«Աֆղանստան»–ի խմբագրումների տարբերություն

'''Աֆղանստան''' պետություն է Ասիայում՝ Միջին Արևելքում։ Սահմանակից է Տաջիկստանին, Ուզբեկստանին, Թուրքմենստանին, Չինաստանին, Հնդկաստանին, Պակիստանին ու Իրանին։ Տարածությունը 652,864 կմ² է, բնակչությունը՝ 32,564,342<ref name="geoba.se">[{{Cite web|url=http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015|title=Geoba.se: ԱֆղանստանիGazetteer բնակչությունը 2015- թվականին]The World - Population - Top 100+ By Country (2015)|website=www.geoba.se|accessdate=2017-01-04}}</ref> (2015)։ Մայրաքաղաքը՝ Քաբուլ։ Վարչականորեն բաժանվում է 28 վիլայեթի։

պետությունները, որոնցից հնագույնը Բակտրիան էր։ [[Մ.թ.ա. 6-րդ դար]]ի 30-ական թթ․ Աֆղանստանի տարածք մտել է Աքեմենյանների պետության մեջ։ [[Մ.թ.ա. 330]]—-[[Մ.թ.ա. 329|329]]-ին Աֆղանստանը գրավել է [[Ալեքսանդր Մակեդոնացի]]ն, ապա անցել է [[Սելևկյաններ]]ին։ Մեծ Քուշանների տիրապետության շրջանում, որոնց պետության կենտրոնը գտնվում էր Աֆղանստանի հյուսիային․ մասում, երկրում տարածվեց [[բուդդայականություն]]ը։ Քուշանների հզորությանը մեծ հարված հասցրին Սասանյանները՝ իրենց ենթարկելով Աֆղանստանի մի մասը։ [[6-րդ դար]]ի 60-ական թթ․ Աֆղանստանի տարածքն բաժանվեց մանր տիրույթների, որոնց մի մասը դարձավ թուրքական կահանատի, իսկ մյուսը՝ Սասանյանների վասալ։ 6—86-8-րդ դարերում Աֆղանստանում ձևավորվեցին ֆեոդալական հարաբերությունները։ 7—87-8-րդ դարերում [[արաբներ]]ը գրավեցին Աֆղանստանի մեծ մասը, իսկ [[900]]-ից այն ենթարկվեց Բուխարայի Սամանյան ամիրաներին։ 7—107-10-րդ դարերում Աֆղանստանում տարածվեց [[իսլամ]]ը։ Աֆղան ժողովուրդը (փուշթուներ) ձևավորվել է Սուլեյմանի լեռներում, Ղազնի-Ղանդահ արյան և Քվետա-Փիշինյան բարձրավանդակներում։ Այս երկրամասերի հնագույն բնակիչներն էլ, որոնք խոսում էին արևելա-իրանական լեզվախմբին պատկանող լեզուներով, կազմեցին աֆղան ժողովրդի հիմնական տարրերը։ Աֆղան ժողովրդի մասին առաջին հիշատակությունները հանդիպում են [[6-րդ դար]]ում։ [[13-րդ դար]]ի մոնղոլական արշավանքները կասեցրին Աֆղանստաննի տնտեսական զարգացումը։ [[14-րդ դար]]ում Աֆղանստանի տեարածքը գրավեցին Մեծ մողոլները և [[Սեֆյաններ]]ը։ Նրանց տիրապետության դեմ մղված երկարատև պայքարը հանգեցրեց աֆղանների միավորմանը և աֆղանական պետության ստեղծմանը ([[1747]]), որի գլուխ կանգնեց Ահմադ խանը։ [[1818]] թվականին Դուրանիների պետությունը մասնատվեց առանձին իշխանությունների։ Անգլո-աֆղանական առաջին պատերազմը ([[1838]]—-[[1842]]) ընդհատեց երկրի վերամիավորման գործը, որն իր ձեռքն էր վերցրել Դոստ Մոհամեդը։ Այն շարունակվեց միայն Աֆղանստանից [[անգլիա]]կան զորքերի վտարումից հետո։ Անգլո-աֆղանական երկրորդ պտերազմի ([[1878]]—-[[1880]]) հետևանքով Աֆղանստանը ճանաչեց [[Անգլիա]]յի վերահսկողությունը երկրի արտաքին քաղաքականության նկատմամբ։ [[19-րդ դար]]ի վերջին և [[20-րդ դար]]ի սկզբին Աֆղանստանը դարձավ համեմատաբար կենտրոնացված ֆեոդալական պետություն։ Դրան նպաստեցին ամիրա Աբդուռահմանի ([[1880]]—-[[1901]]) բարենորոգումները․ ամրապնդվեց բանակը, կարգավորվեցին վարչական ապարատը և հարկերի հավաքումը, սահմանափակվեց արտասահմանյան առևտրական կապիտալի գործունեությունը։ Երևացին ազգային առևտրական բուրժուազիան։ Ամիրա Հաբիբուլայի ժամանակ ([[1901]]—-[[1919]]) փորձեր արվեցին եվրոպականացնել պետական ապարատը։ Այս շրջանում սկիզբ առավ երիտաֆղանների շարժումը։ [[1914]]—-[[1918]] թվականների [[առաջին համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ Աֆղանստանը չեզոքություն պահպանեց։ [[1919]] թվականի [[փետրվարի 28]]-ին Ամանուլլահ-խանը հռչակեց Աֆղանստանի անկախությունը։ Մերժելով անգլո-աֆղանական իրավահավասար հարաբերություններ հաստատելու Աֆղանստանի առաջարկը՝ [[Անգլիա]]ն սանձազերծեց երրորդ անգլո-աֆղանական պատերազմը ([[1919]] թվականի [[մայիս]]-[[հունիս]])։ [[1919]]—-[[1923]] թվականներին Աֆղանստանում անցկացված բարեփոխումները նպաստեցին երկրի ֆեոդալական հետամնացության հաղթահարմանը և կապիտալիստական հարաբերությունների զարգացմանը։ [[1923]] թվականին հռչակվեց Աֆղանստանի առաջին սահմանադրությունը։ Բուրժուական վերափոխումները հանդիպեցին խաների և հոգևորականության դիմադրությանը, որոնք վայելում էին անգլիական իմպերիալիզմի աջակցությունը։ [[1928]] թվականի վերջին երկրում ծայր առավ հակակառավարական ապստամբություն Բաչայի Սակաոյի գլխավորությամբ։ Ամանուլլահ-խանը հրաժարվեց գահից։ Բաչայի Սակաոյի դեմ հանդես եկավ Ամանուլլահ-խանի նախկին ռազմական նախարար Մուհամմեդ Նադիրը, որը [[1929]] թվականի հոկտեմբերին, ազգային ուժերի աջակցությամբ գրավելով [[Քաբուլ]]ը, հռչակվեց թագավոր և դարձավ կառավարող նոր դինաստիայի հիմնադիրը։ [[1933]] թվականին Աֆղանստանի թագավոր դարձավ Նադիրի որդի Մուհամմեդ Զահիր-Շահը։ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի ժամանակ Աֆղանստանը չեզոքություն պահպանեց։ [[1950]]-ական թթ․ Աֆղանստանի տնտեսության մեջ սկսեց թափանցել արևմտագերմանական կապիտալը։ Մուհամմեդ Դաուդի կառավարության օրոք ([[1953]]—-[[1963]]), արտաքին առևտրի ասպարեզում ստեղծվեցին պետական կազմակերպություններ և բաժնետիրական խառն ընկերություն։ Պետական վերահսկողություն սահմանվեց արդյունաերական ձեռնարկությունների և բանկերի գործունեության նկատմամբ․ Զարկ տրվեց ոռոգման ցանցի ընդլայնմանը և ճանապարհաշինարարությանը։ [[1963]]—-[[1965]] թվականներին Մուհամմեդ Յուսուֆի կաբինետի կողմից անցկացվեցին սահմանադրական բարեփոխումներ, որոնց նպատակն էր պետական հաստատությունները հարմարեցնել երկրի կապիտալիստական զարգացմանը։ [[1964]] թվականի սահմանադրությունը նպաստեց երկրի հասարակական-քաղաքական կյանքի աշխուժացմանը։ Սակայն միապետական վարչակարգը խոչընդոտում էր երկրի բնականոն զարգացմանը։ Պետական ապարատի կոռուպցիան, հակադեմոկրատական ներքին քաղաքականությունը առաջ էին բերում բնակչության լայն խավերի դժգոհությունը։ [[1973]] թվականի [[հուլիսի 17]]-ին աֆղանական բանակը պետական հեղաշրջում կատարեց և Աֆղանստանը հռչակեց հանրապետություն։ Երկրի ղեկավարությունն անցավ հանրապետության Կենտրոնական կոմիտեին Մուհամմեդ Դաուդի գլխավորությամբ․ վերջինս դարձավ պետության գլուխ և վարչապետ։ Հանրապետական կառավարությունը նախանշել է սոցիալ-տնտեսական լայն բարեփոխություններ Աֆղանստանում․ ներդաշնակորեն զարգացած պլանային ազգային անկախ տնտեսության ստեղծում, հողային ռեֆորմ՝ հօգուտ բնակչության մեծամասնության, ընդհանուր անվճար տարրական ուսուցում, կանանց իրավահավասարություն՝ տնտեսության, քաղաքականության և այլ բնագավառներում։ Արտաքին քաղաքականության ասպարեզում, ինչպես ասված է հանրապետության ծրագրային հայտարարության մեջ, Աֆղանստանը կվարեց դրական և ակտիվ չեզոքության, ռազմական խմբավորումներին չմիանալու, [[ՄԱԿ]]-ի կանոնադրությունը հարգելու, աշխարհի բոլոր խաղաղասեր երկրների հետ բարեկամության և համագործակցության ամրապնդման քաղաքականություն։

