Վիքիպեդիա

«Անագ»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ
Տող 53.
| խտություն3 =
| խտություն հջ =
| հալման ջերմաստիճան = 231,9  °C
| եռման ջերմաստիճան = 2873
| կրիտիկական կետ Կ =
Տող 87.
{{Պարբերական համակարգի տարր|align=center|fontsize=100%|number=50}}
 
'''Անագ''' ({{lang-lat|''Stannum''}}), քիմիական նշանը՝ '''Sn''' (կարդացվում է՝ ստաննում), տարրերի [[պարբերական համակարգ]]ի 4-րդ խմբի [[քիմիական տարր]], կարգահամարը՝ 50<ref>[http://www.iupac.org/reports/periodic_table Таблица Менделеева] на сайте [[ИЮПАК]].</ref>, ատոմական զանգվածը՝ 118,69։ Արտաքին էլեկտրոնային մակերևույթի կոնֆիգուրացիան 5s²5p² է։ Միացություններում անագը դրսևորում է +2 և +4 [[օքսիդացման աստիճան]]ներ ([[վալենտականություն]]երը համապատասխանաբար՝ II և IV)։ Պոլինգի սանդղակով անագի էլեկտրաբացասականությունը կազմում է 1.96, այսինքն այն գտնվում է մետաղների և ոչ մետաղների միջև պայմանական սահմանում։ Վերջինս ''β'' ճառագայթող է, կիսատրոհման պարբերությունը շատ մեծ է՝ T<sub>1/2</sub> = 10<sup>16</sup>•10<sup>17</sup> տարի։ Անագը սպիտակ, արծաթափայլ, կռելի, փափուկ [[մետաղ]] է։
 
== Պատմություն ==
Տող 93.
 
== Անվան ծագում ==
{{lang-lat|«Stannum»}} նախկինում նշանակել է [[արծաթ]]ի և [[կապար]]ի ձուլվածք։ Մի շարք սլավոնական լեզուներում կապարն են անվանել «արճիճ» (''олово'')։
Դեռևս մ. թ. ա. 4-րդ հազարամյակի վերջին, [[Պղինձ|պղնձի]] և անագի հանքանյութերը համատեղ ձուլելով, մարդիկ ստանում էին բրոնզ համաձուլվածքը։ Շատ ավելի ուշ բրոնզն արդեն ստանում էին՝ պղինձն ու անագը համատեղ ձուլելով։ [[Բրոնզ]]ը դեղին էր, շատ ամուր և գեղեցիկ։ Դրանից ձուլում էին արձանիկներ, կռում սրեր, պատրաստում աշխատանքային գործիքներ ու ամանեղեն, հատում դրամ։ Մարդկության պատմության մի ամբողջ դարաշրջան ստացել է [[բրոնզ]]ի դար անունը<ref>Л. А. Введенская, Н. П. Колесников. Этимология: Учебное пособие // СПб.: Питер, 2004, стр. 122.</ref>։
 
== Բնության մեջ ==
Բնության մեջ հանդիպում Է միացությունների ձևով, որոնցից կարևորը անագաքարն է (կասիտերիտ)՝ ՏոO<sub>2</sub>։
Անագը քիչ տարածված մետաղ է։ Երկրակեղևում տարածվածությամբ այն զբաղեցնում է 47-րդ տեղը (հին տվյալներով այն կազմում է երկրակեղևի զանգվածի 2•10<sup>−4</sup>-ից 2•10<sup>−4</sup>%)։ Անագի հիմնական հանքանյութը [[կասսիտերիտ]]ն է՝ SnO<sub>2</sub>, որը պարունակում է մինչև 78.8% անագ։ Ավելի հազվադեպ բնության մեջ հանդիպում է [[ստաննին]]ը (անագե հրաքար)՝ [[Պղինձ|Cu<sub>2</sub>]][[Երկաթ|Fe]]<span style="color:blue">Sn</span>[[Ծծումբ|S]]<sub>4 </sub> (27.5% Sn)։
 
