|
Ըստ ուսումնասիրող Գ.Աղայանցի՝ վանքը հիմնադրվել է [[Գրիգոր Լուսավորիչ|Գրիգոր Լուսավորչի]] կողմից 4-րդ դարում։ Այդ ժամանակից էլ պահպանվել է գլխավոր եկեղեցու արևելյան ճակատի որոշ հատվածներ, իսկ բուն վանքը հիմնադրվել է 931 թվականին Ումեկի որդիներ Առյուծի, Սուջաթի և Ջալապի կողմից<ref name="Վիրահայոց"/><ref name="armtoday"/>։
Վանական համալիրը կազմված է եղել եկեղեցուց, զանգակատնից, մատուռից, թանգարանից, առաջնորդարանից, որոնք շրջապատված են եղել պարսպով: Եկեղեցին եռանավ բազիլիկա էր, երեք գմբեթով, որոնցից կենտրոնականը ամենաբարձրն էր: Ներսից պատերին առկա են եղել որմնանկարներ, որոնց վերին շերտշերտը նկարվել է 1789 թվականին [[Հովնաթան Հովնաթավյան]]ի կողմից։ Ուներ քիչ հանդիպող հետաքրքիր հորինվածք: Նմանեցվել է [[ՀՀ]] [[Լոռու մարզ]]ում գտնվող [[Սանահինի վանք]]ի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցուն կից 1211 թվականին կառուցված գավվթիգավթի ճարտարապետական հորինվածքին<ref name="Վիրահայոց"/><ref name="Մելիքսեթ-Բեկ">Մելիքսեթ-Բեկ Լ., Հայերը Վրաստանում, «Кавказ и Византия», Երևան, 1979, էջ 178:</ref><ref name="Ванкский собор."/>։
Բազմադարյա պատմության ընթացքում վանքը ենթարկվել է բազմաթիվ նորոգությունների և վերակառուցումների: Մասնավորապես, 1480 թվականին կատարվել է բավականին մեծաքանակ վերանորոգումնվերանորոգում: Այդ է պատճառը, որ վանական համալիրի կառուցումը վերագրվում է հենց այդ ժամանակաշրջանին: Վերանորոգումը կատարվել է Ավսարքիսյանի, Բաստամյանի, Նազարբեկյանի, Օզաանյանի և վրացիվրաց իշխան Սոլաղովի նվիրատվություններով:<ref name="Մելիքսեթ-Բեկ"/>: 18-րդ դարում մի քանի անգամ վերանորոգման է ենթարկվել Ամենայն հայոց կաթողիկոս Աստվածատուր Համադանցի կաթողիկոսի օրոք: 19-րդ դարում կատարված վերանորոգման ժամանակ կառուցվել է համալիրի դրպասըդարպասը, թանգարանը, առաջնորդարանը, որի մասին զանգակատան պատին թողնված է եղել համապատասխան արձանագրությունարձանագրությունը<ref name="Վիրահայոց"/><ref name="Ванкский собор."/>։
1882 թ.թվին վանքը լիովին վերանորոգումների կարիք ուներ: Սակայն այս անգամ նրա 400-ամյա հոբելյանի առիթով հրապարակվում է ոչ թե նորոգելու, այլ հին եկեղեցին հիմնովին վերակառուցելու մասին:<ref name="«Արձագանք1»">[[Արձագանք (թերթ, Թիֆլիս)|«Արձագանք»]], 1882, N 10:</ref>: 1884 թվականի մարտի 4-ին Վանքի վերակառուցման հարցերը քննարկելու նպատակով հրավիրվում է ժողով, որին մասնակցեցին Հովհաննես Չիթախյանը, Ալեքսանդր Մանթաշյանը, Իսահակ Ծովիանյանը, Հարություն Շամխարյանը, Գաբրիել Սունդուկյանը և Ալեքսանդր Սունդուկյանը:<ref name="«Արձագանք»">[[Արձագանք (թերթ, Թիֆլիս)|«Արձագանք»]], 1884, N 10, էջ 142:</ref>: Վերակառուցումը ավարտվում է 1901 թվականին և վերաօծվում Հայ Առաքելական եկեղեցու Վիրահայոց թեմի առաջնորդ Տ.Տեր Գևորգ արքեպիսկոպոս ՍուրենյանինՍուրենյանի կողմից<ref name="«Մասիս»">«Մասիս», 1901, N 52, (29 դեկտ.), էջ 832:</ref><ref name="Վիրահայոց"/><ref name="Ванкский собор."/>։
