«Վաղարշապատ»–ի խմբագրումների տարբերություն
Content deleted Content added
No edit summary |
չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ |
||
Տող 72.
Վաղարշապատն ունի գլխավոր ճանապարհ դեպի մայրաքաղաք [[Երևան]]։ Միացված է Երևանին գյուղերով։ Վաղարշապատից դեպի Երևան մայրուղին 15-16 կմ է։
==
Համաձայն [[Մովսես Խորենացի|Մովսես Խորենացու]] [[Հայոց պատմություն (Մովսես Խորենացի)|«Հայոց պատմության»]], մինչև Վաղարշապատ կոչվելը քաղաքը անվանվել է Վարդգեսավան, իսկ դրանից առաջ Արտիմեդ։<ref name="Մովսես">{{Cite web|url=http://titus.uni-frankfurt.de/texte/etcs/arm/mokhor/mokho.htm|title=TITUS Texts: Movses Xorenaci, Patmowtiwn Hayoc: Frame|last=Gippert|first=Jost|website=titus.uni-frankfurt.de|accessdate=2016-09-22}}</ref>
=== Արտիմեդ ===
Բնակավայրի Արտիմեդ անվանումը, հավանաբար, պայմանավորված է եղել այնտեղ գտնվող Արտեմիդ՝ [[Անահիտ]] աստվածուհուն նվիրված տաճարով<ref>Тирацян Г. А. К вопросу о градостроительной структуре и типографии Вагаршапата, ՊԲՀ 1977 №2, էջ 92</ref>։ Այդ ենթադրության օգտին են խոսում 1950-ական թվականներին [[Էջմիածնի Մայր Տաճար|Մայր]] և [[Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի|Սուրբ Հռիփսիմե]] տաճարների պեղումների ժամանակ նրանց հիմքերից հայտնաբերված հեթանոսական տաճարների բեկորները<ref>Ա․ Սահինյան, Հայկական ճարտարապետությունը ստրկատիրական հասարակարգի ժամանակաշրջանում, Ակնարկ հայ ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1964, էջ 54</ref>։
Տող 79.
[[Վարդգես Մանուկ]]ը բաժանվելով Տուհաց գավառից, Քասախ գետով գալիս նստում է Շրեշ բլրի և Քասախ գետի մոտ՝ Արտիմեդ քաղաքում Երվանդ արքային խնամախոսելու, որտեղ իր անվամբ հիմնում է Վարդգեսավանը։
=== Վաղարշապատ ===
2-րդ դարի առաջին կեսին, ըստ Մովսես Խորենացու, [[Սանատրուկ|Սանատրուկ Բ]]-ի որդի [[Վաղարշ Ա]] թագավորը Վարդգեսավանը պատում է պարսպով ու մեծ պատվարով, դարձնում թագավորանիստ քաղաք՝ վերանվանելով այն Վաղարշապատ կամ Նոր Քաղաք, [[Վաղարշ Ա]] Արշակունու ժամանակից
(մ. թ. 191-211 թթ.)<ref name="Մովսես" />։ Միջին դարերում, մասնավորապես միջնադարում Վաղարշապատը մերթընդմերթ կոչվել է նաև Էջմիածին, որը համանուն վանքի և ոչ ամբողջ բնակավայրի անունն է։
{{քաղվածք|Սա (Վաղարշ Ա Արշակունին, ըստ Խորենացու թագավորած 191-211 թվականներին) պատեաց պարսպաւ և հզօր աւանն Վարդգէսի, որի վերայ զՔասախ գետոյ, զորմէ զառասպելն ասեն․ «Հատուած գնացյալ Վարդգէս մանուկն ի Տուհաց գավառեն զՔասախ գետով, եկեալ նստաւ զՇրեշ բլրով, զԱրտիմեդ քաղաքաւ, զՔասախ գետւ կռել կոփել զդուռնն Երուանդայ արքայի»։ Այս Երվանդ առաջինն է, Սակավակյացն է, որ ի Հայկյանց, զորոյ զքոյրն կին առեալ Վարդգէսի՝ շինեց զաւանս զայս, յորում և Տիգրան միջին յԱրշակունեաց (Տիգրան Բ Մեծ) նստոյց զհասարակ առաջնոյ գերությանն Հրէից, որ եղև քաղաքիւղ վաճառօք։ Այժմ այս Վաղարշ պատեաց պարսպաւ և հզօր պատւարաւ, և անուանեաց Վաղարշապատ, որ և Նոր քաղաք։|Մովսես Խորենացի}}
Տող 91.
