«Ջալալ Ա»–ի խմբագրումների տարբերություն

| պատկեր = [[Պատկեր:Jalal I.jpg|200px|Հասան-Ջալալի խորաքանդակը [[Գանձասար]]ի վանքում, 1238 թ.]]

<small>Ջալալ Ա-ի խորաքանդակը Գանձասարում (1238),<br /> որի արձանագրության մեջ նա կոչվում է «բնակաւոր <br />ինքնակալ բարձր եւ\և մեծ Արցախական աշխարհի»<ref>[[Մակար եպիսկոպոս Բարխուդարյանց]], Արցախ. «Ամարաս» տպարան - Երևան 1996, էջ 111: Այս արձանագրության մեջ Հասան-Ջալալը շեշտում է Արցախ նահանգի իր լիիանկախ իշխանությունը և, որ նա հայրենի երկրի բնիկ («բնակավոր») զավակ էր, ևոչև ոչ օտար բռնակալ։</ref></small>

'''Ջալալ Ա''' (Հասան-Ջալալ<ref>Միջնադարյան աղբյուրներում կոչվել է նաև Հասան Ջալալ Դաւլա (արդի ուղղագրությամբ՝ Հասան Ջալալ Դոլա)։ Այս անվան ծագման և նշանակությունների մասին տե՛ս [http://www.gandzasar.am/ Գանձասար] կայքը։</ref>). [[Խաչենի իշխանություն|Խաչենի իշխանության]] ամենանշանավոր տիրակալներից մեկը։ [[1214]]-ին հաջորդել է հորը՝ Վախթանգ-Տանգիկ Բ-ին, որպես Խաչենի գահերեց իշխան։ Նրա իշխանության շրջանում նկատվել է մշակութային և տնտեսական մեծ վերելք, որը [[13-րդ դար]]ի սկզբում ընդհանուր էր [[Հայեր|հայ]] և վրաց ժողովուրդների համար։ Հասան-Ջալալը զգալիորեն ամրապնդել է Խաչենի իշխանությունը։ Նա իշխել է որպես [[Արցախի թագավորություն|Արցախի թագավոր]] և սկիզբ է դրել [[Հասան-Ջալալյաններ]]ի տոհմի, որի պայազատները մինչև [[1827]] թ. իշխել են Արցախի [[Խաչեն]] գավառում։

Հասան-Ջալալը [[Խաչենի իշխանական տուն|Խաչենի իշխանական տոհմ]]ի շառավիղն էր, որը իշխել է Արցախում դեռևս 9-րդ դարից և համարվում է [[Առանշահիկներ]]ի թագավորական տոհմի շարունակությունը։ Հասան-Ջալալի կենակիցն էր [[Սյունիք]]ի իշխանադուստր Մամքանը։ Նրանց երեք դուստրերն էին. [[Մամախաթուն]]ը, [[Մինախաթուն]]ը և [[Ռուզուդան]]ը, իսկ միակ զավակն էր Աթաբակ-Իվանեն, որը և գահաժառանգն էր (հաջորդել է հորը 1261-ին)։ Մոր կողմից Արցախի թագավորը ազգակից էր [[Զաքարյաններ]]ին, Զաքարե և Իվանե եղբայրների քեռորդին էր։

Հասան-Ջալալը հայտնի է եղել որպես իմաստուն, բարեպաշտ և ուսումնասեր իշխան։ Իր կառավարման սկզբնական շրջանում նա կարգավորել և ամրապնդել է իշխանության ներքին կյանքը։ Զբաղվել է նաև շինարարական գործունեությամբ։ Ամենանշանավորը [[Գանձասար]]ի հռչակավոր մայր տաճարն էր, որի շինության սկիզբը դրվեց [[1216]]-ին և ավարտվեց [[1238]]-ին։ Վանքից հարավ՝ անտառապատ Թարխան սարի գագաթին, Հասան-Ջալալը կառուցեց Իշխանաբերդ անառիկ ամրոցը <ref>Իշխանաբերդը նաև կոչվել է Խոխանաբերդ, Թարխանաբերդ։</ref>, իսկ Իշխանաբերդից հյուսիս, գեղատեսիլ, հսկա ժայռազանգվածի վրա Դարպասները՝ Խաչենի տոհմական ապարանքը։ Այս երեք կառույցները, նրանց միջև տարածվող բնակավայրի հետ միասին<ref>Այս բնակավայրը այժմ էլ կա, Խաչեն գետակի ձախ կողմում, և կոչվում է Վանք։ Խաչենի իշանությանիշխանության ավարտից հետո (1827թ.1827 թ) տեղափոխվել է փոքր-ինչ արևելք։</ref>, ստանալով ընդհանուր «Գանձասար» անվանումը, այնուհետև դարձան Արցախ նահանգի իշխանանիստ կենտրոնը։

