Վիքիպեդիա

«Սպաղանաց Մակար»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
Տող 1.
'''Սպաղանաց Մակար(Մակար Տոնոյան)''', անվանի [[հայդուկապետ]], [[Սասունի հերոսամարտ (1894)|Սասունի 1894 և 1904 թթ․ ապստամբությունների]] ղեկավարներից։ Ծնվել է Սասունի [[Սպաղանք]] գյուղում։ Մակարը Սպաղանքի ռեսն էր։ 1890-ականների սկզբից, տեսնելով Օսմանյան իշխանությունների՝ Սասունը սասունցիներից դատարկելու ցանկությունը, [[Շենիկցի Գրգո]]յի նման Սպաղանքում ստեղծում է զինված և միշտ ընդհարման պատրաստ խումբ, որը քանիցս պաշտպանում է Սպաղանքը թուրքական արյունահեղությունից։
 
== Կենսագրություն ==
 
Ծնվել է [[Սասուն]] գավառի [[Սպաղանք]] գյուղում։ Մակարը [[Սպղանք|Սպաղանք]]<nowiki/>ի ռեսն էր։ 1890-ականների սկզբից, տեսնելով [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան]] իշխանությունների՝ [[Սասուն]]<nowiki/>ը սասունցիներից դատարկելու ցանկությունը, [[Շենիկցի Գրգո]]յի նման [[Սպաղանք]]<nowiki/>ում ստեղծում է զինված և միշտ ընդհարման պատրաստ խումբ, որը քանիցս պաշտպանում է Սպաղանքը թուրքական արյունահեղությունից։
Մակարի կյանքը անհանգիստ է եղել, իսկ մարտական կենսագրությունը՝ արիությամբ ու համարձակությամբ հագեցած։ 1891 թ․ Մակարի եղբայրը՝ Խաչոն աղջիկ է փախցնում [[Գելիեգուզան]] գյուղից։ Այլ գյուղից աղջիկ հարսնացնելը արգելված չէր Սասունում, սակայն դա պիտի կատարվեր գյուղի մեծավորների համաձայնությամբ ու օրհնությամբ, իսկ Խաչոն նախընտրում է աղջկան հարսնացնել ամենակարճ ճանապարհով։ Դա բորբոքում է գելիեցիների ինքնասիրությունը, մանավանդ, որ, փոքր՝ 25 տուն ունեցող Սպաղանքը պատկառանք չի տածում Սասունի ամենամեծ գյուղից։ Նրանք հարձակվում են Սպաղանքի վրա՝ հիմնահատակ ավերելու գյուղը, սակայն Մակարը ոտքի է հանում ողջ գյուղը և ամուր պաշտպանվում։ Շուտով կողմերը օժանդակ համալրումներ են ստանում հարևան գյուղերից, բայց մի քանի շաբաթ տևած պայքարում ոչ ոք չի զիջում։ Ի վերջո կնքվում է հաշտություն։▼
 
