«Շապուհ I»–ի խմբագրումների տարբերություն

Content deleted Content added
չ r2.6.4) (Ռոբոտը փոփոխում է․: ar:شابور بن أردشير
No edit summary
Տող 1.
[[Պատկեր:Shapuri.jpg|250px|thumb|right| Շապուհ I-ը՝ պատկերված III դ. պարսկական արծաթե դրամի վրա։]]
'''Շապուհ I''' ([[պահլավերեն]]՝ ''Shahpuhr'', որը թարգմանությամբ նշանակում է «արքայորդի», արդի [[պարսկերեն]]ով՝ شاپور یکم - ''Shapur Yekem'' - ''Շապուհ Առաջին''), ծննդյան թիվն անհայտ, վ. [[273]] թ. ― [[Սասանյաններ|Սասանյան]] [[Պարսկաստան]]ի թագավոր, [[արքայից արքա|«արքայից արքա»]] [[243]] - [[273]] թթ.։թթ։ [[Արտաշիր I]]-ի՝ Սասանյանների արքայական հարստության հիմնադրի որդին էր։
 
==Նվաճողական քաղաքականությունը==
 
[[Պատկեր:Relief of Shapur I capturing Valerian.jpg|250px|thumb|left| [[Նաղշ-ի Ռուստամ]]ի բարձրաքանդակներից մեկը, որտեղ պատկերված է Շապուհ I-ը՝ ձի հեծած, իսկ իր ձիու ոտքերի դիմաց՝ պարտված Վալերիանոսը՝ ծնկաչոք դիրքում։դիրքում]]:
Շապուհ I-ը շարունակում էր իր հոր կողմից վարած շարունակական պատերազմները [[Հռոմեական կայսրություն|Հռոմի]] հետ և նրա զավթողական քաղաքականությունը, նվաճելով [[Մծբին]]ը ([[Միջագետք Հայոց|Հայոց Միջագետքում]]) և [[Խառան]]ը ([[Օսրոենե]]ում), իսկ հետագայում ներխուժելով [[Ասորիք]]ի խորքերը։ 243 թ. [[Ուռհա|Եդեսիայի]] մոտակայքում հռոմեական զորքերից պարտություն կրելուց հետո Շապուհին այնուամենայնիվ հաջողվեց հաշտության նպաստավոր պայմանագիր կնքել Հռոմի հետ [[244]]-ին։ [[252]] թ., օգտվելով [[Հայաստան]]ում տեղի ունեցող ներքին պառակտումներից, նա միջամտեց և աջակցեց իր դաշնակցին՝ Արտավազդ Արշակունուն, որն այդ թվականին Շապուհի օգնությամբ իրեն հռչակեց Հայոց արքա ([[Արտավազդ Ե]])։ Արտավազդի պարսկամետ կողմնորոշումը երկար չտևեց և շուտով նա սկսեց մտերմանալ Հռոմի հետ, ինչն առիթ ծառայեց Շապուհի կողմից ռազմական միջամտության։ Հաշվի առնելով ստեղծված իրավիճակը և միաժամանակ օգտվելով Հռոմեական կայսրության մեջ տիրող ներքին քաղաքական քաոսից, Շապուհ I-ը [[256]] թ. անսպասելիորեն հարձակվեց Հայաստանի, Ասորիքի և Կենտրոնական [[Անատոլիա]]յի վրա, գրավեց և ամբողջովին թալանեց [[Անտիոք]]ը, բայց ապա հակահարվածների ենթարվեց հռոմեական կայսր [[Վալերիանոս]]ի կողմից։ Սակայն քիչ անց Շապուհը վճռական հաղթանակ կրեց Վալերիանոսի զորքերի վրա՝ Ուռհայի մոտակայքում ([[260]] թ.), որտեղ պարսից բանակի կողմից մասնակցում էին նաև նորից դաշնակից դարձած Արտավազդ Արշակունու հայկական զորամասերը։ Պարտությունից հետո Վալերիանոսը ուղղվեց Շապուհի հետ բանակցություններ վարելու, բայց Շապուհը նրան դավադրորեն ձերբակալեց և ցմահ կալանքի ենթարկեց։ Հայոց Արտավազդ արքան Շապուհին նամակ գրեց՝ Վալերիանոսին ազատ արձակելու առաջարկով, սակայն Շապուհը նրա միջամտությանը չարձագանքեց։ Վալերիանոսի գերևարության փաստը հետագայում կարևոր սյուժե դարձավ Շապուհ I-ին նվիրված մի շարք հայտնի բարձրաքանդակների համար։
 