== Պատմություն ==
=== Հնավայրեր Վաղարշապատի տարածքում ===
Վաղարշապատը և նրա շրջակայքը բնակելի են եղել դեռևս մ.թ.ա. 6-3 հազարամյակներից։ Այդ տարածքներում են գտնվում [[Պղնձի-քարի դարը Հայկական լեռնաշխարհում|էնեոլիթյան (պղնձեքարեդարյան)]] ժամանակաշրջանի այնպիսի հնավայրեր, ինչպիսիք են [[Շրեշ-բլուր|Շրեշ
=== Առաջին գրավոր տեղեկություններ ===
Տող 122.
[[387]] թվականին [[Վռամշապուհ]]ի օրոք, Հայաստանը [[Սասանյան Պարսկաստան]]ի և [[Բյուզանդիա]]յի միջև բաժանվելուց հետո, Վաղարշապատը շարունակում էր մնալ որպես մայրաքաղաք և ապրում էր մշակութային վերելք այստեղ կատարվեց հայերեն տառերի գյուտը։ Արշակունիների թագավորությունից հետո, Վաղարշապատը վերջին հարվածը ստանում է պարսիկներից։
Սկսած [[451]] թվականից [[Վարդանանց պատերազմ]]ի ժամանակից Վաղարշապատը ամայանում է և բնակչությունը ցրվում է [[Պատմական Հայաստան|
== Հոգևոր մայրաքաղաք ==
[[Քրիստոնեության ընդունումը Հայաստանում|Հայաստանում քրիստոնեության պաշտոնական կրոն ճանաչվելուց]] հետո Վաղարշապատի դերը երկրի կյանքում առավել ևս մեծանում է, այն միաժամանակ դառնում է նաև հայոց հոգևոր կենտրոն։ Միջնաբերդում կառուցվում է Մայր տաճարը, իսկ Հոիփսիմյան կույսերի նահատակման վայրերում՝ նրանց նվիրված մատուռները։ 5-րդ դարի կեսերին՝ Մայր աթոոը [[Դվին]] փոխադրելուց հետո, փաստորեն մինչև 7-րդ դարը Վաղարշապատր կորցնում է իր երբեմնի նշանակաթյանը։ 7-րդ դարում պարսկա-բյուզանդական հակամարտությունների ոլորտում գտնվող Հայաստանում՝ ինքնավարության առկայության տասնամյակներին պայմաններ են ստեղծվում քաղաքի տնտեսության և մշակույթի վերելքի համար, քաղաքային կյանքը Վաղարշապատում կրկին աշխուժանում է 4-րդ դարում հիմնված մատուռների փոխարեն մեկը մյուսի ետևից կառուցվում են Հոիփսիմեի (618 թ.) ու Գայանեի (680 թ.) եկեղեցիների, վերանորոգվում է Մայր տաճարը։ Վաղարշապատից [[Արտաշատ]] տանող ճանապարհի մոտ կառուցվում են Զվարթնոց տաճարը (641-661) ու նրան կից կաթողիկոսական նստոցը։ 15-րդ դարում Վաղարշապատում վերահաստավում է կաթողիկոսարանը։ 13-15 դարերից Վաղարշապատը դարձավ հայոց հոգևոր կենտրոնը, իսկ տաճարը՝ անկախ կաթողիկոսական աթոռանիստի տեղափոխություններից, պահպանեց մայր տաճարի առաջնային նշանակությունը։ 1828 թվականին Էջմիածինը Արևելյան Հայաստանի կազմում վերջնականապես միացվում է Ռուսաստանին։ Ռուսական կառավարությունը, նախկին իշխանությունների նման, նույնպես ճանաչում են միաբանության իրավունքներն Էջմիածնի վրա։
Չնայած 19-րդ դարի կեսից Էջմիածինը դառնում է Երևանի նահանգի Էջմիածնի վիճակի կենտրոնը, այնուամենայնիվ, բուն քաղաքը կառավարում էին կաթողիկոսարանն ու միաբանությունը՝ սինոդի հետ մեկտեղ։ Խորհրդային իշխանության առաջին օրերից Էջմիածինը դադարում է վանքապատկան լինելուց և դառնում Վաղարշապատի գավառի կենտրոնը։ Այժմ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածին Մայր Տաճարը [[Ամենայն Հայոց կաթողիկոս]]ների նստավայրն է<ref name="քաղաք" />։
Տող 133.
=== Պարիսպ ===
[[Պատկեր:06 Chardin Ecs-miazin nommée communément les trois eglises.jpg|300px|մինի|Էջմիածինը Շարդենի փորագրությունում, 1670-ականներ]]
Արարատյան հարթավայրի վրա գտնվող Վաղարշապատը զուրկ էր Հին Հայաստանի մյուս քաղաքներին՝ Արմավիրին, Արտաշատին, Երվանդաշատին հատուկ պաշտպանական բնական պայմաններից։ Հետևաբար պարիսպները, ինչպես նաև արհեստական մյուս շինությունները, այստեղ ձեռք են բերել առաջնային նշանակություն։<ref>[http://basss.asj-oa.am/1309/1/1956-10(75).pdf В. М. Арутюнян, К вопросу о градостроителной культуре древней Армении,- «Известия» АН Арм. ССР, Ереван, 1956 №10, с. 80.]</ref>
Հանգամանալի տեղեկություններ կան քաղաքը շրջապատող պարիսպների մասին, նրա արևելյան հատվածը նշված է 1827 թվականի ռուսների կողմից կատարված տեղահանաթային հատակագծի վրա, ըստ որի Գայանե վանքից մոտ 300 մ դեպի արևելք սկսվում է և հյուսիս–արևելյան ուղղությամբ մոտ 1000 մետր երկարությամբ շարունակվում հողաթմբի վրա տեղադրված մի հզոր պարիսպ։ Հովհաննես Շահխաթունյանցի վկայությամբ 1840-ական թվականներին մոտ 750 քայլ երկարությամբ նշմարվում էին այդ պարսպի հիմքերը, որի միջին մասում պահպանվում էին արևելյան դռան հետքերը։<ref name="շախ79-80" /> Ինչպես ենթադրում է [[Հովհաննես Խալփախչյան]]ը, դա, անկասկած, Մովսես Խորենացու հիշատակած Վաղարշ թագավորի կաոուցած պաշտպանական համակարգի մի մասն է և հնարավոր է՝ քաղաքի կրկնակի կավաշեն պարրսպի ու հողաթմբի մնացորդները<ref>Ա․ Սահինյան, Հայկական ճարտարապետությունը ստրկատիրական հասարակարգի ժամանակաշրջանում, Ակնարկ հայ ճարտարապետության պատմության, Երևան, 1964, էջ 54-55</ref>։ Նրա չափերը և տեղադրությունը ոչնչով չեն հակասում Վաղարշապատի պարիսպներին վերաբերող Ագաթանգեղոսի տված վկայություններին։ Բացի այդ, պարիսպը զբաղեցնող տարածքի մոտից են գտնվել հռոմեացիների շինարարական գործունեությանը վերաբերող երկու՝ 175 և 185 թվականների կատարված արձանագրութունները որոնք, հավանաբար պատկանել են պարիսպներին։
Տող 149.
{{հիմնական|Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի (Էջմիածին)}}
[[Պատկեր:Hripsime3.jpg|200px|մինի|Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցի]]
Էջմիածնի Սուրբ Հռիփսիմե եկեղեցին երառված է [[ՅՈւՆԵՍԿՕ]]-ի համաշխարհային ժառանգության ցուցակի մեջ։ Ավանդության համաձայն, Հռիփսիմեն քրիստոնյա կույսերի հետ, խուսափելով [[Դիոկղետիանոս]] կայսեր (284-305) հալածանքներից, փախչում են Հայաստան և [[քրիստոնեություն]] քարոզում, որտեղ հայոց [[Տրդատ Գ|Տրդատ Գ Մեծ
=== Սուրբ Գայանե եկեղեցի ===
Տող 177.
