«Հնդեվրոպական լեզուներ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
|||
Տող 15.
== Անվանում ==
«Հնդեվրոպական լեզուներ» տերմինը ({{lang-en|Indo-European languages}}) առաջին անգամ ներկայացվեց [[Թովմաս Յունգ]]ի կողմից [[1813]] թ։ [[Գերմանական գրականություն|Գերմանական գրականության]] մեջ հաճախ օգտագործվում է «Հնդգերմանական լեզուներ» տերմինը ({{lang-de|indogermanische Sprachen}})։ Երբեմն ավելի վաղ հնդեվրոպական լեզուները կոչվում էին «Արիական», սակայն այժմ այդ տերմինը կոչվում է «Արիական լեզուներ», այդ թվում «Նուրիստանական ճյուղը» և «Հնդիրանական լեզուները». Հնդեվրոպական լեզվաընտանիքը ամենից ավելի լավ ուսումնասիրված ամենաբազմալեզու լեզվական ընտանիքներից մեկն է, որ տարածված է [[Եվրոպա]]յի մեծ մասում, ինչպես և [[Ասիա]]յի, [[Աֆրիկա]]յի, [[Ամերիկա]]յի, [[Ավստրալիա]]յի և [[Օվկիանիա]]յի զգալի մասում։ Հնդեվրոպական լեզուները բաժանվում են 12 ճյուղի։
== Հնդկական ճյուղ ==
Հնդկական ճյուղի մեջ է մտնում [[հին հնդկերեն]]ը, որով գրված են [[Վեդաներ]]ը և մի քանի արձակ գրվածքներ։ Վեդաները կազմում են հին հնդկերենի սրբազան գիրքը։ Հին հնդկերենով գրված է նաև գեղարվեստական, փիլիսոփայական ու գիտական գրականությունը. այս լեզուն կոչվում է [[սանսկրիտ]]։
Ժամանակակից հնդկական լեզուներն են՝ [[հինդի]], [[բենգալի]], [[ուրիա]], [[գուջարաթի]], [[փենջաբի]], [[մինդհի]], [[մարաթխի]], [[նեպալի]], [[քաշմիրի]] և այլն։ Այս տեղական լեզուներին զուգընթաց Հնդկաստանում գործածվում է գրական ընդհանուր մի լեզու, որ կրում է հինդուստանի կամ ուրդու անունը [[արաբական այբուբեն]]ով և հինդի՝ [[հնդկական այբուբեն]]ով։
== Իրանական ճյուղ ==
Իրանական ճյուղը բաժանվում է երկու ենթաճյուղի՝ արևմտյան և արևելյան։ [[Արևմտյան իրանական լեզուներ]]ն են [[պարսկերեն]]ը, [[թաջիկերեն]]ը, [[քրդերեն]]ը, [[բելուջերեն]]ը, [[թալիշերեն]]ը, [[թաթարերեն]]ը, [[գիլաներեն]]ը։ Պարսկերեն լեզվի զարգացումը բաժանվում է երեք շրջանի. ա) [[հին պարսկերեն]] (ավանդված մ. թ. ա. 6-րդ դարից), որով գրված են աքեմենյան թագավորների [[սեպագիր]] արձանագրությունները. հին պարսկերենին զուգահեռ բարբառ է համարվել [[Ավեստայի լեզու]]ն, որը սխալ կերպով երբեմն կոչվել է [[զենդերեն]]։ Հին պարսկերենին մոտ է համարվում նաև [[սկյութերեն]]ը, որից ավանդված են միայն շատ քիչ բառեր. բ) [[միջին պարսկերեն]] կամ պահլավերեն, որ [[Սասանյաններ]]ի և [[Պարթևներ]]ի շրջանի լեզուն է. գ) [[նոր պարսկերեն]], որ զարգանում է արաբական արշավանքների դարաշրջանից (7-րդ դարից), պարսկերենի գրական լեզուն է դառնում [[9-րդ դար]]ից և, իբրև այդպիսին՝ մնում է նաև մեր օրերում։ [[Արևելյան իրանական լեզուներ]]ն են [[աֆղաներեն]]ը, [[շուգնաներեն]]ը, [[յաղնոբերեն]]ը, [[օսեթերեն]]ը, [[սոգդիերեն]]ը (2-7-րդ դարերի գրավոր հուշարձաններով է ավանդված), [[խորեզմերեն]]ը (հայտնի է [[13-րդ դար]]ի արաբերենով գրված աշխատության տվյալներով) և [[սակերեն]]ը (խոթաներենը)։▼
▲[[Արևմտյան իրանական լեզուներ]]ն են [[պարսկերեն]]ը, [[թաջիկերեն]]ը, [[քրդերեն]]ը, [[բելուջերեն]]ը, [[թալիշերեն]]ը, [[թաթարերեն]]ը, [[գիլաներեն]]ը։ Պարսկերեն լեզվի զարգացումը բաժանվում է երեք շրջանի. ա) [[հին պարսկերեն]] (ավանդված մ. թ. ա. 6-րդ դարից), որով գրված են աքեմենյան թագավորների [[սեպագիր]] արձանագրությունները. հին պարսկերենին զուգահեռ բարբառ է համարվել [[Ավեստայի լեզու]]ն, որը սխալ կերպով երբեմն կոչվել է [[զենդերեն]]։ Հին պարսկերենին մոտ է համարվում նաև [[սկյութերեն]]ը, որից ավանդված են միայն շատ քիչ բառեր. բ) [[միջին պարսկերեն]] կամ պահլավերեն, որ [[Սասանյաններ]]ի և [[Պարթևներ]]ի շրջանի լեզուն է. գ) [[նոր պարսկերեն]], որ զարգանում է արաբական արշավանքների դարաշրջանից (7-րդ դարից), պարսկերենի գրական լեզուն է դառնում [[9-րդ դար]]ից և, իբրև այդպիսին՝ մնում է նաև մեր օրերում։
==
[[Թոխարական
==
[[Խեթական
== Սլավոնական լեզուներ ==
Սլավոնական լեզուները բաժանվում են երեք ենթաճյուղի՝ արևելյան, հարավային և արևմտյան։ [[Արևելյան սլավոնական լեզուներ]]ն են [[ռուսերեն]]ը, [[բելոռուսերեն]]ը և [[ուկրաիներեն]]ը, որոնցից ռուսերենը գրավոր հիշատակարաններ ունի [[9-րդ դար]]ից, իսկ մյուսները՝ [[11-րդ դար]]ից։ [[Հարավային սլավոնական լեզուներ]]ն են [[սլովեներեն]]ը, [[սերբերեն]]ն ու [[խորվաթերեն]]ը, [[բուլղարերեն]]ը և մակեդոնական խոսվածքները։ Այս խմբի մեջ են մտնում նաև մեռած [[հին սլավոներեն]]ը՝ ավանդված 9-րդ դարից, որ սլավոնական ժողովուրդների ընդհանուր գրական լեզուն է։ [[Արևմտյան սլավոնական լեզուներ]]ն են [[լեհերեն]]ը (ավանդված [[14-րդ դար]]ից), [[կաշուբերեն]]ը, [[չեխերեն]]ը (ավանդված [[13-րդ դար]]ից) և [[սլովակերեն]]ը, [[լուժիերեն]]ը, [[պոլաբերեն]]ը (մեռած [[18-րդ դար]]ում)։
==
== Կելտական ճյուղ ==