▲Մակարի կյանքը անհանգիստ է եղել, իսկ մարտական կենսագրությունը՝ արիությամբ ու համարձակությամբ հագեցած։ [[1891 թ․թվական]]<nowiki/>ին Մակարի եղբայրը՝ Խաչոն աղջիկ է փախցնում [[Գելիեգուզան]] գյուղից։ Այլ գյուղից աղջիկ հարսնացնելը արգելված չէր Սասունում[[Սասուն]]<nowiki/>ում, սակայն դա պիտի կատարվեր գյուղի մեծավորների համաձայնությամբ ու օրհնությամբ, իսկ Խաչոն նախընտրում է աղջկան հարսնացնել ամենակարճ ճանապարհով։ Դա բորբոքում է գելիեցիների ինքնասիրությունը, մանավանդ, որ, փոքր՝ 25 տուն ունեցող Սպաղանքը[[Սպաղանք]]<nowiki/>ը պատկառանք չի տածում Սասունի[[Սասուն]]<nowiki/>ի ամենամեծ գյուղից։ Նրանք հարձակվում են Սպաղանքի վրա՝ հիմնահատակ ավերելու գյուղը, սակայն Մակարը ոտքի է հանում ողջ գյուղը և ամուր պաշտպանվում։ Շուտով կողմերը օժանդակ համալրումներ են ստանում հարևան գյուղերից, բայց մի քանի շաբաթ տևած պայքարում ոչ ոք չի զիջում։ Ի վերջո կնքվում է հաշտություն։
1892 թ․ կառավարությունը զորքեր է ուղարկում Սպաղանք՝ հարկեր գանձելու, բայց Մակարն իմանալով, որ որոշ հայկական գյուղեր հարկեր չեն վճարել գյուղացիների հետ զինված դիմադրություն է ցույց տալիս զորքերին։ Հայերի ըմբոստությունը կառավարության դեմ բերեց Սասունի 1894 թ․ ապստամբությանը։ Որպես Սասունի առանցքային դեմքերից մեկը՝ Մակարը նույնպես մասնակցեց ապստամբությանը և ստանձնեց [[Տալվորիկ]]ի պաշտպանությունը։ Ապստամբության անհաջող ավարտից հետո էլ Մակարը մնում է ֆիդայական շարժման նվիրյալներից, և, արհամարհելով իշխանություններից սպասվող վտանգը՝ միշտ ապաստան է տալիս և պատվում իր գյուղում հյուրընկալված ֆիդայիներին։ Սպաղանքում էին պատսպարվում [[Գուրգեն]]ը, [[Աղբյուր Սերոբ]]ը, [[Գևորգ Չաուշ]]ը, որոնք Մակարի առաջարկով զինավարժություն էին սովորեցնում գյուղի երիտասարդներին։ Հետզհետե փոքրիկ այդ գյուղը դառնում էր կառավարության աչքի փուշը, ուստի վերջինս միջոցներ սկսեց մտածել՝ գյուղը վերացնելու և Մակարին սպանելու։▼
 
▲[[1892 թ․թվական]]<nowiki/>ին [[Թուրքեր|թուրք]]<nowiki/>ական կառավարությունըիշխանությունները զորքեր է ուղարկում Սպաղանք՝ հարկեր գանձելու, բայց Մակարն իմանալով, որ որոշ հայկական գյուղեր հարկեր չեն վճարել, գյուղացիների հետ զինված դիմադրություն է ցույց տալիս զորքերին։ Հայերի ըմբոստությունը կառավարության դեմ բերեցհանգեցնում է [[Սասունի ապստամբություն (1894)|Սասունի 1894 թ․ ապստամբությանը։ապստամբության]]<nowiki/>ը։ Որպես Սասունի[[Սասուն]]<nowiki/>ի առանցքային դեմքերից մեկը՝ Մակարը նույնպես մասնակցեց ապստամբությանը և ստանձնեց [[Տալվորիկ]]ի պաշտպանությունը։ Ապստամբության անհաջող ավարտից հետո էլ Մակարը մնում է [[Ֆիդայական շարժում|ֆիդայական շարժման]] նվիրյալներից, և, արհամարհելով իշխանություններից սպասվող վտանգը՝վտանգը, միշտ ապաստան է տալիս և պատվում իր գյուղում հյուրընկալված ֆիդայիներին։ Սպաղանքում[[Սպաղանք]]<nowiki/>ում էին պատսպարվում [[Գուրգեն]]ը, [[Աղբյուր Սերոբ]]ը, [[Գևորգ Չաուշ]]ը, որոնք Մակարի առաջարկով զինավարժություն էին սովորեցնում գյուղի երիտասարդներին։ Հետզհետե փոքրիկ այդ գյուղը դառնում էր կառավարության աչքի փուշը, ուստի վերջինս միջոցներ սկսեց մտածել՝ գյուղը վերացնելու և Մակարին սպանելու։սպանելու համար։
1899 թ․ կառավարությունը զորք է ուղարկում Սպաղանք՝ Մակարին բռնելու նպատակով։ Իր ուժերով զորքին է միանում նաև քուրդ ցեղապետ Բշարե Խալիլը, որը դավադրաբար սպանել էր Աղբյուր Սերոբին։ Մակարը հետ է մղում թե՛ զորքի և թե՛ Խալիլի գրոհները։1900 թ․ կառավարությունը կրկին փորձում է ավերել Սպաղանքը, և 2-3000 թուրքեր ու քրդեր անսպասելի գրոհում են գյուղի վրա։ Չնայած Մակարի կազմակերպած դիմադրությանը՝ թշնամին, օգտվելով ինքնապաշպանվողների նկատմամբ թվային ահռելի գերակշռությունից, սոսկալի կոտորած է կազմակերպում՝ սպանելով 100-ից ավելի բնակիչների, այդ թվում և Մակարի, [[Գալե]]ի ընտանիքներին։ Մակարին հաջողվում է կռվով ճեղքել թուրքերի օղակն ու ապավինել լեռներին։ Այդ դեպքից հետո Մակարը Գալեի և ուրիշների հետ բարձրանում է լեռները և վրեժի մարմնացում դարձած՝ անխնա կոտորում իր գյուղը կործանած թշնամուն։ Նրա շուրջն են համախմբվում դեռևս շենիկցի Գրգոյի խմբում կռիվներ մղած քաջ հայդուկներ Մանուկը և Ղազարը, Չոլոն, Փեթարա Մանուկը, և ուրիշներ։ 1900 թ․Գևորգ Չաուշի, [[Անդրանիկ]]ի և 26 ֆիդայիների հետ Մառնիկի կիրճում ի վերջո Մակարը վրեժ է լուծում իր գյուղը կործանած Բշարե Խալիլից, որը գլխատվում է ֆիդայիների կողմից։ 1904 թ․ Մակարը դարձյալ Սասունի ապստամբության ղեկավար դեմքերից էր։ Նա կռվում էր Հրայր Դժոխքի հրամանատարության տակ՝ պաշտպանելով Չայի շրջանը։ Ռազմամթերքի սպառման պայմաններում ամենաերկար դիմադրությունը ցույց տվեց թշնամուն հենց նա՝ ամենավերջինը նահանջելով։▼
 