[[1973]] թվականի [[հուլիսի 17]]-ից [[նախագահական համակարգ|Նախագահական հանրապետություն]] է, մինչ այդ եղել է [[սահմանադրական միապետություն]]։<ref>[{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=The ԱֆղանստանիWorld ԿառավարմանFactbook համակարգ]— Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|accessdate=2017-01-04}}</ref>

Կլիման չոր է, [[մերձարևադարձային]] ցամաքային է, ջերմաստիճանի խիստ տատանումներով։ [[Հուլիս]]ի միջին ջերմաստիճանը 24-ից 32&nbsp;°C է, [[հունվար]]ինը՝ 0-ից 8&nbsp;°C, երբեմն իջնում է մինչև —20-20-ից —30-30&nbsp;°C։ Հարավային հարթավայրերում տարեկան տեղումները 40—5040-50 մմ են, առավելագույն տեղումները հարթավայրերում՝ 370 մմ, լեռներում՝ 800 մմ։

Բուսականությունը գլխավորապես չոր տափաստանային և անապատային է։ [[Պակիստան]]ին սահմանամերձ լեռնային Նուրիստանի շրջաններում որոշ չափով տարածված է անտառների արևմտահիմալայան տիպը (մինչև 3300—34003300-3400 մ), ավելի բարձր՝ մերձալպյան ու ալպյան մարգագետինները։

Աֆղանստանի Բնակչությունը [[2015]] թվականի [[հունվարի 1]]-ի տվյալներով կազմել է 32,564,342 մարդ<ref>[Աֆղանստանի բնակչությունը 2015 թվականի հունվարի 1-ին]</ref>: Աֆղանստանում ապրում են տարբեր լեզվախմբերի պատկանող ավելի քան 20 ժողովուրդներ։ Բնակչության կեսից ավելին աֆղաններ են՝ ապրում են նաև Փուշթուներ, տաջիկներ, ուզբեկներ, խազարներ և այլք<ref>[{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=The ԱֆղաստանիWorld բնակչոթյանFactbook ազգային— կազմը]Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|accessdate=2017-01-04}}</ref>։ Բնակչության աճը 2015-ին կազմել է 2.32%<ref>[{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=The ԱֆղանստանիWorld բնակչությանFactbook աճ]— Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|accessdate=2017-01-04}}</ref>: Աֆղանստանն ունի երկու պետական լեզու՝ [[փուշթու]] (աֆղաներեն) և դարի (ֆարսի-քաբուլի)։ Պետական կրոնը [[իսլամ]]ն է։ Աֆղանստանում ընդունված են արեգակնային հիջրա, լուսնային հիջրա և գրիգորյան տոմարները։ Գյուղական բնակչությունը 73% է, քաղաքայինը՝ 27%<ref>[{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=The ԱֆղանստանիWorld ուրբանիզացմանFactbook մակարդակը]— Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|accessdate=2017-01-04}}</ref>։ Խոշոր քաղաքներն են՝ [[Քաբուլ]]ը, [[Ղանդահար]]ը, [[Հերաթ]]ը, Մազարի-Շարիֆը, Ղունդուզը<ref>[{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=The ԱֆղանստանիWorld խոշորագույնFactbook քաաքներ]— Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|accessdate=2017-01-04}}</ref>։

