության ավազանը, բեմի քարերից, քարե աշտանակներ և այլն, Հայ եկեղեցու ամենասուրբ<ref>{{cite book|editor1-last=Hovannisian|editor1-first=Richard|editor1-link=Richard G. Hovannisian|title=Armenian Van/Vaspurakan|date=2000|publisher=Mazda Publishers|location=Costa Mesa, California|isbn=9781568591308|quote=...the holiest relic of the Armenian Church, the right arm of Saint Gregory the Illuminator...}}</ref> մասունքը՝ Գրիգոր Լուսավորչի աջ ձեռքը){{sfn|Sahinian|Zarian|Ghazarian|1978|p=72}}: Մասունքները տեղավորվեցին 1611 թվականին կառուցված Ջուղայի Սուրբ Գևորգ եկեղեցում<ref name="Sanjian"/><ref>{{cite journal|first=Anne Sophie|last=Vivier-Muresan|title=Autour de l'Eglise Saint-Georges d'Esfahan|language=fr|journal=Archives de Sciences Sociales des Religions|publisher=[[School for Advanced Studies in the Social Sciences]]|issue=138|year=2007|pp=49–68}}</ref>: Շահ Աբասը նույնիսկ տաճարն առաջարկել է [[Հռոմի Պապ]]ին<ref>{{cite book|last1=Matthee|first1=Rudi|title=Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan|date=2012|publisher=[[I. B. Tauris]]|location=New York|isbn=9781845117450|page=179|quote=He [Shah Abbas] thus offered the famous Armenian cathedral of Echmiadzin near Yerevan to the pope...}}</ref>:

 

 

=== 17-18-րդ դարեր ===

 

===20-21-րդ դարեր===

 

1903 թվականին ցարական կառավարությունը հրապարակել է [[Եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենք (1903)|եկեղեցական գույքի բռնագրավման օրենք]]ը, որի համաձայն՝ հայ եկեղեցուն և հոգևոր հաստատություններին պատկանող ամբողջ անշարժ գույքն ու կապիտալը անցնում էին պետության տնօրինությանը<ref name="Hewsen"/>։ Ռուսական ոստիկաններն ու զինվորները մտել և գրավել են տաճարը<ref>{{cite book|last1=Barrett|first1=David B.|last2=Kurian|first2=George Thomas|last3=Johnson|first3=Todd M.|title=World Christian encyclopedia: a comparative survey of churches and religions in the modern world, Volume 1|date=2001|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-510318-2|page=78|edition=2nd|quote=In 1903, in the part of Armenia controlled by Russia, Armenian Orthodox churches and schools were forcibly closed and church property confiscated. The clergy resisted, and Russian police occupied Holy Echmiadzin.}}</ref><ref>{{cite journal|author=Rev. Samuel G. Wilson|editor1-last=Pierson|editor1-first=Arthur Tappan|editor1-link=Arthur Tappan Pierson|title=Riots and the gospel in Transcaucasia|journal=The Missionary Review of the World|date=November 1905|volume=28|issue=11|page=817|publisher=Missionary Review Publishing Company|location=New York|quote=This measure was forcibly carried out, and churches, monasteries, and even the cathedral and treasure-house at Etchmiadzin, were entered by soldiers, and the properties listed or seized.}}</ref>, սակայն համաժողովրդական բուռն պայքարի ազդեցության տակ [[Նիկոլայ II]] ցարը ստորագրեց եկեղեցական գույքը վերադարձնելու մասին հրամանագիրը 1905 թվականի օգոստոսի 1-ին{{sfn|Adalian|2010|p=130}}։

1923 թվականի դեկտեմբերին փուլ եկան հարավային զանգակատունն ու դրա հիմքը կազմող աբսիդի վերնամասը։ Թորոս Թորոմանյանի անմիջական ղեկավարությամբ վերականգնված աբսիդը եղավ Խորհրդային Հայաստանի հուշարձանների վերականգնման առաջին քայլը{{sfn|Harutyunyan|1984|p=56}}։

 

 

[[1930-ականների բռնաճնշումներ]]ի և 1930-ականների վերջին պետության արմատական աթեիստական քաղաքականության ընթացքում տաճարը «պաշարված հաստատություն էր, քանի որ խորգրդային իշխանությունները ձգտում էին արմատախիլ անել կրոնը»<ref>{{cite book|last=Burchard|first=Christopher|title=Armenia and the Bible: papers presented to the international symposium held at Heidelberg, July 16-19, 1990|year=1993|publisher=[[Scholars Press]]|location=Atlanta|isbn=978-1-55540-597-7|authorlink=:de:Christoph Burchard}}</ref>։ Հալածանքները գագաթնակետին հասան 1938 թվականին, երբ [[ԽՍՀՄ Ներքին գործերի ժողովրդական կոմիսարիատ]]ը սպանեց [[Խորեն Ա Տփղիսեցի]] կաթողիկոսին{{sfn|Corley|1996|p=9}}։ Նույն թվականի օգոստոսին [[Հայաստանի կոմունիստական կուսակցություն (ՀԽՍՀ)|Հայաստանի կոմունիստական կուսակցություն]]ը որոշեց փակել տաճարը, սակայն կենտրոնական Խորհրդային իշխանությունները հավանություն չեն տվել նման քայլին։ Արտաքին աշխարհից մեկուսացած տաճարը հազիվ շարունակում է գործել<ref name="Hewsen"/><ref>{{cite book|last=Corley|first=Felix|contribution=The Armenian Apostolic Church|title=Eastern Christianity and the Cold War, 1945–91|year=2010|publisher=Routledge|location=Abingdon, Oxon|isbn=978-1-135-23382-2|page= 190|editor=Leustean, Lucian N.}}</ref>։ Այն համարվում է Խորհրդային Հայաստանի միակ չբռնագրավված եկեղեցին<ref>According to