Կելտական լեզուները բաժանվում են երկու ենթախմբի՝ մայրցամաքային և կղզիների։ [[Մայրցամաքային կելտական լեզուներ]] համարվում են [[գալլերեն]]ը և նրա տարբերակները, որոնք տարածված էին հին [[Գալլիա]]յում և [[Իտալիա]]յի հյուսիսում։ Թե՛ գալլերենը, թե՛ մյուսները 4-5-րդ դարերից արդեն մեռած լեզուներ էին։ Գալլերենից մեզ հասել են բազմաթիվ հատուկ անուններ (տեղի և անձի) և մի քանի արձանագրություններ։ [[Կղզիների կելտական լեզուներ]]ը բաժանվում են երկու մասի՝ գաելյան և բրիտական։ Գաելյան լեզուներն են [[իռլանդերեն]]ը, [[շոտլանդերեն]]ը և [[մենական լեզու]]ն (Մեն կղզում)։ [[Գաելյան լեզուներ]]ը ավանդվել են [[4-րդ դար]]ից՝ այսպես կոչված օգամյան արձանագրություններով, ապա՝ [[7-րդ դար]]ից՝ իռլանդական գրականությամբ։ [[Բրիտական լեզուներ]]ն են՝ [[վալլիերեն]]ը կամ կիմրերենը (ավանդված 11-րդ դարից), [[բրետոներեն]]ը (ավանդված 8-րդ դարից) և [[կորներեն]]ը (մեռած 18-րդ դարում)։▼
▲[[Կղզիների կելտական լեզուներ]]ը բաժանվում են երկու մասի՝ գաելյան և բրիտական։ Գաելյան լեզուներն են [[իռլանդերեն]]ը, [[շոտլանդերեն]]ը և [[մենական լեզու]]ն (Մեն կղզում)։ [[Գաելյան լեզուներ]]ը ավանդվել են [[4-րդ դար]]ից՝ այսպես կոչված օգամյան արձանագրություններով, ապա՝ [[7-րդ դար]]ից՝ իռլանդական գրականությամբ։ [[Բրիտական լեզուներ]]ն են՝ [[վալլիերեն]]ը կամ կիմրերենը (ավանդված 11-րդ դարից), [[բրետոներեն]]ը (ավանդված 8-րդ դարից) և [[կորներեն]]ը (մեռած 18-րդ դարում)։
==Ռոմանական ճյուղ==▼
▲== Ռոմանական ճյուղ ==
Ռոմանական լեզուների մեջ են մտնում [[պորտուգալերեն]]ը, [[իսպաներեն]]ը, [[կատալաներեն]]ը, [[պրովանսալերեն]]ը, [[ֆրանսերեն]]ը, [[իտալերեն]]ը, [[ռետոռոմաներեն]]ը կամ լադինականը, [[սարդիներեն]]ը, [[ռումիներեն]]ը և [[մոլդավերեն]]ը։
Ռոմանական լեզուների մեջ են մտնում նաև [[հին լատիներեն]]ը և այսպես կոչված ժողովրդական լատիներենը, որը նոր ռոմանական լեզուների (իտալերեն, ռումիներեն, ֆրանսերեն, կատալաներեն, իսպաներեն, պորտուգալերեն և այլն) հիմք է հանդիսացել։ Թե՛ ժողովրդական, թե՛ գրական [[լատիներեն]]ը (ավանդված մ. թ. ա. 6-րդ դար) [[օսկերեն]]ի և [[ումբրերեն]]ի հետ կազմում են ռոմանական ճյուղի իտալյան ենթաճյուղը։ Ումբրերենը ծանոթ է մ. թ. ա. գրված արձանագրություններով։ Այս երեք լեզուներն էլ մեռած լեզուներ են։ Ոմանք այս երկուսը՝ օսկերենը և ումբրերենը, համարում են առանձին ճյուղ հնդեվրոպական լեզուների շարքում և կոչում են իտալյան ճյուղ։
==Գերմանական լեզուներ==▼
▲== Գերմանական լեզուներ ==
Գերմանական լեզուները բաժանվում են երեք ենթաճյուղերի՝ արևելյան, արևմտյան և հյուսիսային կամ սկանդինավյան։
[[Արևելյան գերմանական լեզուներ]]ն են՝ [[գոթերեն]]ը, [[վանդալերեն]]ը և [[բուրգունդերեն]]ը. բոլորն էլ մեռած են։ Գրավոր աղբյուրներ մնացել են միայն գոթերեն լեզվով՝ [[4-րդ դար]]ից ([[Աստվածաշունչ|Աստվածաշնչի]] մի մասի թարգմանությունը)։ [[Արևմտյան գերմանական լեզուներ]]ն են՝ [[անգլերեն]]ը (ավանդված 8-րդ դարից՝ [[հին անգլերեն]] կամ անգլո-սաքսոներեն), [[ֆրիզերեն]]ը, [[ստորին գերմաներեն]]ը (ավանդված 9-րդ դարից), [[հոլանդերեն]]ը և [[ֆլամանդերեն]]ը, [[վերին գերմաներեն]]ը, որ ավանդված է 8-րդ դարից՝ հին վերին գերմաներեն (Althochdeutsch) արձանագրություններով, և որը ժամանակակից գրական [[գերմաներեն]]ի հիմքն է կազմում։ Արևմտյան գերմանական ենթաճյուղին են պատկանում նաև ժամանակակից հրեերենը ([[իդիշ]]), որ կազմվել է միջին դարերում գերմանական բարբառների հիմքի վրա, և [[բուրերեն]]ը կամ աֆրիկանս։ [[Հյուսիսային գերմանական լեզուներ|Հյուսիսային գերմանական (սկանդինավյան) լեզուներն]] են՝ [[իսլանդերեն]]ը, [[նորվեգերեն]]ը, [[շվեդերեն]]ը, [[ֆառյորական լեզու|ֆառյորականը]] և [[դանիերեն]]ը. իսլանդերենը ավանդված է հնագույն «Էդդա» էպոսով և 3-րդ դարի արձանագրություններով։
==Բալթիական լեզուներ==▼
▲== Բալթիական լեզուներ ==
Բալթիական լեզուների մեջ են մտնում [[լիտվաներեն]]ը, [[լատիշերեն]]ը (ավանդված [[16-րդ դար]]ից) ու [[լատհալերեն]]ը (ավանդված 18-րդ դարից) և [[պրուսերեն]]ը՝ մեռած [[17-րդ դար]]ից։
Տող 70 ⟶ 54՝
Բաժանվում է երկու բարբառի՝ հյուսիսային և հարավային։ Ենթադրում են, որ [[ալբաներեն]]ը հնում պատկանել է իլլիրական ճյուղին, որի մեջ մտել են քիչ հայտնի վենետերենը, մեսսապերենը և իլլիրերենը։
== Հունարեն ==
Բաժանվում է երեք շրջանի՝ ա) [[հին հունարեն]] (ավանդված [[մ.
▲Բաժանվում է երեք շրջանի՝ ա) [[հին հունարեն]] (ավանդված [[մ. թ. ա. 7-րդ դար]]ից), որի գլխավոր բարբառներն են եղել յոնիալան-ատտիկյանը, դորիականը, աքեականը և էոլականը։ [[Մ. թ. ա. 3-րդ դար]]ում ատտիկյան բարբառի հիման վրա զարգացավ ընդհանուր հունարեն գրական լեզուն (կոյնե)։ Յոնիական-ատտիկյան բարբառով են գրված Հոմերոսի ստեղծագործությունները, Հերոդոտոսի «Պատմությունը և հետագայի գիտական ու փիլիսոփայական ամբողջ գրականությունը. բ) [[միջին հունարեն]] կամ բյուզանդական հունարեն (5-15-րդ դարեր), գ) ժամանակակից [[հունարեն]], որ կազմավորվել է [[16-րդ դար]]ում։
== Աղբյուրներ ==
* [[Էդուարդ Աղայան]], Լեզվաբանության ներածություն, Ե., Մակմիլան Արմենիա, 2009, էջ 242-244։
* Հ. Զ. Պետրոսյան, Ս. Ա. Գալստյան, Թ. Ա. Ղարագյուլյան, Լեզվաբանական բառարան, Ե., ՀՍՍՀ ԳԱ հրատարակչություն, 1975, էջ 184։
* [[Հրաչյա Աճառյան]], [[Հայերեն
[[Կատեգորիա:Հնդեվրոպական լեզուներ]]
|