Թանգարանը կառուցվել է 1893 թվականին Միքայել Թամամշյանի նախաձեռնությամբ և բարեգործ Ավետիս Ղուկասյանի ֆինանսավորմամբ՝ անվանվելով Ղուկասյան: 1902 թվականի փետրվարի 21-ին Վարդանանց տոնի առիթով և Խրիմյան Հայրիկ Կաթողիկոսի ձեռամբ հանդիսավոր պայմաններում կատարվել է թանգարանի բացման արարողությունը<ref name="Վիրահայոց"/><ref name="Ванкский собор."/>։
Վանական համալիրի ղեկավարման ներքո էին գտնվում նաև Թիֆլիսի մի շարք շինություններ: Հայտնի է, որ 1816 թվականին վանքին էին պատկանում քաղաքի թվով 23 բնաակելիբնակելի շենքեր:<ref name="Վիրահայոց"/>
== Ճարտարապետություն ==
Վանական համալիրի իրենից ներկայացնում էր միջնադարյան հայկական ճարտարապետության բացառիկ նմուշ։ Գլխավոր եկեղեցին գմբեթավոր բազիլիկ էր՝ կազմված 3 նավից և երեք գմբեթից, որոնք տեղակայված էին իրար կողք։ Բոլոր երեք նավերը ավարտվում էին արևելյան կողմում։ Ունեցել է երեք խորան, որոնք համապատասխանաբորհամապատասխանաբար նվիրված էին կենտրոնականը՝ Սուրբ Աստվածածնին, հյուսիսայինը՝ Քրիստոսի առաքյալներին, հարավայինը՝ Գրիգոր Լուսավորչին։ Շինարարության ժամանակ օգտագործվել է բարձրորակ [[աղյուս]]<ref name="armtoday"/><ref name="Ванкский собор."/>։
== Ոչնչացում ==
[[Պատկեր:Vanqi church14.jpg|thumb|315x315px|ձախից|Թբիլիսիի հայոց վանքը ոչնչացման ընթացքում. 1938թ.։]]
1938 թվականին [[ՎԽՍՀ|Վրացական ԽՍՀ-ի]] կենտրոնական կոմիտեի առաջին քարտուղար ազգությամբ վրացի [[Լավրենտի Բերիա]]յի կարգադրությամբ կազմակերպվում է Թիֆլիսի հայոց վանքի ոչնչացումը: Վրացական ԽՍՀ ներքին գործերի աշխատակիցները, պետական լծակները գործի դնելով, սպառնալիքների միջոցով հավաքագրում են Վանքի թաղամասի (Տափիթաղի) հայ բնակչության որոշ ստորագրություններ,<ref name="Սամվել Կարապետյան">Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 75-76, Է.Կոտոյանի 09.12.1997թ.-ի վկայություն:</ref>, որոնց հիման վրա իբր Թբիլիսիի քաղաքային իշխանությունը որոշում է քանդել հայկական վանական համալիրը: Այդ որոշման մասին գրվեց «Խորհրդային Վրաստան» թերթումորտեղթերթում, որտեղ ասվում էր, թե իբր ''«Թիֆլիսի խորհրդի նախագահությունը բավարարեց Թիֆլիսի աշխատավոր հայերի միջնորդությունը, որոնք խնդրում էին քանդել Վանքի եկեղեցու շենքը: Հողամասը կհատկացվի հայկական լրիվ միջնակարգ դպրոց կառուցելու համար»'':<ref name="«Խորհրդային Վրաստան»">«Խորհրդային Վրաստան» (1938, N 85, 23 սեպտեմբեր):</ref> 1938 թվականին հազարամյա հայկական վանական համալիրը ոչնչացվում է: Քանդումը տեղի է ունենում գիշերով, որպեսզի քաղաքի հայազգի բնակչության շրջանում ընդվզումներ չլինեն: Քանդման ժամանակ թալանվում են այնտեղ եղած արժեքավոր պատմական իրերը: Վանքի բակում գտնվող հայազգի ականավոր հասարակական, մշակութային, քաղաքական, պետական, ռազմական