▲[[1899 թ․թվական]]<nowiki/>ին կառավարությունը զորք է ուղարկում Սպաղանք՝[[Սպաղանք]]՝ Մակարին բռնելու նպատակով։ Իր ուժերով զորքին է միանում նաև [[Քրդեր|քուրդ]] ցեղապետ Բշարե Խալիլը, որը դավադրաբար սպանել էր [[Աղբյուր Սերոբին։Սերոբ]]<nowiki/>ին։ Մակարը հետ է մղում թե՛ զորքի և թե՛ Խալիլի գրոհները։1900գրոհները։ թ․[[1900 թվական]]<nowiki/>ին կառավարությունը կրկին փորձում է ավերել Սպաղանքը[[Սպաղանք]]<nowiki/>ը, և 22000-ից 3000 [[թուրքեր]] ու [[քրդեր]] անսպասելի գրոհում են գյուղի վրա։ Չնայած Մակարի կազմակերպած դիմադրությանը՝ թշնամին, օգտվելով ինքնապաշպանվողների նկատմամբ թվային ահռելի գերակշռությունից, սոսկալի կոտորած է կազմակերպում՝ սպանելով 100-ից ավելի բնակիչների, այդ թվում և Մակարի, [[Գալե]]ի ընտանիքներին։ Մակարին հաջողվում է կռվով ճեղքել թուրքերի[[թուրքեր]]<nowiki/>ի պաշարման օղակն ու ապավինել Սասնո լեռներին։ Այդ դեպքից հետո Մակարը Գալեի[[Գալե]]<nowiki/>ի և ուրիշների հետ բարձրանում է լեռները և վրեժի մարմնացում դարձած՝ անխնա կոտորում իր գյուղը կործանած թշնամուն։ Նրա շուրջն են համախմբվում դեռևս շենիկցի[[Շենիկցի ԳրգոյիԳրգո]]<nowiki/>յի խմբում կռիվներ մղած քաջ հայդուկներ Մանուկը[[Շենիկցի Մանուկ]]<nowiki/>ը և Ղազարը, Չոլոն[[Չոլո]]<nowiki/>ն, [[Փեթարա ՄանուկըՄանուկ]]<nowiki/>ը, և ուրիշներ։ 1900 թ․Գևորգ Չաուշի, [[Անդրանիկ]]ի և 26 ֆիդայիների հետ Մառնիկի կիրճում ի վերջո Մակարը վրեժ է լուծում իր գյուղը կործանած Բշարե Խալիլից, որը գլխատվում է ֆիդայիների կողմից։ 1904 թ․ Մակարը դարձյալ Սասունի ապստամբության ղեկավար դեմքերից էր։ Նա կռվում էր Հրայր Դժոխքի հրամանատարության տակ՝ պաշտպանելով Չայի շրջանը։ Ռազմամթերքի սպառման պայմաններում ամենաերկար դիմադրությունը ցույց տվեց թշնամուն հենց նա՝ ամենավերջինը նահանջելով։
Մակարը պատկառելի հեղինակություն էր ոչ միայն հայ, քուրդ ժողովրդի և ամենաքաջ ֆիդայապետերի համար, այլև կառավարության։ Նա ուներ անզիջում պահանջմունքներ և կարծրացած համոզմունքներ։ Գտնում էր, որ եթե Սասնո ողջ ժողովուրդը ոտքի կանգներ և պայքարեր թուրքերի դեմ, ապա կանկախանար նաև առանց եվրոպական երկրների օգնության։ Նրա կարծիքով այդ պայքարը պիտի ղեկավարեր ֆիդայությունը, ուստի խստորեն հետևում էր ֆիդայական կարգապահությանը և պատժում այն խախտողներին։ Շուտով երկերեսանի քրդերի հետ համագործակցելու և ֆիդայական կարգին հակառակ ամուսնանալու պատճառով վիճում է Գևորգ Չաուշի հետ։ Մակարը զինաթափվում է, բայց Գևորգ Չաուշը չի կարողանում թեթև տանել քաջ ֆիդայապետի նվաստացումը, ուստի ինքն անձամբ վերադարձնում է Մակարի զենքերը՝ մոռացության տալով եղած կոնֆլիկտը։▼
 