Հասան-Ջալալի հանձանարարությամբ և հովանավորությամբ Տեր-Իսրայել եպիսկոպոսը Գանձասարում ստեղծել է հայկական «Հայսմավուրքը»։ Շինարարական և մշակութային գործունեություն ծավալել նաև Արցախից դուրս։ Այսպես [[1248]]-ին Հասան-Ջալալը վերականգնել է թաթարների ավերած Կեչառիսի վանական համալիրը<ref>Բագրատ Ուլուբաբյան. Եսայի կաթողիկոս Հասան-Ջալալյանցը և իր «Համառոտ պատմությունն Աղվանից»։ Երևան 1979։</ref>։

Դարասկզբի տնտեսական և մշակութային բուռն վերելքը մասամբ կասեցրեցին մոնղոլ-թաթարների արշավանքները ու ասպատակությունները։ [[1236]]-ին մոնղոլական արյունարբու բանակի ներխուժմանն է ենթարկվում Արցախը։ Մոնղոլները սպանում ու գերում են հարթավայրում բնակվողներից շատերին, նրանց ձեռքն է ընկնում նույնիսկ անառիկ Հավքախաղաց բերդը։ Հասան-Ջալալը Իշխանաբերդում պատսպարեց շրջակա ողջ ազգաբնակչությանը։ Երբ մողոլները եկան այն պաշարելու, տեսան, որ այդ ամրությունները հնարավոր չէ գրավել և խաղաղության առաջարկություն արեցին։

Կայացավ հաշտության համաձայնություն, որով մոնղոլները ճանաչեցին Խաչենի ինքնիշխանությունը և նույնիսկ մեծացրեցին նրա սահմանները։ Հասան-Ջալալը պարտավորվեց իր բանակով նրանց հետ պատերազմի գնալ ընդդեմ սելջուկների։

Այնուհետ Հասան-Ջալալը իր զորքով ստիպված էր մասնակցել թաթար-մոնղոլների արշավանքներին դեպի արևմուտք (Երզնկա, Սեբաստիա, Կեսարիա և այլն)։ Նրա հետ էր Վերին-Խաչենի իշխան Գրիգոր Ա-ը, ինչպես նաև այլ հայկազուն իշխաններ՝ Ավագ և Շահնշահ Զաքարյանները, Վահրամ իշխանը։ Կիրակոս Գանձակեցու վկայությամբ այս իշխանների հետ Հասան-Ջալալը և Գրիգոր Ա-ն գնեցին և ազատ արձակեցին գերի ընկած բազմաթիվ տղամարդկանց, կանանց, մանուկների ու ծերերի։ Նրանք գնում էին նաև ձեռագիր մատյաններ, որոնք չնչին գնով վաճառվում էին դրանք հափշտակած այլազգիների կողմից<ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԼԴ, ԼԵ։</ref>։ Այս շրջանին է վերաբերում նաև Հասան-Ջալալի այն գործարար միջնորդությունը, որի շնորհիվ [[Կիլիկիայի Հայկական Թագավորություն|Կլիկիայի]] հայոց թագավոր [[Հեթում Ա|Հեթում]]-ի և մոնղոլների միջև ստեղծվեց բարեկամական հարաբերություն և Կիլիկիան փրկվեց հարևան երկրներին վիճակված ավերածություններից <ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԼԶ։</ref>։

Հասան-Ջալալը հայրենիք վերադարձավ [[1260]]-ին։ Նա գտավ իր կնոջը Մամքանին վախճանված։ 1261-ին նրա պատվերով ընդօրինակված մի ավետարանի հիշատակարանում Հասան-Ջալալը հիշում է իր հեռավոր ճամբորդությունը և այն վիշտը, որ պատել էր նրան, կնոջ մահվան պատճառով. «Եվ ես եկեալ գտի զպայծառ տուն իմ լի սգով, արտասուաւք անմխիթարելի. զի նա էր ամենայն զաւրաց և հեծելոց, նաև եկեղեցոյ և քահանաից սփոփիչ և մխիթարութիւն»<ref>[[Մատենադարան]], ձեռագիր №387, էջ 8բ, 9ա</ref>։

Վերադարձից ընդհամենը մեկ տարի անց, վրացական մի հարձակումից հետո, Արղուն ոստիկանը ձերբակալում է Հասան-Ջալալին, Զաքարե Բ Զաքարյանին, և այլ քրիստոնյա իշխանների։ Հատկապես Հասան-Ջալալի նկատմամբ բոլոր մահմեդականները ատելությամբ էին լցված։ Նրան անասելի խոշտանգումների են ենթարկում, ապա Ղազվին քաղաքում մահապատժի են ենթարկում՝ անդամ-անդամ հոշելով<ref>Կիրակոս Գանձակեցի, Հայոց Պատմություն, գլուխ ԿԳ։</ref>։

Հասան-Ջալալի մահը ժամանակակիցների կողմից ընդունվեց որպես քրիստոնեական նահատակություն։ Նրա զավակ Աթաբակը հավատարիմ մարդկանց ուղարկեց ու գողանալ տվեց հոր մարմինը։ Արցախի թագավորի սուրբ մասունքները ամփոփվեցին Գանձասարի վանքի գավթում։