Աֆղանստանը ագրարային երկիր է։ Ֆեոդալական և կիսաֆեոդալական մնացուկների կողքին զարգանում են կապիտալիստական արտադրահարաբերությունները։ Տնտեսության հիմքն են կազմում ոռոգովի հողագործությունն ու արոտային անասնապահությունը։ [[Գյուղատնտեսություն]]ը տալիս է [[Համախառն ներքին արդյունք]]ի 23,9%, [[արդյունաբերություն]]ը՝ 21%<ref>[{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=The ԱֆղանստանիWorld ՏնտեսությանFactbook ճյուղային— կառուցվածք]Central Intelligence Agency|website=www.cia.gov|accessdate=2017-01-04}}</ref>։ Այժմ Աֆղանստանի տնտեսական աճի տեմպերը համեմատաբար նվազել են<ref>[{{Cite web|url=https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/af.html|title=The ԱֆղանստանիWorld ՀՆԱ-իFactbook աճը— 2012,Central 2013,Intelligence 2014 թվականներին]Agency|website=www.cia.gov|accessdate=2017-01-04}}</ref>:

Մինչև [[19-րդ դար]]ի վերջը Աֆղանստանը ուներ միայն իսլամական դպրոցներ։ Աշխարհիկ առաջին դպրոցը՝ Խաբիբիայի լիցեյը, հիմնադրվել է [[1903]] թվականին։ Լուսավորության ժամանակակից համակարգը ձևավորվել է անկախություն ձեռք բերելուց հետո ([[1919]])։ [[1931]] թվականից մտցվեց անվճար պարտադիր տարրական ուսուցում 7—87-8-ից մինչև 13—1413-14 տարեկան երեխաների համար։ Դասավանդումը տարվում է [[փուշթու]] կամ դարի պետական լեզուներից մեկով։ Երկրորդ լեզուն ուսուցման պարտադիր առարկա է տարրական դպրոցի 4-րդ դասարանից։

Աֆղանստանում գիտական առաջին հիմնարկությունները ստեղծվել են [[երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ից առաջ։ Բնական և տեխնիկական գիտությունների բնագավառում ազգային կադրեր են պատրաստում հիմնականում [[Քաբուլ]]ի համալսարանում։ Աֆղան առաջին գիտնականների թվում են՝ Մուհամմեդ Անասը, Աբդուլագիմ Զիյաին, Աբդուլզաֆար Կակարը, Մուհամմեդ Ֆաքարը, Մուհամմեդ Սիդդիկը։ [[1960]] թվականին [[Քաբուլ]]ում ստեղծվել է գիտաքիմիական կենտրոն՝ բնական գիտությունների ակադեմիայի նախահիմքը։ Ընդլայնվում են գիտահետազոտական աշխատանքները ջրաբանության, գյուղատնտեսության, երկրաբանության, բժշկության և այլ բնագավառներում։ Մի շարք գիտական լաբորատորիաներ են ստեղծել [[ՄԱԿ]]-ի մասնագիտացված հիմնարկությունները։ Բնական հարստությունների ուսումնասիրման ուղղությամբ զգալի աշխատանքներ են կատարել արտասահմանյան արշավախմբերն ու գիտնականները։ Մինչև Դուրանիական իշխանության կազմավորումը ([[1747]]) աֆղանական պատմագրությունը ներկայացվում էր գլխավորապես աֆղանական առանձին ցեղերի կամ ցեղախմբերի պատմությանը նվիրված երկերով։ [[18-րդ դար]]ի երկրորդ կեսից մեծ տեղ են գրավում աֆղան ժողովրդի պատմության իրադարձությունները։ Ժամանակակից պատմագրությունը սկսել է ձևավորվել անկախություն ստանալուց հետո ([[1919]])։ Զգալի ուշադրություն է դարձվում Աֆղանստանի միջնադարյան և նոր ժամանակների պատմությանը։ [[1950]]—-[[1960]]-ական թթ․ սկսած առավել ուշադրություն է նվիրվում Աֆղանստանի նորագույն պատմության ուսումնասիրությանը։ Աֆղան պատմաբաններ Ահմադ Ալի Կոխգադը, Աբդուլհայ Հաբիբին, Մուհամմեդ Օսման Սիդղին, Ալի Ահմադ Նաիմին, Աբդուռաուֆ Բենավան, Միր Գուլյամ Մուհամմեդ Գուբարը, Շահ Վալին, Մուհամմեդ Ալին և ուրիշներ մեծ ներդրում ունեն Աֆղանստանի պատմության ուսումնասիրության գործում։

Պահպանվել է ժողովրդական բանահյուսության հարուստ ժառանգություն։ [[Փուշթու]] լեզվով գրավոր հնագույն հուշարձանը «Արբերի վարքը» ([[13-րդ դար]]) ձեռագրի մի մասն է։ Գրական հին հուշարձաններից է նաև ռոշանի աղանդավորական շարժման հիմնադիր Բայազիդ Անսարիի ([[1525]]—-[[1585]]) սունիզմի դեմ գրած «Ամենաբարի լուր» գիրքը։ Ռոշանի շարժման դեմ է ուղղված Դարվեզի ([[1533]]—-[[1638]]) «Իսլամի գանձարան» գիրքը։ [[17-րդ դար]]ի հայտնի բանաստեղծներից է Ռահմանը (Աբդուռահման, [[1632]]—-[[1708]]), որի դիվանը բովանդակում է քնարական բանաստեղծություններ և կրոնախրատական բնույթի գործեր։ Նույն շրջանի աշխարհիկ քնարերգության ներկայացուցիչներից են Իյուշխալ խանը, Աբդուլ Քադիր խան Հաթթաքը և Քյազիմ խան Շայդան։ [[18-րդ դար]]ի գրականության մեջ իր վաստակով առանձնանում է Փիր Մուհամմեդ Քակարը։ Փուշթու լեզվով ժամանակակից գեղարվեստական արձակի հիմնադիրն է «Ադամխան և Դուրխանի» վիպակի հեղինակ Ահմադ Մաուլավին։ [[1916]]-ին [[Քաբուլ]]ում լույս է տեսել Աալիհ Մուհամմեդ խանի՝ [[փուշթու]] լեզվով գրած առաջին դասագիրքը։

Աֆղանստանի տարածքում պահպանված 4—34-3-րդ հազարամյակների հուշարձաններից են Մունդիզակ բնակավայրի մնացորդները, ժայռապատկերները։ Հունա-Բակ արիական թագավորության շրջանի արվեստը ձևավորվեց հելլենիստական արվեստի ազդեցությամբ։ Պահպանվել են բուդդայական տաճարների բազմաթիվ ավերակներ։ Նշանավոր է Բամիանի հովտում 1—1-[[8-րդ դար]]երում կերտված վիթխարի ժայռափոր մենաստանը՝ Բուդդայի հսկա արձաններով։ Այդ շրջանի կառույցներում մեծ տեղ է հատկացված քանդակներին և գեղանկարչական գործերին։ Պահպանվել են տեղական պաշտամունքային սրբավայրեր։ Միջին դարերում կառուցվել են ամրացված քաղաքներ, թրծած աղյուսից նախշավոր շարվածքով թաղակապ և գմբեթավոր ծածկով պալատներ, մզկիթներ, դամբարաններ։ Նշանավոր են Լաշկարգախ պալատը Բուստում ([[11-րդ դար]]), Ղազնիի աստղաձև հատակագծով աշտարակները ([[12-րդ դար]]), Ջամ գյուղին մոտիկ մինարեն ([[1153]]—-[[1202]]), Հերաթի տաճարային մզկիթը ([[13-րդ դար]]ի սկիզբ—սկիզբ-[[14-րդ դար]]) և Մուսալլա անսամբլը ([[1417]]—-[[1438]])՝ Գաուհարշադ դամբարանով, Խոջա Աբու Նասր Ֆարսի մզկիթ-դամբարանը Բալխում ([[15-րդ դար]])։