[[1900 թվական]]<nowiki/>ին [[Գևորգ Չաուշ|Գևորգ Չաուշի]], [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկի]] և 26 այլ ֆիդայիների հետ Մառնիկի կիրճում ի վերջո Մակարը վրեժ է լուծում իր գյուղը կործանած Բշարե Խալիլից, որը գլխատվում է [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկ]]<nowiki/>ի կողմից։ [[1904 թվական]]<nowiki/>ին Մակարը դարձյալ [[Սասունի ապստամբություն (1904)|Սասունի ապստամբության]] ղեկավար դեմքերից էր։ Նա կռվում էր [[Հրայր Դժոխք]]<nowiki/>ի հրամանատարության տակ՝ պաշտպանելով Չայի շրջանը։ Ռազմամթերքի սպառման պայմաններում թշնամուն ամենաերկար դիմադրությունը հենց նա ցույց տվեց՝ նահանջելով ամենավերջինը:
1907 թ․ Գևորգ Չաուշի մահից հետո կառավարությունը երկրով մեկ սկսեց փնտրել նրա կնոջն ու մեկամյա որդուն՝ Վարդգեսին։ Ծերունազարդ Մակարը, դրդված Գևորգի նկատմամբ որդիական սիրուց, որոշեց անձամբ հանձն առնել Գևորգի ընտանիքի փրկության հարցը՝ ապացուցելով, որ Գևորգի հետ վեճը եղել է զուտ կառուցողական-խրատական, և այդ դիպվածը չի կարող սասանել իր թե՛ մարդկային արժանիքները, թե՛ ֆիդայական միասնականությունը և ասպետությունը։ Մակարը իր կյանքի գնով սրբորեն կազմակերպեց Գևորգ Չաուշի ընտանիքի փրկությունը։ Գևորգին նվիրված լինելու մյուս ապացույցն այն էր, որ Մակարը, գուշակելով իր մահը, ֆիդայիներին խնդրել էր մարմինն ամփոփել Գևորգ Չաուշի մոտ։ Մակարի ցանկությունը սակայն չիրականացավ․ նա թաղվեց Սասուն աշխարհի մյուս երկու տիտանների՝ [[Աղբյուր Սերոբ]]ի և [[Հրայր Դժոխք]]ի կողքին՝ Գելիեգուզանի եկեղեցու բակում։▼
 