Տող 112.
|}
 
=== Հանքանյութեր ===
[[Պատկեր:Cassiterite09.jpg|մինի|Կասիտերիտ բյուրեղը]]
Անագի համաշխարհային պաշարները գտնվում են [[Հարավային Ասիա]]յում, հիմականում [[Չինաստան]]ում, [[Ինդոնեզիա]]յում, [[Մալազիա]]յում և [[Թայլանդ]]ում։ Ինչպես նաև խոշոր հանքավայրեր կան [[Հարավային Ամերիկա]]յում ([[Բոլիվիա]], [[Պերու]], [[Բրազիլիա]]) և [[Ավստրալիա]]յում։
 
ԽՍՀՄ-ում անագի հանքանյութերով առավել հարուստ են [[Հեռավոր Արևելք]]ի շրջանները, [[Անդրբայկալյան երկրամաս|ԱնդրբայկալԱնդրբայկալը]]ը, [[Ղազախս տան]]ը։ ՀՍԽՀ-ում անագի երևակումներ կան [[Սևանի ավազան]]ում, [[Հրազդան]]ի և [[Ստեփանավան]]ի շրջաններում։
 
Անագի հանքանյութերը բնական միներալային ագրեգատներ՝ անագի այնպիսի պարունակությամբ, որոնցից մետաղական անագ կորզելը տնտեսապես շահավետ Է։ Աևագի հիմն, [[միներալ]]ը կասիտերիտն է (Տո - 78,8%), արդյունաբերական որոշ նշանակություն ունի նաև ստանիևը։ Անագի հանքանյութերի արմատական հանքավայրերը մշակվում են այն դեպքում, երբ անագի պարունակությունը կազմում է 0,1-0,2%, ցրոնայինները՝ 0,02-0,07%։
Տող 125.
Անագի ստացման համար հանքաքարը նախ հարստացնում են, ապա վերականգնում ածխածնով։ Կարևոր նշանակություն ունի նաև օգտագործված անագապղինձների և սպիտակ թիթեղների վերամշակումից երկրորդային անագի ստացումը։
 
Ներկայումս անագի արդյունահանման համար օգտագործում են հանքեր, որտեղ դրա պարունակությունը մեծ կամ հավասար է 0.1%։
* Առաջին փուլում հանքանյութը հարստանում են (գրավիտացիոն ֆլոտացիայի կամ մագնիսական սեպարացիայի մեթոդներով)։ Այսպիսով անագի պարունակությունը հանքում կարողանում են բարձրացնել մինչև 40-70%։
 
<center><span style="font-size:150%; color:blue">SnO<sub>2</sub> + C = Sn + CO<sub>2</sub></span></center>
 
* Հետո կատարվում է ստացված խառնուրդի այրում թթվածնի պայամաններում, որպեսզի հեռացվեն ծծմբի և [[արսենիում|մկնդեղի]] խառնուրդները։
 
Հետո ստացված օքսիդը (SnO<sub>2</sub>) վերականգնում են էլեկտրավառարաններում [[ածխածին|ածխով]] կամ [[ալյումին]]ով։
Տող 173.
| style="text-align:right" | 4,800,000
|}
Անագը սպիտակ, արծաթափայլ, կռելի, փափուկ արծաթափայլ [[մետաղ]] է։ Հալման ջերմաստիճանը՝ 231,9&nbsp;°C, եռմանը՝ 2362&nbsp;°C։ Հայտնի են անագի α ([[խտություն]]ը՝ 5846,6 կգ/մ<sup>3</sup>) և β (խտությունը՝ 7298,4 կգ/մ<sup>3</sup>) [[Ալոտրոպ ձևափոխություններ|ալոտրոպային ձևափոխություններձևափոխությունները]]ը։։ 13,2&nbsp;°C-ից ցածր ջերմաստիճաններում β անագը փոխակերպվում է մոխրագույն փոշու, որը կիսահաղորդչային հատկություններ ունեցող α անագն է։
 
Անագը սովորական պայմաններում քիմիապես կայուն Է, օդում դանդաղ խամրում է օքսիդի բարակ թաղանթով պատվելու պատճառով։ Քիմիական միացություններում անագը լինում է քառարժեք և երկարժեք։ Երկարժեք անագը հեշտությամբ օքսիդանում Է՝ վերածվելով քառարժեք անագի։ Քիմիապես կայուն է, օդում դանդաղ խամրում է օքսիդի բարակ թաղանթով պատվելու պատճառով։ Անագը հայտնի է վաղ անցյալից։ Մաքուր տեսքով այս մետաղը մարդիկ ստանում էին դեռևս մ.թ.ա. 2-րդ հազարամյակում։ Անագից պատրաստում էին զարդեր, ամանեղեն, ջրատար խողովակներ։ Անագի մասին հիշատակվում է նաև Հոմերոսի պոեմներում։
 
* Խտությունը 20 °С պինդ վիճակում՝ 7,3 գ/սմ³, հեղուկ վիճակում հալման ջերմաստիճանը՝ 6,98 գ/սմ³,
* Հալման ջերմաստիճանը՝ 231,9 °С, եռմանը՝ 2600 °С,
* Ջերմաստիճանային գործակիցը՝ 20-100 °С - 22,4•10<sup>−6</sup> К-1,
* Ջերմունակությունը՝ հեղուկ վիճակում՝ 20°С - 226 Ջ/(կգ•К), հեղուկ վիճակում հալման ջերմաստիճանը՝ 268 Ջ/(կգ•К);
* Ջերմահաղորդականությունը 20 °С-ում՝ 65,8 Վտ/(մ•К);
* Անագի մեխանիկական և տեխնիկական հատկությունները.
* Ֆիզիկական գործակից 0°С-ում 55 ԳՊա և 100°С-ում 48 ԳՊա
* Առանձգականություն՝ 20 ՄՊա
 
== Քիմիական հատկություններ ==
Տող 211.
:: <math>\mathsf{Sn + 2Cl_2 \rightarrow SnCl_4}</math>
 
[[Ծծումբ|ԾծմբԾծմբի]]ի հետ տաքացնելիս անագը առաջացնում է սուլֆիդներ՝ SոS, SոS<sub>2</sub> և Sո<sub>2</sub>S<sub>3</sub>։ SոS<sub>2</sub>-ի դեղնաոսկեգույն բյուրեղները մտնում են փայտը, գիպսը և այլ իրեր ոսկեպատող ներկերի բաղադրության մեջ (թերթոսկի)։
 
:: <math>\mathsf{SnS + (NH_4)_2S_2 \rightarrow SnS_2 + (NH_4)_2S}</math>
 
[[Ազոտ]]ին, [[Ածխածին|ածխածնիածխածնին]]ն և [[սիլիցիում]]ին անագը ուղղակի չի միանում։ Հայտնի է, սակայն, անագի նիտրիդը՝ SոN<sub>4</sub>, որը քայքայվում է 360&nbsp;°C–ում։
 
:: <math>\mathsf{SnS_2 + 2(NH_4)_2S \rightarrow (NH_4)_4[SnS_4]}</math>
Տող 223.
== «Անագի ժանտախտ» ==
[[Պատկեր:Zinn 9eng.jpg|thumb|Մոխրագույն և սպիտակ անագ]]
«Անագի ժանտախտ»ը թանգարանային հիվանդություն է, անագե իրերի քայքայումը ցածր ջերմաստիճաններում։ Սովորական, սպիտակ անագը՝ β անագը, 13,2 &nbsp;°C-ից ցածր ջերմաստիճաններում անկայուն է և դանդաղ փոխարկվում է (-33 &nbsp;°C–ում շատ արագ) մի այլ ալոտրոպային ձևափոխության՝ մոխրագույն կամ α անագի։ Փոխարկման հետևաևքով անագի [[ծավալ]]ը խիստ աճում է (25,6 %) և անագե իրը դառնում է փոշի։
 
Մոխրագույն անագի առկայությունը «վարակիչ» է և արագացնում է «հիվանդության» ընթացքը, (այստեղից էլ «Անագի ժանտախտ» անվանումը)։ «Անագի ժանտախտ»ով ավելի հաճախ են «հիվանդանում» չտաքացվող շենքերում (եկեղեցիներ, թանգարաններ և այլն) պահվող անագե իրերը՝ հին երգեհոններ, ամանեղեն, զարդեր և այլն։
Տող 238.
 
== Կիրառություն ==
* Անագն օգտագործվում է պահածոների [[երկաթ]]ե տուփերի անագապատման, [[զոդանյութեր]], համաձուլվածքներ պատրաստելու համար։ Այս մետաղի հակակոռոզիային հատկությամբ է պայմանավորված առարկաների, ամանեղենի, ժապավենների, մետաղալարերի պատումն անագի բարակ շերտով։ Յուրաքանչյուր ռադիոսխեմայում կարելի է տեսնել հարյուրավոր հպակներ, որոնք անագե [[զոդանյութ]]ի փոքրիկ սառած կաթիլներ են և իրար են միացնում մանրամասերն ու հոսանքի լավ [[հաղորդիչներ]] են։
* [[Հայաստան]]ում անագի երևակումներ կան [[Սևանի ավազան]]ում, [[Հրազդան]]ի և [[Ստեփանավան]]ի շրջաններում։ Անագի փոշին թունավոր է և առաջացնում է ստանոզ կոչվող հիվանդությունը։
* Նրանցից շատերը օգտագործվում են որպես պոլիվինիլքլորիդի կայունացուցիչներ, [[կաուչուկներ]]ի հակաօքսիդներ և [[կատալիզատորներ]]՝ պոլիուրետանների ստացման համար, ինչպես նաև թղթի արդյունաբերության և անասնաբուժության մեջ։
* Անագը օգտագործվում է պահածոների տուփերի համար երկաթի անագապատված սպիտակ թիթեղներ (արտադրվող անագի 40%), զոդանյութեր, տպագրական և գնդառանցքակալային համաձուլվածքներ, անագապղինձ և այլն պատրաստելու համար.<ref>{{cite news|url=http://lenta.ru/news/2013/11/22/stalene/|title=Станен стал конкурентом графена|date=22 ноября 2013|publisher=Lenta.ru|accessdate=2013-11-24}}</ref><ref>{{cite news|url=https://www6.slac.stanford.edu/news/2013-11-21-tin-super-material-stanene.aspx|title=Will 2-D Tin be the Next Super Material? Theorists Predict New Single-Layer Material Could Go Beyond Graphene, Conducting Electricity with 100 Percent Efficiency at Room Temperature|date=2013-11-21|publisher=SLAC|accessdate=2013-11-24}}, по материалам Yong Xu et al., Physical Review Letters, 27 Sept 2013 (10.1103/PhysRevLett.111.136804)</ref>։
<center>
<gallery>
Տող 251.
Tin soldier.jpg|
Cassiterite prebuz.jpg|
Beryl-Cassiterite-tt51a.jpg|
</gallery>
</center>
Տող 339.
* [http://n-t.ru/ri/ps/pb050.htm Անագը քիմիական տարրերի հայտնի գրադարանում]
* [http://tapemark.narod.ru/olovo/index.html ''Բ. Յա. Ռոզեն'', «Մետալուրգիա», 1984]
* [http://www.periodictable.ru/050Sn/Sn.html Անագ]
* [http://periodictable.ru/index.html periodictable.ru]
* [http://www.periodictable.ru/050Sn/Sn_exp.html «Անագի ժանտախտ» '''PeriodicTable.ru''' կայքում]
* [http://www.diodmag.ru/aboutdiods/1-osvetodiodah/60-sn-fire-gorenie-olova.html Անագի այրումը, վիդեո]
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Անագ» էջից