==Ներքին կառավարումը==
 
Շապուհն առանձնապես շահագրգռված չէր Հռոմեական կայսրության արևելյան տարածքներին վերջնականապես տիրանալու մեջ, նա բավարարվում էր իր նվաճումներից գոյացած ավարով (թանկարժեք իրեր, ինչպես նաև մարդկային ուժ)։ Անտիոքից բերված գերիները կառուցեցին [[Գունդի Շահփուր]] քաղաքը, որը խորհրդանշանն էր Շապուհի հաղթանակների և որը հետագայում հայտնի դարձավ որպես ուսման կենտրոն Սասանյան Պարսկաստանում։ Շահագործելով նույն գերիների աշխատատանքը, նա կառուցեց այն ժամանակների համար ինժեներական գլուխգործոց համարվող Շուշթարի ամբարտակը, որի ավերակները պահպանվել են մինչև օրս և հայտնի են «Բանդե-Ղեյսար» («Կեսարի ամբարտակ») անունով։
 
Շապուհին այլևս չէր բավարարում Արտաշիրից ժառանգած «Արյաց արքայից արքա» կոչումը, և ինքն իր համար ավելի փառավոր և տիեզերական իմաստ ունեցող տիտղոս ընտրեց՝ «Արյաց և անարյաց արքայից արքա» ''(šāhān šāh ērān ud anērān)''՝ շեշտելով նաև ոչ իրանական ազգերի վրա իր գերիշխանության տարածման փաստը։ Երևի պատճառը հենց իր տիեզերակալական հակումներն էին, որ Շապուհը փորձում էր իր կայսրությունում հաստատել մի այնպիսի կրոն, որն ընդունելի կլիներ իր բոլոր հպատակների համար։ Դրանով է բացատրվում իր հատուկ վերաբերմունքը [[Մանի]]ի՝ [[մանիքեություն|մանիքեության]] հիմնադրի և ջատագովի նկատմամբ, թեև իր ժամանակի վիմագրերն ու այլ աղբյուրները նշում են, որ Շապուհը շարունակում էր կառուցել [[զրադաշտականություն|զրադաշտական]] [[ատրուշան]]ներ ամբողջ երկրի տարածքում։
 
Թեև իր հորը՝ Արտաշիրին է պատկանում Սասանյան կայսրությունը հիմնադրելու փառքը, սակայն Շապուհն էր, որը կենտրոնացրեց և ամրապնդեց այդ պետության կառավարման ապարատը, ընդլայնեց երկրի տարածքը և ապահովեց նրա սահմանները՝ հաստատելով ռազմական ուժի գերազանցություն այդ ամբողջ տարածքաշրջանում։ Նա այդ նոր տիրությունը պատկերացնում էր որպես բազմազգ պետություն, որտեղ մանիքեականությունը կարող էր ծառայել որպես միավորող գործոն։ Դա իհարկե չիրականացվեց և զրադաշտականությունը պահպանեց, իսկ հետագայում՝ էլ ավելի ամրապնդեց իր դիրքը Պարսկաստանում՝ որպես պետական միակ կրոն։
 
Շապուհ I-ի մահից հետո իրեն հաջորդեց իր ավագ որդին՝ [[Որմիզդ I]]-ը։
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Շապուհ_I» էջից