«Մաքս Բոռն»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Մաքս Բոռն '''(կամ Բորն) ({{lang-de|Max Born}}, [bɔɐ̯n], {{ԱԾ}}), գերմանացի [[ֆիզիկոս]], [[մաթեմատիկոս]], ով աշխատել է [[քվանտային մեխանիկա]]յի զարգացման բնագավառում։ Նա նաև ունեցել է ներդրումներ [[պինդ մարմնի ֆիզիկա]]յում, [[օպտիկա]]յում և 1920-1940- ական թվականներին ղեկավարել է բազմաթիվ հայտնի ֆիզիկոսների հետազոտությունները։ Բոռնը 1954 թվականին ստացել է ֆիզիկայի Նոբելյան մրցանակ «քվանտային մեխանիկայում իր հիմնարար հետազորություններիհետազոտությունների<ref name="quantenmechanik">{{cite doi|10.1007/BF01328531}}</ref><ref>{{cite doi|10.1007/BF01397477}}</ref>, հատկապես [[ալիքային ֆունկցիա]]յի վիճակագրական հետազոտությունների համար»<ref name="mathgene">http://www.genealogy.ams.org/id.php?id=18245</ref><ref name="frs">{{cite doi|10.1098/rsbm.1971.0002}}</ref><ref name="Nobel Prize">{{cite web |url=http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1954/ |title=The Nobel Prize in Physics 1954 |publisher=Նոբելյան մրցանակի պաշտոնական կայք|accessdate=12.27.2014 }}</ref><ref name="mactutor">{{MacTutor Biography|id=Born}}</ref>։

1904 թ. ընդունվել է Գոթինգենի համալսարան, որտեղ նա ուսում է ստացել երեք հռչակավոր մաթեմատիկոսների՝ [[Ֆելիքս Կլայն]]ի, [[Դավիթ Հիլբերտ]]ի և [[Հերման Մինկովսկի]]ի մոտ։ «Հարթության և տարածության առանձգականությանառաձգականության կայունություն» աշխատությունով դարձավ փիլիսոփայության դոկտոր և արժանացավ համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետի մրցանակին։ 1905 թ. նա Մինկոսկու հետ սկսեց հետազոտություններ կատարել [[հարաբերականության հատուկ տեսություն|հատուկ հարաբերականության]] վերաբերյալ, և հետագայում գրեց ատոմի Թոմսոնի մոդելի վերաբերյալ իր հագեցած թեզը։ 1918 թ. ԲերլինումԲեռլինում Ֆրից Հաբերի հետ հադիպումը հանգեցրեց հալոգեների և մետաղների ռեակցիայի ժամանակ [[իոնային կապ]]ի առաջացման ձևի քննարկմանը, որն այսօր հայտնի է որպես [[Բոռն-Հաբերի ցիկլ]]։

1921 թ. վերադառնում է Գյոթինգեն։ Բոռնի ղեկավարության տարիներին Գյոթինգենի համալսարանը դառնում է աշխարհի ամենագլխավոր ֆիզիկայի կենտրոններից մեկը։ 1925 թ. ելնելով Վերներ Հայզենբերգի չդիտվող մոծությունների գաղափարցգաղափարից Պասկալ Յորդանի հատ միասին մշակել է մատրիցային մեխանիկան, այնուհետև տվել է քվանտային մեխանիկայի վիճակագրական մեկնաբանությունը, ինչի համար 1954 թ. արժանացել է ֆիզիկայի բնագավառում նոբելյան մրցանակի։ Գյոթինգենում դաստիարակել է ֆիզիկոսների մի ամբողջ սերունդ որոնց թվում են՝ [[Մաքս Դերբլուք]]ը, [[Զիգֆրիդ Ֆլուգե]]ն, [[Ֆրիդրիխ Հունդ]]ը, [[Պասկալ Յորդան]]ը, [[Մարիա Գյոպերտ-Մայեր]]ը, [[Ռոբերտ Օպենհեյմեր]]ը, [[Վիկտոր Վեյսկրոֆտ]]ը, [[Էնրիկո Ֆերմի]]ն, [[Գերհարդ Հերցբերգ]]ը, [[Վոլֆգանգ Պաուլի]]ն, [[Յուջին Պոլ Վիգներ]]ը, [[Էդվարդ Թեյլեր]]ը և այլն։

1933 թ. Գերմանիայում իշխանությունը անցավ [[Նացիոնալ-սոցիալիստական ​​գերմանական բանվորական կուսակցությունը]] և, քանի որ Բոռնը հրեա էր նա գաղթեց Մեծ Բրիտանիա և աշխատանքի անցավ Քեմբրիջում Սուրբ Ջոնի քոլեջում, որտեղ գրեց հայտնի «Անհանգիստ տիեզերքը» ինչպես նաև «Ատոմային ֆիզիկա» գիտական գրքերը։ Բոռնը բնակվել է Էդինբուրգում մինչև 1952 թ. այնուհետև վերադարձել է [[Արևմտյան Գերմանիա]]։ 1970 թ. հունվարի 5-ին Գյոթինգենի հիվանդանոցում մահանում է Մաքս Բոռն։Բոռնը։

