«Արևմտահայ գաղթականությունն Ալեքսանդրապոլի գավառում (1914-1922)»–ի խմբագրումների տարբերություն

[[Արևելյան Հայաստան]]ի ամենահոծ հայկական բնակչություն ունեցող [[Ալեքսանդրապոլի գավառ]]ն ապաստան դարձավ եղեռնից մազապուրծ հազարավոր գաղթականների համար<ref>Կ․ Ալեքսանյան, «Ալեքսանդրապոլի գավառում հաստատված գաղթականությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին», Հանրապետական գիտական նստաշրջան, Նյութերի ժողովածու, Գյումրի, 2007, էջ 144-147</ref><ref>Կ․ Ալեքսանյան «Արևմտահայ գաղթականներն Ալեքսանսրապոլի գավառում Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին» (փաստաթղթերի հավաքածու), Բանբեր Հայաստանի արխիվների, Երևան, 2008, թիվ 2, էջ 40-56</ref>։ [[1915]] թվականի հոկտեմբերին արդեն Ալեքսանդրապոլի գավառում նրանց թիվն հասել էր 22815-ի, որից 6844-ը՝ Ալեքսանդրապոլում <ref>Հայաստանի ազգային արխիվ (այսուհետև ՀԱԱ), ֆ․ 57, ց․ 2, գ, 1287, թ․ 4-5</ref>։ Արևմտահայ գաղթականներին օգնության հարցը բնականաբար հայտնվում է տեղական իշխանությունների և հասարակության ուշադրության կենտրոնում։ Ամենայն հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսի հովանավորությամբ այստեղ 1914 թվականի հոկտեմբերի 30-ին ստեղծվում է Ազգային հանձնաժողով՝ Ալեքսանդրապոլի գավառի թեմիառաջնորդական փոխանորդ Արտակ վարդապետ Սմբատյանի գլխավորությամբ <ref>ՀԱԱ, ֆ, 57, ց, 2, գ․ 1242, թ․ 1</ref>։

1916 թվականի հունիսի 7-ին Բասենի Բաշքեյ գյուղից Ալեքսանդրապոլ տեղափոխված որբերի համար իր առաջին որբանոցն է բացվում Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերության Ալեքսանդրապոլի ճյուղը, իսկ 2-րդ որբանոցը բացվում է 1916 թվականի հունիսի 27-ին՝ Սասունից գաղթած 108 որբերի համար։ Երկու որբանցներն էլ Բարեգործական ընկերության Ալեքսանդրապոլի ճյուղի նախագահ Հակոբ Խաչվանքյանի ջանքերի արդ յունքն էին։ Իր որբանոցներն է բացում նաև Կովկասի հայոց բարեգործական ընկերությանը կից, պատերազմից տուժվածներին օգնող Հայկական կենտրոնական կոմիտեն։ Առաջին որբանոցը, որի վերահսկողությունը պատկանում էր Ալեքսանդրապոլի գաղթականական դպրոցի ուսուցչական խմբին՝ Հովսեփ Միրզոյանի ղեկավարությամբ, բացվում է 1916 թվականի ապրիլի 1-ին (Պատերազմից վնասվածներին օգնող Հայկական կենտրոնական կոմիտեի առաջին որբանոց), 1916 թվականի հուլիսին նույն խմբի և Միրզոյանի վերահսկողությամբ բացվում է երկրորդ որբանոցը (Պատերազմից վնասվածներին օգնող Հայկական կենտրոնական կոմիտեի երկրորդ որբանոց), 1917 թվականին նաև՝ երրորդը <ref>ՀԱԱ, ֆ․ 28, ց․ 1, գ․ 547, թ․ 122-123</ref>։ Այս որբանոցներն այլ հոգաբարձություն չունեին և ամբողջովին ենթարկվում էին Կենտրոնական կոմիտեին։ 8-րդ որբանոցը, որ հատկացված էր զուտ քոսոտ-քաչալներին, զատված էր մյուս որբանոցներից և ոչ մի առնչություն չուներ նրանց հետ։ 1917 թվականի հունվարի 15-ին Լոնդոնի [[Հայկական Կարմիր խաչ]]ի և փախստականների կոմիտեի հիմնադիր Էմիլի Ռոբինսոնի միջոցներով 8-12 տարեկան 40 սասունցիների համար Ալեքսանդրապոլում մի նոր որբանոց է բացվում, որն անվանվում է նրա անունով՝ «Ռոբինսոն»։