Ըստ [[Փավստոս Բուզանդ]]ի քաղաքը 4-5-րդ դարերում մոտ 120000 բնակիչ ուներ։ Պպարսպապատված տարածքում քաղաքը, իհարկե, չէր կարող ունենալ այդքան բնակիչ, ինչպես։ Եթե տեղեկությունը հավաստի է, ապա բնակիչների մի մասր, անշուշտ, ապրել է քաղաքի պարիսպներից դուրս՝ այգիներում ու դաշտերում։ Այդ է վկայում նրա մեկ այլ անվանումը՝ Քաղաքուդաշտ։<ref>Փավստոս Բուզանդ, Պատմություն Հայոց</ref>
Ըստ [[2001]] թվականի մարդահամարի Վաղարշապատի բնակչությունը ըստ առկա ու մշտական և սեռի եղել է՝<ref>[http://armstat.am/file/doc/130.pdf ՀՀ 2001 թվականի մարդահամարի արդյունքները]</ref>
{| border="1"
|-
Տող 258.
== Սպորտ ==
=== Մարզադպրոց ===
Քաղաքում գործում է Էջմիածնի քաղաքապետարանի թիվ 1 մարզադպրոցը։ Նրա սաներից՝
* Հարություն Վարդանյանը հունա-հռոմեական ըմբշամարտի Եվրոպայի պատանիների առաջնությունում՝ 46 կգ քաշային կարգում գրավել է առաջին տեղը, նվաճելով ոսկե մեդալ։
* Ծանրամարտիկ Սիմոն Մարտիրոսյանը հերթական մրցաշարում նվաճել է Եվրոպայի չեմպիոնի տիտղոսը՝ գրանցելով նոր ռեկորդ,և 2016թ. Ռիոյի օլիմպիական խաղերում գրավել երկրորդ պատվավոր հորիզոնականը։<ref name="քաղաք" />
=== Մարզադաշտ ===
{{հիմնական|Վաղարշապատի Քաղաքային մարզադաշտ}}
Քաղաքային մարզադաշտ գտնվում է Մայր Աթոռի հարավային տարածքում։ Կառուցվել ու բացվել է [[1973]] թվականին։ Մարզադաշտը տեղավորում է 3000 հանդիսական։ Մինչև 2005, մարզադաշտը ծառայել է որպես [[Վաղարշապատ (ֆուտբոլային ակումբ)|«Վաղարշապատ»]] ֆուտբոլային ակումբի տնային խաղերի հյուրընկալման վայր, Հայաստանի առաջնության խաղերում։ Այն սեփականաշնորհվել է Մայր Աթոռին՝ Հայաստանի Կառավարության 2005 թվականի որոշման հիման վրա։<ref>[http://www.aravot.am/2011/10/27/283491/
=== Մարզական միջոցառումներ ===
Տող 333.
* {{դրոշ|Ֆրանսիա}} [[Շարվյո-Շավանյո]], [[Ֆրանսիա]]
== Հայտնի մարդիկ ==
=== Պատվավոր քաղաքացիներ ===
Վաղարշապատի պատվավոր քաղաքացիները հետևալն են՝<ref>[http://էջմիածին.հայ/mer-qaxaq/ejmiatsni-patvavor-qaxaqaciner/ Վաղարշապատի պատվավոր քաղաքացիների ցանկ:] էջմիածին.հայ: Վերցված է՝ 8 Փետրվարի 2015:</ref>
Տող 352.
Վաղարշապատում ծնվել են՝
* [[Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսների ցանկ|Կաթողիկոսներ]]
** [[Զաքարիա Բ Վաղարշապատցի]]
** [[Գրիգոր ԺԲ Վաղարշապատցի]] (1498-1590), Ամենայն հայոց կաթողիկոսը 1576-1590.
** [[Դավիթ Դ Վաղարշապատցի]] (ծ. թ. անհայտ – 1633), Ամենայն հայոց կաթողիկոս 1590-1629.
* կոմպոզիտորներ՝
** [[Մակար Եկմալյան]]
** [[Սպիրիդոն Մելիքյան]]
* նկարիչներ
** [[Մհեր Աբեղյան]]
** [[Հարություն Հարությունյան]]
** [[Լևոն Մանասերյան]]
* բանաստեղծ [[Հովհաննես Հովհաննիսյան (բանաստեղծ)|Հովհաննես Հովհաննիսյան]]
* երգիչ [[Արամ Ասատրյան]]
* պրոֆեսոնալ բռնցքամարտիկ [[Խորեն Գևոր]]
| |||