Մաքս Բոռնը ծնվել է 1882 թվականին Բրեսլաու քաղաքում (այժմ՝ [[Վրոցլավ]], Լեհաստան), որը Բոռնի ծնվելու ժամանակ գտնվում էր Պրուսիայի Սիլեզիա պրովինցիայում (Գերմանական կայսրություն)՝ հրեական ծագմամբ ընտանիքում<ref name="family">{{Cite journal | last1 = Born | first1 = G. V. R. | title = The wide-ranging family history of Max Born | doi = 10.1098/rsnr.2002.0180 | journal = Notes and Records of the Royal Society | volume = 56 | issue = 2 | pages = 219–262 | year = 2002 | pmid = | pmc = }}</ref>: Նա սաղմնաբան և անատոմիստ Գուստավ Բոռնի, ով Բրեսլաուի համալսարանում սաղմնաբանության պրոֆեսոր էր{{sfn|Kemmer|Schlapp|1971|p=17}}, և ՍիլեզիաիացիՍիլեզիացի արդյունաբերողների ընտանիքից Մարգարետ (Գրետչեն) նի Քաուֆմանի երկու երեխաներից մեկն էր։ Մայրը մահացել է երբ Բոռնը չորս տարեկան էր՝ 1886 թվականի օգոստոսի 29-ին{{sfn|Greenspan|2005|pp=5–7}}: Մաքս Բոռնն ուներ մեկ քույր՝ Կետեն, ով ծնվել է 1884 թվականին և մեկ խորթ եղբայր՝ Վոլֆգանգը՝ հոր երկրորդ կնոջից՝ Բերթա Լիպսթայնից։ Վոլֆգանգը հետագայում Նյու Յորքի քաղաքային քոլեգումքոլեջում դարձավ արվեստի պատմության պրոֆեսոր{{sfn|Born|2002|p=231}}:

Սկզբնական կրթությունը ստանալով Բրեսլաուի Քյոնիգ-Վիլհելմ գմնազիայում՝գիմնազիայում՝ Բոռնը 1901 թվականին ընդունվեց Բրեսլաուի համալսարան։ Գերմանական կրթական համակարգը ուսանողներին թույլ էր տալիս հեշտորեն փոխել համալսարանը, այսպիսով նա ամառային կիսամյակը նա 1902 թվականին անցկացրեց Հայդելբերգի, իսկ 1903 թվականին Ցյուրիխի համալսարաններում։ Բրեսլաուի իր դասընկերներ Օտո Տեպլիցն ու Էրնստ Հելինգերը նրան պատմեցին Գյոթինգենի համալսարանի մասին{{sfn|Kemmer|Schlapp|1971|pp=16–18}}, և Բոռնը մեկնեց այնտեղ 1903 թվականի ապրիլին։ Գյոթինգենում նա հանդիպես երեք հռչակավոր մաթեմատիկոսների՝ [[Դավիթ Հիլբերտ]], [[Ֆելիքս Կլայն]] և [[Հերման Մինկովսկի]]: Ժամանումից կարճ ժամանակ անց Բոռնը վերջին երկուսի հետ ձևավորեց մոտ հարաբերություններ։ Առաջին դասարանից Հիլբերտը նրան ընտրեց դասախոսությունների գրիչ՝ համարելով բացառիկ ունակությունների տեր։ Բոռնի գործաույթը գյոթինգենի համալսարանի մաթեմատիկայի ընթերցասրահի դասախոսությունները գրի առնելն էր։ Լինելով այս պաշտոնում՝ Բոռնը կանոնավոր շփում էր ունենում Հիլբերտի հետ։ Բոռնը դարձավ Հիլբերտի առաջին չվճարվող, ոչ պաշտոնական օգնականը։ Բոռնը Մինկովսկիի մասին լսել էր իր խորթ մորից՝ Բերթայից, ով Մինկովսկիին գիտեր Քյոնիգսբերգում պարի դասերից։ Մինկովսկիի հետ ծանոթությունը տեղի է ունեցել, երբ Բոռնը հրավիրվել է Մինկովսկիի տուն՝ ընթրելու։ Բացի դա Բոռնը Մինկովսկիին հաճախ տեսել է Հիլբերտի տանը{{sfn|Greenspan|2005|pp=22–28}}<ref>{{citation |url=http://do.nw.schule.de/mbr/schule/maxbornengl.htm |title=Max Born's Life |publisher=Max Born Realschule |accessdate=մարտի 5, 2013}}</ref>: