Վիքիպեդիա

«Սյունիքի ազատագրական պայքար (1722-1730)»–ի խմբագրումների տարբերություն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ տարբՀաջորդ տարբ →
Content deleted Content added
ՎիզուալԵլատեքստ
No edit summary
չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ
Տող 2.
'''Սյունիքի ազատագրական պայքար''', 1722-1730 թվականներին սկսված ազատագրական շարժում պատմական [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիք]] նահանգի բնակչության մասնակցությամբ։ Դրա նպատակն էր կասեցնել թուրքական հարձակումը դեպի Արևելյան Հայաստան, երկրամասը մաքրել օտար զորքերից ու ազատագրել այն։ Ժամանակագրական հերթականությամբ համընկել է [[Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)|Արցախի ազատագրական պայքարին]] (1724-1731)<ref>{{գիրք|հեղինակ = Ժամկոչյան Հ.Գ. և ուրիշներ |մաս = |վերնագիր = Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչև 18-րդ դարի վերջ |բնօրինակ = |հղում = http://www.youblisher.com/p/353935-Jamkochyan/|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = |թվական = 1975|հատոր = |էջերի թիվ = 785 |մեջբերվող էջեր = 683-686|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:
 
Արևելյան Հայաստանում այդ ժամանակ իշխում էին [[Բագրատունիներ]]ից, [[Սյունիներ]]ից ու [[Առանշահիկներ]]ից սերող ազնվական տոհմերի ներկայացուցիչներ, այդ թվում՝ [[Հասան-Ջալալյաններ]]ի, [[Դոփյաններ]]ի, [[Պռոշյաններ]]ի, [[Օրբելյաններ]]ի, [[Վաչուտյաններ]]ի, [[Զաքարյաններ]]ի և [[Կյուրիկյաններ]]ի շառավիղները, ովքեր իրենց վերահսկողության տակ ունեին ոչ ընդարձակ կալվածքներ։ Պարսիկները նրանց «մելիք» էին անվանում ({{lang-ar|ملك՝}} թագավոր)։ Նրանցից բացի հայ ժողովրդի շահերը ներկայացնում և հայերին համախմբում էր [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոս]]ը, որի նստավայրը 1441 թվականից գտնվում էր [[Էջմիածին|ԷջմիածնԷջմիածնում]]ում<ref>{{գիրք|հեղինակ = Ժամկոչյան Հ.Գ. և ուրիշներ |մաս = |վերնագիր = Հայ ժողովրդի պատմություն սկզբից մինչև 18-րդ դարի վերջ |բնօրինակ = |հղում = http://www.youblisher.com/p/353935-Jamkochyan/|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = |թվական = 1975|հատոր = |էջերի թիվ = 785 |մեջբերվող էջեր = 599-601|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:
 
[[1677]] թվականին կաթողիկոս [[Հակոբ Դ Ջուղայեցի]]ն Էջմիածնում գումարում է [[Էջմիածնի եկեղեցական ժողով (1677)|գաղտնի ժողով]], որին մասնակցում էին հոգևոր ու աշխարհիկ 12 գործիչներ, այդ թվում՝ Սյունիքի ու [[Արցախ (նահանգ)|Արցախի]] մելիքներից ոմանք<ref>{{Cite web|title = Սուրբ Էջմիածնի 1677 թ. գաղտնի խորհրդաժողովը|url = http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_Edzmiacni_gaxtni_xorhdajoxov@ |website = ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ|accessdate = 1 փետրվարի 2016}}</ref>: [[Եվրոպա]]կան պետությունների օգնությանը դիմելու նպատակով կազմված պատվիրակությունը [[1678]] թվականի վերջերին Հակոբ Ջուղայեցու գլխավորությամբ հասնում է [[Կոստանդնուպոլիս]]: Այդտեղ երկու տարի անց հիվանդությունից մահանում է Հակոբ Ջուղայեցին։ Պատվիրակության հետ մեկնած [[Իսրայել Օրի]]ն, ճանապարհվում է [[Իտալիա]], ապա [[Ֆրանսիա]], որտեղ անցնում է զինվորական ծառայության։ Այնուհետև տեղափոխվում է [[Գերմանիա]], հաստատվում [[Դյուսելդորֆ]] քաղաքում։ Օրին տեղի իշխան [[Հովհան Վիլհելմ]]ի հետ քննարկում է Հայաստանի ազատագրության հարցը, որից հետո այցելում է Հայաստան՝ տեղում իրավիճակին ծանոթանալու և բանակցություններ վարելու համար<ref>{{գիրք|հեղինակ = Աշոտ Մելքոնյան |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն |բնօրինակ = |հղում =http://library.anau.am/images/stories/grqer/hasarak/melqonyan-hayoc.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = |թվական = 1998|հատոր = |էջերի թիվ = 139 |մեջբերվող էջեր = 110-112 |սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:
Տող 23.
18-րդ դարի սկզբներից [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիքում]] և [[Արցախ (նահանգ)|Արցախում]] պատրաստվում էին ազատագրական շարժման։ Արցախում բնակչությունը միատարր էր՝ հայկական, և պայքարը ղեկավարվում էր մելիքների ու հոգևորականության, մասնավորապես՝ [[Ավան հարյուրապետ]]ի ու [[Գանձասարի կաթողիկոսություն|Գանձասարի կաթողիկոս]] [[Եսայի Հասան-Ջալալյան]]ի կողմից։ Նրանք կարողացել էին հավաքագրել 40 հազարանոց բանակ։ Մինչդեռ Սյունիքում բնակչությունը մաքուր հայկական չէր. լեռնային շրջաններում բնակություն էին հաստատել իսլամադավան ցեղեր, իսկ ազատագրական ուժերը սակավամարդ էին և ոչ համախմբված։ Բացի այդ, այնտեղ հզոր էին շրջակա պարսկամետ և իսլամադավան իշխանները։ Զանգեզուրում ազատագրական շարժումը կազմակերպելու և վրաց ազատագրական ուժերի հետ կապեր հաստատելու նպատակով Սյունիքի մելիքների ու տանուտերերի հանձնարարությամբ հայ առևտրական [[Ստեփանոս Շահումյան]]ը մեկնում է [[Թբիլիսի]] և բանակցում վրաց արքայորդի Շահնավազի հետ։ Նրա խնդրանքով [[Քարթլի-Կախեթի թագավորություն|Քարթլի-Կախեթի թագավոր]] [[Վախթանգ VI]]-ը [[1722]] թվականին Սյունիք է ուղարկում մի քանի հայ զորավարներ<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սիմոնյան Հ. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն. հիմնահարցեր |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/hasarak/hayoc_patm_Simonyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = |թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 487 |մեջբերվող էջեր = 112|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:
[[Պատկեր:Kapan. Monument to David Bek.jpg|մինի|[[Դավիթ Բեկ]]ի արձանը [[Կապան]]ում]]
30 հոգանոց զորականների ջոկատը, որոնց շարքում առավել հայտնին [[Դավիթ Բեկ]]ն էր, հաստատվեցին [[Շինուհայր]] ավանում և իրենց շուրջը համախմբեցին տեղի զինված ուժերը։ Դավիթ Բեկի ստեղծում է ռազմական խորհուրդ, աչքի ընկած զորականներից [[Մխիթար սպարապետ|ՄխիթարՄխիթարին]]ին նշանակում զորքերի սպարապետ, իսկ [[Տեր-Ավետիս]]ին, Փարսադանին, Թորոսին, Ավթանդիլին, Բայանդուրին և ուրիշներին տալիս զորաջոկատի հրամանատարի կոչում<ref>{{Cite web|title = Ազատագրական պայքարը Սյունիքում|url = http://akunq.net/am/?p=37366 |website = Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն|accessdate = 1 փետրվարի 2016}}</ref>: Սյունիքի մելիքներն ու տանուտերերը՝ Չավնդուրի Թորոս իշխանը, Պապ և Պալի հարյուրապետները, Հալիձորի մելիք Փարսադանը և ուրիշներ, ներկայանում են Դավիթ Բեկին և պատրաստակամություն հայտնում միանալ ազատագրական շարժմանը։ Դավիթ Բեկը կարողանում է ստեղծել 2000-անոց կանոնավոր բանակ, իր մոտ հրավիրում [[Տաթևի վանք]]ի հոգևոր առաջնորդ Հովակիմ եպիսկոպոսին, ով հավաստում է հոգևոր դասի աջակցությունը ազատագրական պայքարին<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սիմոնյան Հ. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն. հիմնահարցեր |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/hasarak/hayoc_patm_Simonyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = |թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 487 |մեջբերվող էջեր = 113|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:
 
Նույն տարվա աշնանը Դավիթ Բեկը պարտության մատնեց կարաչոռլու և ջևանշիր քոչվոր ցեղերին։ Ուչթափա ({{lang-tr|üçtepe}}՝ ''եռաբլուր'') տեղանքում ջևանշիր 32 ցեղերի մի քանի հազարանոց զորքի դեմ Դավիթ Բեկի 400 հոգանոց զորամասը հաղթանակ է տանում։ Վաչկատուն ցեղերի անասուններն ու ունեցվածքը բաժանվեց հայ գյուղացիներին։ Զորավարի հեղինակությունը աճեց։ Ապա գրավվում է [[Տաթև]]ի մոտ գտնվող ամրոցը, որը պատկանում էր [[իսլամ]] ընդունած մելիք Բաղրին<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սիմոնյան Հ. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն. հիմնահարցեր |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/hasarak/hayoc_patm_Simonyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = |թվական = 2000|հատոր = |էջերի թիվ = 487 |մեջբերվող էջեր = 115|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>: Դավիթ Բեկը մելիքին բերում է Շինուհայր և հրամայում եկեղեցում բոլորի ներկայությամբ տասներկու օր բարձրաձայն ասել. ''«Լո՛ւյս Լուսավորչի հավատին, վայ ուրացողին»'': Այնուհետև հրամայում է կտրել նրա գլուխը, իսկ ինքը գալիս և հաստատվում է Տաթևում։ Մելիքի ունեցվածքը բաժանվում է զինվորներին ու գյուղացիներին։ Բեկը գլխատել է տալիս նաև Երիցվանիկի (Արծվանիկ) իսլամ ընդունած մելիք Ֆրանգյուլին։ Վախկոտություն ու խուճապ տարածելու համար գլխատվում է Պապ զորավարը, կարճատև կալանքի ենթարկվում Տեր-Ավետիսը, Մխիթար սպարապետը և ուրիշներ։ Այս գործողություններից հետո հայկական զորքերում կարգուկանոն է հաստատվում։
Տող 31.
1724 թվականին պարսից շահ [[Թահմասպ II]]-ի հրամանով [[Ղարադաղի խանություն|Ղարադաղի խանը]] հարձակվում է հայկական իշխանության վրա։ Դավիթ Բեկին օգնության են հասնում Արցախի զորամասերը՝ [[Իվան Կարապետ]]ի ու [[Ավան հարյուրապետ]]ի հրամանատարությամբ։ Հայերի հաղթանակը վերջնականապես ամրպնդեց օտար լծի ազատագրումը։ Դրան հաջորդեց [[Գողթան]] և [[Արևիք]] գավառների ազատագրումը. [[Ագուլիս]]ը ու [[Մեղրի]]ն մտան հայկական իշխանության տարածք։ Սյունիքի մելիքներն ու տանուտերերը Դավիթ Բեկին ընդունում են որպես երկրամասի գերագահ իշխան և հայտնում իրենց հպատակությունը<ref>{{Cite web|title = Ազատագրական կռիվները Սյունիքում: Հայկական անկախ իշխանության ստեղծումը|url = http://www.historyofarmenia.am/am/Encyclopedia_of_armenian_histor_Azatagrakan_krivnery_Syuniqum |website = ԵՊՀ Հայագիտական հետազոտությունների ինստիտուտ|accessdate = 1 փետրվարի 2016}}</ref>:
 
Դավիթ զորավարի հրամանով ամրացվում են հայկական բերդերը, որտեղ հաստատվում է մշտական կայազոր։ Առավելապես հայտնի էին [[Չավնդուր]]ի բերդը՝ 2000 զինվորով, [[Կալեր]]ը՝ 700, [[Շինուհայր]]ը՝ 550, [[Սիսիան]]ը՝ 500, [[Տաթև (գյուղ)|ՏաթևՏաթևը]]ը և [[Մեղրի]]ն՝ 400-ական, և այլն։ Զանգեզուրի բանակները բաղկացած էին 7000 զինվորից։ Բանակները բաժանվում էին զորամասերի, որոնց հրամանատարներ են կարգվում տեղական մելիքներն ու Վրաստանից ժամանած հայ զորականները։ Զորամասերն ունենում են իրենց դրոշները և ենթարկվում էին Դավիթ Բեկին։ Կապանի Հալիձոր բերդը դառնում է իշխանանիստ ավան, ամրացվում ու կառուցապատվում է։
 
1722-25 թվականներին՝ երեք տարվա ընթացքում, հաղթահարելով բոլոր դժվարությունները, Դավիթ Բեկը ոչ միայն վտարեց օտարներին ու թշնամիներին, այլև համախմբեց [[Սյունիք (նահանգ)|Սյունիքի]] հայկական մելիքությունները մեկ դրոշի ներքո։ Միևնույն ժամանակ [[Արցախ (նահանգ)|Արցախում]] սկսած [[Արցախի ազատագրական պայքար (1724-1731)|ազատագրական պայքարը]] նույնպես պսակվել էր հաջողությամբ։ Միևնույն ժամանակ Հայաստանի հյուսիսային հարևան Վրաստանը հարձակման էր ենթարկվել օսմանյան զորքերի կողմից. թուրքերը 1723 թվականին գրավել էին [[Թբիլիսի]]ն՝ տիրանալով ողջ [[Քարթլիի թագավորություն|թագավորությանը]]:
Տող 57.
Մխիթարը միավորեց հայկական ուժերը և թուրքերի դեմ մի շարք հաջող հարձակումներ կազմակերպեց, որի արդյունքում ազատագրվեցին բազմաթիվ բնակավայրեր։ [[1730]] թվականին, [[Օրդուբադ]]ում թուրքերի դեմ հերթական հաղթանակ տանելուց հետո սպարապետը վերադառնում է [[Խնձորեսկ]]: Օսմանյան զորահրամանատար Աբդուլլահ փաշան հաշտվել էր հայկական իշխանության գոյության հետ, և պատրաստվում էր դեսպան ուղարկել Մխիթարի մոտ։ Սակայն վերջինս լուր է ստանում, որ Խնձորեսկ վերադառնալու ճանապարհին Մխիթար սպարապետը դավադրաբար սպանվել է հայերի կողմից։ Տեղի բնակիչներից ոմանք, վախենալով, որ գյուղը կարող է արժանանալ Հալիձորի ճակատագրին, թուրքերին սիրաշահելու համար գլխատում են Մխիթարին ու գլուխն ուղարկում [[Թավրիզ]]: Փաշան հրամայում է գլխատել սպարապետին սպանողներին<ref>{{գիրք|հեղինակ = Սարգսյան Ա., Հակոբյան Ա. |մաս = |վերնագիր = Հայոց պատմություն հնագույն շրջանից մինչև մեր օրերը |բնօրինակ = |հղում = http://library.anau.am/images/stories/grqer/Girq/Sargsyan.pdf|հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = Ճարտարագետ|թվական = 2004|հատոր = |էջերի թիվ = 352 |մեջբերվող էջեր = 133|սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}</ref>:
 
Սյունիքի ազատագրական պայքարը ավարտվեց՝ չհասնելով վերջնական նպատակին։ Սակայն թուրքերի իշխանությունը Արևելյան Հայաստանում տևեց մի քանի տարի. 1735 թվականին պարսից զորահրամանատար Թահմասպ ղուլի Նադիր խանը (Թահմասպի ծառա Նադիր), ով հետագայում հռչակվում է [[Նադիր շահ]], հետ է գրավում [[Ատրպատական]]ն ու [[Անդրկովկաս]]ը: Հայերին, ովքեր դիմադրել էին օսմանյան զորքերին Արցախում, Սյունիքում ու Այրարատում, բարձր ինքնավարություն է շնորհում, ճանաչում հայ մելիքների իրավունքները ու [[Էջմիածնի Մայր Տաճար]]ին ոսկե ջահ նվիրում։ 18-րդ դարում էական պատերազմական գործողություններ տեղի չեն ունենում։ Արևելյան Հայաստանը ենթարկվում է վարչական փոփոխությունների. [[Երևանի կուսակալություն|Երևանի կուսակալության]] տարածքում առաջանում են [[Երևանի խանություն|Երևանի]] (ՀՀ մարզերից՝ [[Կոտայքի մարզ|Կոտայք]], [[Արմավիրի մարզ|Արմավիր]], [[Արարատի մարզ|Արարատ]], [[Արագածոտնի մարզ|Արագածոտն]], [[Գեղարքունիքի մարզ|Գեղարքունիք]]) ու [[Նախիջևանի խանություն|Նախիջևանի]] ([[Վայոց ձորի մարզ|Վայոց Ձոր]]) խանությունները, իսկ [[Ղարաբաղի կուսակալություն|Ղարաբաղի կուսակալության]] տարածքում՝ [[Ղարաբաղի խանություն|Ղարաբաղի]] ([[Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն (Արցախ)|ԼՂՀ]] և [[Սյունիքի մարզ|Սյունիք]]) ու [[Գանձակի խանություն|Գանձակի]] խանությունները։ Երևանի կուսակալության՝ Կարսի գավառի տարածքը [[Օսմանյան կայսրություն|Օսմանյան կայսրությանկայսրությանն]]ն էր անցել դեռ 1639 թվակաինին՝ [[Հայաստանի չորրորդ բաժանում]]ան ժամանակ։ Այս իրավիճակը տևում է մինչև 19-րդ դարի սկիզբը՝ [[Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին]]:
 
== Պատկերասրահ ==
Տող 71.
* [[Երևանի ինքնապաշտպանություն (1724)]]
 
== Նշումներ ==
{{Ծանցանկ|group=Ն}}
 
Տող 80.
{{վիքիդարան|Դավիթ-բեկ}}
Սյունիքի ազատագրական պայքարի մասին գեղարվեստական գրքեր՝
* {{գիրք|հեղինակ = [[Րաֆֆի]] |մաս = |վերնագիր = «[[Դավիթ Բեկ (Րաֆֆի)|Դավիթ Բեկ»]]» |բնօրինակ = |հղում = |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = Հայպետհրատ |թվական = 1963|հատոր = |էջերի թիվ = 554 |մեջբերվող էջեր = |սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}
* {{գիրք|հեղինակ = [[Սերո Խանզադյան]] |մաս = |վերնագիր = «[[Մխիթար սպարապետ (վեպ)|Մխիթար սպարապետ»]]» |բնօրինակ = |հղում = |հրատարակություն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = [[Երևան]] |հրատարակչություն = Հայպետհրատ |թվական = 1968|հատոր = |էջերի թիվ = 742 |մեջբերվող էջեր = |սերիա = |isbn = |տպաքանակ = }}
 
== Արտաքին հղումներ ==
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/wiki/Սյունիքի_ազատագրական_պայքար_(1722-1730)» էջից