գործիչների գերեզմանները նույնպես թալանվում և ոչնչացվում են:<ref name="Սամվել Կարապետյան"/>: Ոչնչացվում են Հովհաննես Այվազովսկու եղբոր՝ արքեպիսկոպոս Գաբրիել Այվազյանի, Լորիս-Մելիքովի գերեզմանները: Նրանց աճյունների մնացորդները թալանված և պղծված վիճակում տեղափոխվել են Թբիլիսիի [[Սուրբ Գևորգ եկեղեցի (Թբիլիսի)|Սուրբ Գևորգ եկեղեցու]] բակ: Լորիս Մելիքովի գերեզմանի ոչնչացման ժամանակ բացում են հրեշտակներով զարդարված նրա՝ ցինկից պատրաստված դագաղը, գողանում բոլոր արժեքավոր իրերը, այդ թվում՝ նրա դաշույնն ու մեդալներ: Ականատեսների պատմելով վանքի բակում թաղված հայ ականավոր թատերագիր և տոհմիկ թիֆլիսեցի [[Գաբրիել Սունդուկյան]]ը, որի աճյունը թալանվելուց հետո քաղաքի հայ բնակչության շնորհիվ տեղափոխվում է Թբիլիսիի հայկական [[Խոջիվանքի գերեզմանատուն]]: Տեղափոխելուց առաջ դիակն արդեն վնասվել էր. գողացել էին նույնիսկ Սունդուկյանի հագի հայտնի ճտքակոշիկները<ref name="Սամվել Կարապետյան2">Սամվել Կարապետյան, Վրաց պետական քաղաքականությունը, և հայ մշակույթի հուշարձանները, Երևան, 1998, էջ 76-77, Կիմա Կարապետի Հակոբյանի վկայություն:</ref><ref name="Վիրահայոց"/><ref name="Ванкский собор."/>։
Վանքի ոչնչացումից հետո տեղում կառուցվեց այսօր գործող թիվ 104 դպրոցը:<ref name="Վիրահայոց"/>: Ներկայումս կանգուն է միայն զանգակատունը, որը գտնվում է դպրոցի բակում՝ շրջապատված քարե և երկաթյա պատնեշով։ Հարակից շինություններում նկատելի են վանքի կառույցների որոշ հատվածներ<ref name="Ванкский собор."/>։
== Վանքի բակի թաղումներ ==
* Տ. Եսայի արքեպիսկոպոս Աստվածատուրյան - Վիրահայոց թեմի առաջնորդ
* Տ. Գարեգին արքեպիսկոպոս Սաթունյան (1852-1910 թթ.) - Վիրահայոց թեմի առաջնորդ
* գեներալ [[Միքայել Լոռիս-Մելիքով|Միքայել Լոռու Մելիքյան]] (1824-1888 թթ.), աճյունը տեղափոխված է Թբիլիսիի Ս. Գևորգ առաջնորդանիստ եկեղեցու բակ,
* Բահբութ Շելկովնիկյանց (1837-1878 թթ.), աճյունը տեղափոխված է Թբիլիսիի Ս. Գևորգ առաջնորդանիստ եկեղեցու բակ,
* [[Ալեքսանդր Մատինյան]]ց (1843-1909 22.) - Թբիլիսիի քաղաքապետ,
* [[Պողոս Ալեքսանդրյան Իզմայիլյան|Պողոս Իզմայիլյան]] (1852-1895 թթ.) - Թբիլիսիի քաղաքապետ,
* Դավիթ Ղորղանյանց (1831-1900 թթ.) - պետական խորհրդական,
* [[Գաբրիել Սունդուկյան]] (1825-1912 թթ.) - դրամատուրգ, աճյունը տեղափոխված է Թբիլիսիի Հայ գրողների և հասարակական գործիչների Պանթեոն,
* Աբգար Հովհաննիսյան (1849-1904 թթ.) - [[Արձագանք (թերթ, Թիֆլիս)|«Արձագանք»]] պարբերականի գլխավոր խմբագիր,
* Պետրոս Սիմոնյան (1830-1911 թթ.) - «Մեղու Հայաստանի» պարբերականի գլխավոր խմբագիր,
* Ալեքսանդր Մանթաշյան (1849-1911 թթ) - բարերար, խոշոր գործարար, հուշաքարը տեղակայված է Թբիլիսիի Ս. Էջմիածին եկեղեցու բակում,
* Հովսեփ Էյֆենդյանց (1806-1862 թթ.),
* [[Իվան Լազարև|Հովհաննես Դավթի Լազարյան]]:
== Պատկերասրահ==
|