▲Մակարը պատկառելի հեղինակություն էր ոչ միայն [[Հայեր|հայ]], [[Քրդեր|քուրդ]] ժողովրդիժողովուրդների և ամենաքաջ ֆիդայապետերի համար, այլև կառավարության։ Նա ուներ անզիջում պահանջմունքներ և կարծրացած համոզմունքներ։ Գտնում էր, որ եթե Սասնո ողջ ժողովուրդը ոտքի կանգներ և պայքարեր թուրքերի[[թուրքեր]]<nowiki/>ի դեմ, ապա կանկախանարանկախություն ձեռք կբերեր նաև առանց եվրոպական[[եվրոպա]]<nowiki/>կան երկրների օգնության։ Նրա կարծիքով այդ պայքարը պիտի ղեկավարեր ֆիդայությունը, ուստի խստորեն հետևում էր ֆիդայական կարգապահությանը և պատժում այն խախտողներին։ Շուտով երկերեսանի քրդերի[[քրդեր]]<nowiki/>ի հետ համագործակցելու և ֆիդայական կարգին հակառակ ամուսնանալու պատճառով վիճում է [[Գևորգ ՉաուշիՉաուշ]]<nowiki/>ի հետ։ [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|ՀՅԴ]] որոշմամբ նոր [[Սասուն]] ոտք դրած [[Ռուբեն Տեր-Մինասյան]]<nowiki/>ի կարգադրությամբ Մակարը զինաթափվում է, բայց [[Գևորգ ՉաուշըՉաուշ]]<nowiki/>ը չի կարողանում թեթև տանել քաջ ֆիդայապետի նվաստացումը, ուստի ինքն անձամբ վերադարձնում է Մակարի զենքերը՝ մոռացության տալով եղած կոնֆլիկտը։
== Աղբյուրներ ==
 
▲[[1907 թ․թվական]]<nowiki/>ին [[Գևորգ ՉաուշիՉաուշ]]<nowiki/>ի մահից հետո կառավարությունը երկրով մեկ սկսեց փնտրել նրա կնոջն ու մեկամյա որդուն՝ Վարդգեսին։ Ծերունազարդ Մակարը, դրդված Գևորգի նկատմամբ որդիական սիրուց, որոշեց անձամբ հանձն առնել Գևորգի[[Գևորգ Չաուշ|Գևորգ]]<nowiki/>ի ընտանիքի փրկության հարցը՝ ապացուցելով, որ Գևորգի հետ վեճը եղել է զուտ կառուցողական-խրատական, և այդ դիպվածը չի կարող սասանել իր թե՛ մարդկային արժանիքները, թե՛ ֆիդայական միասնականությունը և ասպետությունը։ Մակարը իր կյանքի գնով սրբորեն կազմակերպեց [[Գևորգ ՉաուշիՉաուշ]]<nowiki/>ի ընտանիքի փրկությունը։ Գևորգին նվիրված լինելու մյուս ապացույցն այն էր, որ Մակարը, գուշակելով իր մահը, ֆիդայիներին խնդրել էր մարմինն ամփոփել [[Գևորգ ՉաուշիՉաուշ]]<nowiki/>ի մոտ։շիրմի կողքին։ Մակարի ցանկությունը, սակայն, չիրականացավ․չիրականացավ: նաՆրան թաղվեցթաղեցին Սասուն[[Տարոն (գավառ)|Տարոն]] աշխարհիգավառի մյուս երկու տիտանների՝ [[Աղբյուր Սերոբ]]ի և [[Հրայր Դժոխք]]ի կողքին՝ Գելիեգուզանի[[Գելիեգուզան]]<nowiki/>ի եկեղեցու բակում։
* Ստեփան Պողոսյան, Կարո Պողոսյան «Ինձ բահ տվեք․․․», Երևան, 1989, 448 էջ:▼
 
* Ռուբէն, Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հատ. Բ., Գ., Դ., Թեհրան, 1982, Երեւան, 1990:▼
== Գրականություն ==
* Կարօ Սասունի, Սարերու ասլանը, Պէյրութ, 1967, 667 էջ:▼
 
* Աւօ, Գէորգ Չաւուշ, Պէյրութ, 1972, 416 էջ:▼
▲* [[Ստեփան Պողոսյան]], Կարո Պողոսյան «Ինձ բահ տվեք․․․», Երևան, 1989, 448 էջ:
▲* [[Ռուբէն Տէր Մինասեան|Ռուբէն]], Հայ յեղափոխականի մը յիշատակները, հատ. Բ., Գ., Դ., [[Թեհրան]], 1982, Երեւան, 1990-1991:
▲* [[Սասունի Կարո|Կարօ Սասունի]], Սարերու ասլանը, Պէյրութ, 1967, 667 էջ:
▲* Աւօ, [[Գէորգ Չաւուշ]], [[Պէյրութ]], 1972, 416 էջ:
 
[[Կատեգորիա:Հայ ֆիդայիներ]]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Սպաղանաց_Մակար» էջից