«Թուրք-հայկական պատերազմ (1920)»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
չNo edit summary |
|||
Տող 28.
|ծանոթագրություն =
}}
'''Թուրք-հայկական պատերազմ''', [[1920]] թվականին տեղի ունեցած ռազմական հակամարտություն քեմալական [[Թուրքիա]]յի և [[Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն|Հայաստանի Առաջին Հանրապետության]] միջև։
1920 թվականի [[սեպտեմբերի 22]]-ի լույս [[Սեպտեմբերի 23|23]]-ի գիշերը քեմալական Թուրքիան առանց պատերազմ հայտարարելու հարձակվեց Հայաստանի Հանրապետության վրա։ Թուրք-հայկական պատերազմը տևեց շուրջ երկու ամիս։ [[Սեպտեմբերի 28]]-ից ծավալվեցին վճռական ռազմական գործողությունները։ Ի սկզբանե պատերազմն անհաջող ընթացք ունեցավ հայկական կողմի համար։ Ոսոխը գրավեց [[Սարիղամիշ]]ն ու [[Մերդենեկ]]ը։ Պատերազմն ավարտվեց [[Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր|Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով]]։
== Պատմություն ==
'''Թուրքական արշավանք''' [[1920]], [[Թուրքիա]]յի զավթողական պատերազմը [[Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)|Հայաստանի Հանրապետության]] դեմ։
[[1919]] թվականին Թուրքիայում [[Մուստաֆա Քեմալ]]ի գլխավորությամբ ստեղծված կառավարությունը սկզբից ևեթ անհաշտ դիրք բռնեց Հայաստանի Հանրապետության և [[Հունաստան]]ի նկատմամբ՝ ի դեմս նրանց տեսնելով իր ծավալապաշտական ձգտումներին խոչընդոտողների (և Հայաստանի Հանրապետությունը, և Հունաստանը ուզում էին վերականգնել իրենց տարածքային ամբողջականությունը) և առաջնահերթ խնդիր համարեց պայքարել հույների (տես Հույն-թուրքական պատերազմ [[1919]]-[[1922|22]]) ու հայերի դեմ։
1919-ի գարնանը թուրքական բանակը պատրաստ էր արշավել Հայաստանի Հանրապետության վրա։ Այդ ժամանակ պատերազմի գաղափարը չէր սատարում [[Խորհրդային Ռուսաստան]]ը։ [[1920]]-ի ամռանը խորհրդային կառավարությունը առանձին-առանձին բանակցեց [[Լևոն Շանթ]]ի գլխավորած հայկական և [[Սամի Բեքիր]]ի թուրքական պատվիրակությունների հետ, աոաջարկեց ազգագրական սահմանի սկզբունքը, ինչը հաջողություն չունեցավ։ Թուրքական կողմը պնդեց Հայաստանի Հանրապության վրա արշավելու անհրաժեշտությունը՝ պատճառաբանելով, որ եթե կարճ ժամանակում [[Նախիջևան]]ի վրայով կապ չստեղծվի [[Ադրբեջան]]ի և այնտեղ գտնվող [[կարմիր բանակ]]ի հետ, ապա թուրքական ազգայնական շարժումը կկործանվի։ Բեքիրը պահանջեց խորհրդային Ռուսաստանի թեկուզև բանավոր համաձայնությունը, որպեսզի թուրքերը գրավեն [[Սարիղամիշ]]ն ու [[Շահթախտ]]ը։
Այդ պայմաններում Սևրում [[1920]] թվականի [[օգոստոսի 10]]-ին կնքվեց [[Սևրի պայմանագիր|Սևրի հաշտության պայմանագիր]]ը, որով [[Անտանտ|Անտանտի երկրներ]]ը և Թուրքիայի սուլթանական կառավարությունը ճանաչում էին ազատ ու անկախ հայկական պետության գոյությունը։ Սակայն քեմալական կառավարությունը չընդունեց այդ պայմանագիրը։ Ռուսական կառավարությունը [[1920]]-ի [[օգոստոս]]ի 2-րդ կեսին համաձայնեց Սամի Բեքիրի առաջարկին և նույնիսկ զգալի օգնություն ցուցաբերեց Թուրքիային (10 միլիոն [[ռուբլի]] [[Ոսկի|ոսկով]], մեծ քանակությամբ [[զենք]] և [[զինամթերք]])։
Հաստանի վրա հարձակմանը դիվանագիտական հիմնավորում տալու նպատակով քեմալական կառավարությունը նախապատրաստական աշխատանք տարավ [[1914]]-ի սեպտեմբերին [[Բաքու|Բաքվ]]ում գումարված [[Արևելքի ժողովուրդների առաջին համագումար]]ում (որը [[հայկական հարց]]ի լուծումը, հայկական պետականության վերականգնումը համարեց ''«իմպերիալիստ դաշնակների ակնհայտ իմպերիալիստական նպատակներ»'')։ Բացի այդ, թուրք, էմիսարները Հայաստանի Հանրապետությունում լուրեր տարածեցին, թե քեմալական զորքերը պայքարում են ոչ թե հայ ժողովրդի, այլ ''«իմպերիալիստների գործակալ»'' դաշնակցականների դեմ, որ քեմալականները նույնպիսի հեղափոխականներ են, ինչպիսին ռուս [[բոլշևիկ]]ները, և ազատություն են բերում հայ ժողովրդին։ Նույնպիսի [[պրոպագանդա]] էին մղում նաև հայ բոլշևիկները, որոնք, օգտվելով [[հայեր]]ի մեջ խոր արմատներ նետած ավանդական [[ռուսամետություն]]ից և հավատից՝ թե փրկությունը գալու է [[Ռուսաստան]]ից, քայքայիչ գործունեություն էին կատարում հայկական բանակում։ Միաժամանակ քեմալականները Հայաստանում բնակվող մուսուլմաններին հրահրում էին ելույթների Հայաստանի գործերին միջամտելու հնարավորություն ունենալու համար։
1919 թվականի հուլիս-օգոստոսին ՀՀ սահմանների մոտ թուրքերը կենտրոնացրին 50 հազարանոց բանակ, 306 հրանոթ։ ՀՀ-ն սահմանի վրա ուներ 30-35 հազար զինվոր, 56 հրանոթ, 184 գնդացիր։ [[Սեպտեմբերի 22]]-ին թուրքական զորքերը [[Քյազիմ Կարաբեքիր]]ի գլխավորությամբ ներխուժեցին ՀՀ սահմանները’ շարժվելով Օլթիի, Սարիդամիշի, Կաղզվանի, Իգդիրի ուղղությամբ։ Թուրքական և բոլշևիկյան պրոպագանդայի պատճառով քայքայված, կազմալուծված, դասալքությամբ թուլացած, երբեմնի մարտական և ուժեղ հայկական բանակը նահանջեց։ ՀՀ-ի համար ստեղծված ծանր պայմաններում կառավարությունը դիմեց Անտանտի երկրներին՝ Սևրի պայմանագիրն իրագործելու, ռազմական ու նյութական օգնության խնդրանքով, սակայն Թուրքիայում իրենց շահերը հետապնդող մեծ տերությունները մերժեցին որևէ օգնություն։ [[Սեպտեմբերի 29]]-ին թուրքական զորքերը գրավեցին [[Սարիղամիշ]]ը և [[Կաղզվան]]ը, հոկտեմբերի 30]]-ին՝ Կարսը, [[նոյեմբերի 7]]-ին՝ Ալեքսանդրապոլը, [[նոյեմբերի 12]]-ին՝ Ադինը։ [[Նոյեմբերի 15]]-ին ՀՀ կառավարությունն ընդունեց դեռևս նոյեմբերի 9-ին թուրքերի առաջարկած ծանր պայմանները։ 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ին կնքվեց [[Ալեքսանդրապոլի պայմանագիր]]ը, որն իրավական հիմք չուներ, քանի որ արդեն 1919 թվականի [[նոյեմբերի 29]]-ին ՀՀ տարածքի մի մասում հաստատվել էր խորհրդային իշխանություն, և ՀՀ կառավարությունն իր իրավասությունները զիջել էր բոլշևիկներին։▼
▲1919 թվականի հուլիս-
Թուրքական արշավանքը հսկայական վնաս հասցրեց հայ ժողովրդի արևելյան հատվածին։ Թուրքերը կոտորեցին 198 հազար մարդ, ավերեցին ավելի քան 140 բնակավայր՝ պատճառելով 20 միլիոն
Հայաստանի Հանրապետությունի պարտության պատճառներն էին Հայաստանի Հանրապետությունի միջազգային մեկուսացվածությունը, դեռևս չվերականգված թույլ տնտեսությունը, քայքայիչ պրոպագանդայից հայկական բանակի կազմալուծումը և դրա դիմաց թուրքական բանակի զինամթերքով հագեցվածությունը, շահագրգիռ կողմերի՝ Թուրքիային ցույց տված դիվանագիտական, նյութական և քաղաքական օգնությունը և այլն։
▲Թուրքական արշավանքը հսկայական վնաս հասցրեց հայ ժողովրդի արևելյան հատվածին։ Թուրքերը կոտորեցին 198 հազար մարդ, ավերեցին ավելի քան 140 բնակավայր՝ պատճառելով 20 միլիոն ռուբլի (ոսկով) վնաս։
== Պատճառներ ==
| |||